خشکسالی در آبشار

همان‌طور که می‌دانید بزاق از سه جفت غده اصلی (تحت فکی، پاروتید، زیرزبانی) و غدد فرعی ترشح می‌شود. معمولا اگر میزان جریان کلی بزاق غیر‌تحریکی (UWS) که به مدت ۵ تا ۱۵ دقیقه جمع‌آوری شده، کمتر از ۱/۰ میلی‌لیتر در دقیقه باشد یا میزان جریان کلی بزاق تحریکی (SWS) که به مدت ۵ دقیقه جمع‌آوری شده، به کمتر از ۷/۰ میلی‌لیتر در دقیقه کاهش یابد، تشخیص Hyposalivation قطعی است...
تخمین زده می‌شود غدد پاروتید در ترشح حدود ۲۰ درصد از UWS و تقریبا ۵۰ درصد از SWS نقش داشته باشد. غدد تحت فکی حدود ۶۵ درصد UWS را ترشح می‌کنند. سلول‌های ترشح کننده بزاق آسینی‌ها هستند که در غدد پاروتید به طور عمده سروزی بوده و به تولید بزاق با محتوای آب بیشتر منجر می‌شوند. این سلول‌ها در غدد زیر زبانی عمدتا موکوسی و در غدد تحت فکی سرو‌موکوسی می‌باشند. غدد بزاقی فرعی نیز تقریبا منحصرا موکوسی بوده و بزاق ویسکوز غنی از موسین و ایمونوگلبولین ترشح می‌کنند. بزاق پایه (در حال استراحت) اساسا بزاقی هیپوتونیک است که اندکی آلکالینی بوده و غنی از پتاسیم می‌باشد. در حالی که بزاق تحریکی کمتر هیپوتونیک است و غلظت سدیم و کلرید آن بیشتر و پتاسیم آن کمتر از بزاق پایه می‌باشد. ترشح بزاق تحت کنترل هر دو جزء سمپاتیک و پاراسمپاتیک سیستم اعصاب اتونوم می‌باشد.
باید این نکته را در نظر داشت که تعیین حد نرمال برای جریان بزاق مشکل است و در بین افراد مختلف متفاوت می‌باشد. در واقع سطوح بالاتر جریان بزاق تضمین کننده عملکرد نرمال غده بزاقی نیست.حتی امکان دارد در بسیاری از افراد با توجه به میزان بزاق پایه‌شان، نشان‌دهنده کاهش عملکرد غدد نیز باشد. بنابر این توصیه می‌شود اندازه‌گیری بزاق غیرتحریکی در معاینه اولیه انجام گیرد تا در صورت شکایت بیماران از بروز خشکی دهان به عنوان حد و پایه مورد استفاده قرار گیرد.
● روش‌های جمع‌آوری بزاق
روش‌های اصلی برای جمع‌آوری بزاق شامل تف کردن (Spitting)، جذب (Absorbent Sponge)، مکش (Suction) و زهکشی (Draining) می‌باشد. برای بررسی کلی عملکرد غدد بزاقی اندازه‌گیری بزاق کلی غیر‌تحریکی توصیه می‌شود. برای این منظورغالبا از دو روش Sspitting و Absorbent Sponge استفاده می‌شود. در روش Spitting به بیمار اجازه داده می‌شود که بزاق را در دهان خود جمع کند و سپس آن را هر ۶۰ ثانیه یک بار به مدت ۵ تا ۱۵ دقیقه در درون ظرفی که از قبل وزن شده تف کند. در روش Absorbent، اسفنجی را که از قبل وزن شده به مدت مشخصی در دهان بیمار قرار می‌دهند. برای اطمینان از عدم تحریک غدد حین جمع‌آوری بزاق غیر تحریکی، بیمار باید از ۹۰ دقیقه قبل چیزی نخورد و نیاشامد، سیگار نکشد و مسواک نزند.
● گزرستومی
اختلال عملکرد غدد بزاقی به هر گونه تغییر در کیفیت و کمیت بزاق گفته می‌شود که می‌تواند به صورت افزایش یا کاهش عملکرد بزاق بروز یابد. Hypersalivation یا سیالوره به صورت افزایش جریان بزاق تعریف می‌شود که می‌تواند ناشی از علل مختلف نظیر اختلالات نورولوژیک (مثل پارکینسون)، اختلالات تکاملی (مثل فلج مغزی، نشانگان داون)، داروها (مثل کولی‌نرژیک‌ها، آنتی‌هیستامین، اپیوییدها) باشد. گاهی اوقات تظاهرات Hypersalivation ، به دلیل افزایش ترشح بزاق نیست، بلکه به دلیل ناتوانی در نگهداری و بلع بزاق به دلیل ضعف عضلات اطراف دهان یا دیسفاژی می‌باشد. دو واژه گزرستومی و کاهش تولید بزاق معمولا به اشتباه به جای هم به کار می‌روند. Hyposalivation یا کاهش تولید بزاق بر کاهش جریان بزاق دلالت دارد، در حالی که به احساس خشکی دهان توسط بیمار گزرستومی گفته می‌شود. برخی از بیماران دچار کاهش تولید بزاق از خشکی دهان شکایت ندارند، در حالی که تعدادی از بیماران با جریان بزاق نرمال، گزرستومیک هستند. البته به هر حال گزرستومی یک یافته شایع و اولیه در کاهش عملکرد غدد بزاقی است. معمولا وقتی ترشح بزاق به نصف میزان نرمال کاهش می‌یابد، بیمار خشکی دهان (گزرستومی) را تجربه می‌کند.
مکانیسم‌های احتمالی کاهش تولید بزاق عبارت‌اند از:
▪ دیسفانکشن گیرنده‌های نوروترانسمیتر،
▪ تخریب پارانشیم غده بزاقی،
▪ اختلال در تنظیم سیستم ایمنی که ممکن است با فرآیند ترشحی تداخل داشته باشد،
▪ آسیب DNA سلول ناشی از رادیاسیون
▪ تغییر در مایعات و الکترولیت‌ها،
▪ ترکیبی از این مکانیسم‌ها.
بیماری‌های سیستمیک گوناگونی بر عملکرد بزاقی اثر کوتاه‌مدت یا بلند‌مدت دارند. از جمله این بیماری‌ها سندرم شوگرن، آرتریت روماتویید، آرتریت ایدیوپاتیک جوانان، لوپوس‌اریتماتوز‌سیستمیک، اسکلرودرما، دیابت ملیتوس، سارکوییدوز، عفونت‌های ویروسی (HIV،HSV،CMV)، دیسپلازی اکتودرمال و افسردگی می‌باشند. همچنین شرایط مختلفی (نظیر دهیدراتاسیون، اختلالات غذا خوردن مثل آنورکسی و بولیمیا، مرحله آخر بیماری کلیوی، کمبود‌های تغذیه‌ای) که باعث تغییرات متابولیک می‌شوند با کاهش عملکرد غدد بزاقی در ارتباط هستند.
● داروهای تحریک‌کننده ترشح بزاق
پیلوکارپین یک آگونیست کولینر‌ژیک محرک موسکارینیک (پاراسمپاتومیمتیک) می‌باشد که تونیسیته و حرکات عضلات صاف دستگاه گوارش و مجاری ادراری را افزایش می‌دهد. همچنین اثرات استیل‌کولین (واسطه بین سلول‌های عصبی و اندام‌ها) را تقلید می‌کند و از این طریق عملکرد غده بزاقی را تحت کنترل دارد.برای تحریک ترشح غده بزاقی به وسیله پیلو‌ِکارپین، باید عملکرد قسمتی از بافت غده باقی مانده باشد. عوارض جانبی شامل تعریق بیش از حد، رینیت و اختلالات ادراری و گوارشی می‌باشد. همچنین خطر بروز عوارض قلبی‌عروقی و ریوی نیز وجود دارد. این دارو در بیماران دچار زخم معده، آسم کنترل نشده، فشار خون بالا یا مصرف‌کنندگان بتابلاکر‌ها منع مصرف دارد. با تجویز پیلوکارپین ۵ میلی‌گرم از راه خوراکی ۳ یا ۴ بار در روز جریان بزاق به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد.
سویمیلین یکی از مشتقات استیل‌کولین می‌باشد که به صورت آگونیست موسکارینی عمل کرده و ترشح غدد اگزوکرین نظیر بزاق، عرق، معده، پانکراس و روده‌ را می‌افزاید. میزان توصیه شده سویمیلین برای درمان گزرستومی ۳۰ میلی‌گرم، سه بار در روز است.
● طب سوزنی
طب سوزنی یک روش درمانی است با اثرات روانی و فیزیولوژیک که ممکن است این اثرات اساس بیولوژیک داشته باشند. طب سوزنی باعث افزایش آزادسازی نوروپپتید‌ها شده و سیستم اعصاب اتونومیک را فعال ساخته و سبب افزایش ترشح بزاق می‌گردد. هر چند مطالعات بالینی اندکی در مورد کاربرد این روش در درمان گزرستومی و کاهش تولید بزاق وجود دارد.
● محرک‌های موضعی، لغزاننده‌ها، محافظت‌کننده‌ها
بزاق مصنوعی می‌تواند با افزایش سلامت دهان در بهبود کیفیت زندگی افراد دچار گزرستومی موثر باشد و از شدت علایم و خشکی لب‌ها بکاهد، اما بر عملکرد غدد بزاقی بی‌تاثیر می‌باشد.

دکتر فهیمه عنبری

منبع : هفته نامه سپید