ارزش‌گذاری اقتصادی جنگل‌ها

مسالهء اصلی که نویسنده درصدد طرح و حل آن در رسالهء حاضر است فقدان آگاهی علمی از ابعاد کمی و کیفی ارزش اقتصادی تولیدات و خدمات اکوسیستمی حاصل از جنگل‌هاست که از نظر وی این فقدان آگاهی در کنار و همسو با رشته‌ای دیگر از عوامل گوناگون، تخریب و تغییر کاربری اراضی جنگلی را به سود فعالیت‌های دیگر توجیه‌پذیر می‌کند. پناهی معتقد است عدم برخورداری از چنین آگاهی‌ای در ایران، نظیر بسیاری دیگر از کشورهای در حال توسعه، فرآیند تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اقتصادی در مورد استفاده‌های کنونی و موجودیت آتی منابع جنگلی موجب ابهامات زیادی شده و تلاش برای دستیابی به انتخاب‌های صحیح و تخصیص بهینهء منابع طبیعی در اختیار، دربند مشکلات مربوط و عدم حتمیت‌های ارزیابی باقی مانده است.
وی بر این باور است که سستی مبانی نظری و نادیده انگاشتن ملاحظات عملی در گزینش رویکردهای روش‌شناختی برای انجام مطالعات ارزش‌گذاری اقتصادی می‌تواند به نتایجی بینجامد که بقایای عرصه‌های جنگلی را در میانهء دو تیغهء افراط و تفریط‌گرایانه مضمحل کند. برآوردهای اریب‌داری که ارزش‌جنگل ها را کم‌تر و یا بیش‌تر از حد نزدیک به واقعیت نشان دهند یا استهلاک سرمایه‌های طبیعی سرپا را در پی خواهند داشت یا آزمندی‌کاربرهای رقیب برای اراضی جنگلی را مشروع جلوه‌گر خواهد ساخت. بنابراین پناهی درصدد است در این رساله با تکیه بر اهم بنیادهای نظری و ملاحظات عملی مربوط به روش‌شناسی ارزش مطالعات ارزش‌گذاری اقتصادی، یافته‌های تحقیقی خود را در زمینهء‌ارزش‌گذاری سه محدودهء طرح جنگلداری واقع در شمال کشور ارایه کرده و تنگناها و استدلال‌های مورد نیاز در این باره را به بحث و تحلیل گذارد.
اهداف کلی این مطالعه را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
▪ معرفی، تحلیل و نقد فنون ارزش‌گذاری شماری از کالاها و خدمات اکوسیستمی دارای ماهیت عمومی برای ارزشیابی مالی اثرات زیست‌محیطی گزینه‌های مدیریتی در زمینهء جنگل.
▪ بررسی و ایجاد پشتوانهء‌نظری متقن برای اقدامات ارزش‌گذاری اقتصادی کالاها و خدمات جنگلی.
▪ کمک به تقویم پولی ارزش‌های استفاده‌ای تولیدات و خدمات اکوسیستمی جنگل برای کمک به برنامه‌ریزان و سیاستگذاران از نظر تصمیم‌گیری‌های اقتصادی مربوط به کاربری اراضی جنگلی.
▪ اصلاح روش‌های سنتی اندازه‌گیری ارزش کالاها و خدمات اکوسیستمی تولید شده در جنگل‌های شمال ایران.
▪ اجرای عملی شیوه‌های ارزش‌گذاری در سه حوزهء‌مطالعاتی منتخب.
یافته‌های تازه‌ای که در این رساله به چشم می‌خورد را می‌توان به این شرح برشمرد:
▪ مدیریت اقتصادی جنگل‌های شمال ایران مبتلا به کاستی‌های عدیده‌ای است که از آن جمله می‌توان به مواردی چون فقدان طبقه‌بندی اصولی برای حسابداری و حسابرسی شرکت‌های بهره‌برداری، عدم دسترسی به آمار دقیق سالانه و کمی شمار گروه‌های مجرب برای بررسی اقتصادی سالانهء شرکت‌های بهره‌برداری اشاره کرد.
▪ سطح دانش در بسیاری از زمینه‌های مربوط به فرآیند‌ها، کارکردها، تولیدات و خدمات عرضه شده از سوی منابع جنگلی هنوز با کاستی‌های عدیده‌ای مواجه بوده و از این رو، به آن پایه نرسیده که به کمک آن بتوان تصویری نسبتا دقیق از فواید اقتصادی عرضه شده به گروه‌های مختلف اجتماعی در داخل کشور را در اختیار گذارد.
▪ انحصاری بودن خرید و فروش برخی از چوب‌آلات در بازار ایران تاکنون منشا بروز مشکلات عدیده‌ای بوده و از یک سو، به ناکارآمدی استفاده از منابع جنگلی دامن زده و تخریب بیش از پیش عرصه‌های جنگلی را باعث شده است و از سوی دیگر، رکود کارخانه‌های صنایع چوب را در شمال کشور در پی داشته به گونه‌ای که باعث بغرنج‌شدن شرایط حاکم بر بازارهای داخلی چوب شده است.
▪ تولیدات غیرچوبی جنگل‌های شمال ایران، قابلیت خوبی از نظر افزایش درآمدهای اقتصادی و بهبود معیشت خانواده‌های فقیر جنگل‌نشین در اختیار می‌گذارد و در صورت رعایت جنبه‌های پایداری و اعمال مدیریت بر آن‌ها از جهات مختلف می‌تواند به عنوان یک فرصت تلقی شود. این در حالی است که رشد نامعقول یک یا چند مولفه از آن‌در زمینه‌هایی مثل دامداری، برداشت چوب سوخت و... وضعیت کنونی را به شکل تهدیدی جلوه‌گر ساخته است. از میان استفاده‌های مختلف منتسب به چنین کارکردی از جنگل، دامداری به مرور زمان از حالت یک برداشت سنتی صرف از منابع جنگلی فراتر رفته و به دلیل افزایش بی‌رویهء شمار دام در گوشه‌گوشهء توده‌های جنگلی به تهدیدی جدی مبدل شده است. از محاسبات چنین برمی‌آید که هر واحد دامی حاضر در عرصه‌های تحت مطالعهء موجود ارزشی معادل ۳/۶۰ هزار ریال در سال و در هکتار است که در ازای آن موجبات تخریب جنگل را در ابعاد گوناگون فراهم کرده و به کاهش و افت جنگل در زمینهء تولیدات چوبی می‌انجامد، ضمن آن‌که اساسا نگهداری دام‌های کوچک برای خود دامداران نیز فعالیتی ضررده از نظر مالی و اقتصادی به حساب می‌آید، چرا که هر راس دام کوچک در مناطق مطالعاتی، با وارد ساختن خسارت مالی به میزان ۲۵۰ر۲ ریال به دامداران همراه است.
در این باره دام‌های بزرگ‌تر از توجیه اقتصاد‌ی بیش‌تری برخوردار بوده و نگهداری آن‌ها در جنگل می‌تواند با ارزشی در حدود ۲۸۲ هزار ریال همراه باشد.البته نویسنده اشاره می‌کند که به علت کاستی‌های منبعث از برخی موانع و محدودیت‌ها، تاکنون مدل ریاضی مناسبی که بتواند به خوبی وزن هر یک از کارکردها را در تشکیل معادلهء ارزش کل اقتصادی (TEV) جنگل‌ها نشان دهد، بسط نیافته است. به همین دلیل تصور برخورداری از حکمی جهانشمول در این باره، لااقل با اطلاعات و دانش امروزی بشر راه به جایی نخواهد برد. از این رو، برپا کردن ماتریس برای نشان دادن نقش و ارزش هر یک از کارکردها عملا امکان‌پذیر نخواهد بود. داوری در این باره مبتنی بر مجموعه‌ای از شواهد و تجربیات میدانی است و هنوز در حلقهء نظریه‌پردازی‌های علمی برای رسیدن به حکمی مقبول ورود نیافته است. بر اساس آمارهای این تحقیق ارزش تنها سه کارکرد محیط‌زیستی (حفاظت خاک، حفاظت آب و ترکیب کربن) و غیربازاری در هر هکتار از جنگل‌های مطالعه شده بیش از ۲۰۰ برابر تولیدات چوبی و غیرچوبی است که به عنوان کالاهای مادی در بازارهای ملی و یا محلی قابلیت مبادله می‌یابند و این امر یکی از مهم‌ترین یافته‌های پژوهش حاضر است که می‌تواند مورد توجه مسوولان ذی‌ربط در جهت بهره‌وری بهینهء اقتصادی از منابع جنگلی موجود در کشور قرار بگیرد.

حجت‌الله کریمی
دانشگاه تهران دانشکدهء منابع طبیعی گروه جنگلداری و اقتصاد، عنوان: ارزش‌گذاری اقتصادی جنگل‌های خزری: (مطالعات موردی در سه حوزهء جنگلداری چوب و کاغذ مازندران، خیر رود کنار و چوب و کاغذ گیلان)، استادان راهنما: دکتر سعید ارسطو و دکتر مجید کوپاهی،استادان مشاور: دکتر مجید مخدوم و دکتر قوام‌الدین زاهدی، نگارش: مصطفی پناهی، رساله برای دریافت درجهء دکترا،آذرماه ۱۳۸۴

منبع : روزنامه سرمایه