جامعه اطلاعاتی از نگاه صاحب نظران

به تعبیر «دانیل بل» جامعه شناس آمریكایی، جامعه اطلاعاتی در حكم نوعی گسترش مفهوم جامعه فراصنعتی است، با این تفاوت كه در آن نقش تكنولوژی اطلاعات بسیار توسعه یافته است و عنصر اطلاعاتی مهمترین عامل متحول كنندهٔ سازمان اجتماعی است.
در سال ۱۹۸۸، ویلیام مارتین، در تعریف جامعه اطلاعاتی می‌گوید كه، جامعه اطلاعاتی، جامعه‌ای است كه در آن كیفیت زندگی چشم‌اندازهای تحول اجتماعی وتوسعه اقتصادی، به میزان رو به تزایدی به اطلاعات و بهره‌برداری از آن وابسته است. در چنین جامعه‌ای استانداردهای زندگی، الگوهای كار و فراغت، نظام آموزشی و بازار كار به میزان كاملاً محسوس تحت شعاع پیشرفت‌هایی قرار گرفته‌اند كه در قلمرو اطلاعات و دانش‌ها روی داده است. شاهد این مدعا فرآورده‌های گستردهٔ محصولات و خدمات اطلاعاتی است كه از طریق طیف گسترده‌ای از رسانه‌ها انتقال داده می‌شود و قسمت اعظم آنها دارای ماهیت الكترونیك هستند.
فرانك وبستر، استاد جامعه‌شناسی دانشگاههای آكسفورد و بیرمنگام انگلیس با مرور تعاریف موجود اینطور نتیجه‌گیری می‌كند كه تعاریف ارائه شده برای جامعه اطلاعاتی را می‌توان در رابطه با اینكه بر چه بعدی از جامعه اطلاعاتی تكیه می‌كنند، به پنج دستهٔ، فرهنگی، اقتصادی، شغلی، تكنولوژیك و مكانی تقسیم كرد.
وی معقتد است كه مقبول‌ترین تعریف دربارهٔ جامعهٔ اطلاعاتی، بر نوآوری‌های فوق‌العاده تكنولوژیك بنا شده است. مفهوم كلدی این تعریف این است كه پیشرفت‌های خیره كننده در پردازش، نگهداری و انتقال اطلاعات در واقع به كاربرد فن‌آوری‌های اطلاعاتی در تمامی زوایای حیات اجتماعی انجامیده است. بر اساس تعریف شغلی، یكی از معیارهای اعلام ظهور جامعه اطلاعاتی تغییر شغلی است. گفته می‌شود، وقتی مشاغل اطلاعاتی وجه غالب شغل‌ها می‌شوند. ما به جامعه اطلاعاتی می‌رسیم یعنی وقتی از تعداد كاركنان اداره‌ها، آموزگاران، قضات و هنرپیشگان بر تعداد معدنچیان، فلزكاران، كارگران بنادر و كارگران ساختمانی فزونی گرفته‌اند، جامعه اطلاعاتی فرا رسیده است.
وبستر با تعریفی مكانی از جامعه اطلاعاتی بر این باور است كه در این برداشت از جامعه اطلاعاتی، تأكید عمده بر روی شبكه‌های اطلاعاتی است كه مكانهای جغرافیایی را به یكدیگر پیوند می‌دهند و بر سازمان، زمان و مكان تأثیر شگفت‌انگیزی دارند.
در تعریف اقتصادی جامعه اطلاعاتی، اقتصاد اطلاعات، شاخه‌ای از صنایع اطلاعاتی است كه با تلاشهای فریتز ماكلوپ پایه‌گذاری شد. وی صنایع اطلاعاتی را پنج گروه صنایع آموزشی و پرورشی، تحقیق وتوسعه، رسانه‌های ارتباطی، ماشین‌های اطلاعاتی و خدمات اطلاعاتی تقسیم كرد.
در تعریف فرهنگی جامعه اطلاعاتی باید گفت كه شبانه‌روزی شدن پخش رفریتز ماكلوپ و مارك اوری پورات، اقتصاددانان آمریكایی افكار عمومی را با زمینه‌های اقتصادی جامعهٔ اطلاعاتی آشنا كردند. فریتز ماكلوپ فرا رسیدن عصر اطلاعات و جامعهٔ اطلاعاتی را بر اساس شاخص‌های فعالیت‌های تولیدی و خدماتی و اشتغال نیروی انسانی در زمینه‌[ای معرفت و اطلاعات توجیه وتوصیف كرده است و به طور عام اقتصاد معرفتی و به طور خاص اقتصاد اطلاعاتی را هستهٔ اصلی و بستر ضروری پیدایش و پیشرفت چنین جامعه‌ای معرفی می‌نماید. پژوهش ماكلوپ در مورد اقتصاد معرفتی در اوایل دههٔ ۱۹۶۰ در بنیانگذاری مطالعاتی اقتصاد اطلاعاتی نقش برجسته‌ای داشته است. ماكلوپ در كتاب «توسعه و توزیع معرفت» در سال ۱۹۶۲ فعالیت‌های معرفتی را شامل فعالیت‌های آموزشی و پرورشی، تحقیق و توسعه، رسانه‌های ارتباطی، ماشین‌های اطلاعاتی و خدمات اطلاعاتی معرفی كرده است.
مارك اوری پورات، اقتصاددان فرانسوی الاصل آمریكایی هم در سال ۱۹۷۷ در مورد اقتصاد اطلاعاتی به تحقیق و پژوهش پرداخت. وی دراین تحقیق به بررسی و ارزیابی سیستم‌های اطلاعاتی (رایانه‌ها و ارتباطات دور) توجه ویژه‌ای كرده است.
پورات در سال ۱۹۷۸ در مقاله‌ای تحت عنوان «آثار و نتایج جهانشمول جامعهٔ اطلاعاتی» خاطرنشان ساخت كه تفاوت بین جامعهٔ صنعتی و اطلاعاتی در آن است كه در جامعه اخیر تغییر فعالیت‌های اقتصادی و دگرگونی تكنولوژیك باعث شده است تا انسان از مرحلهٔ ساخت اشیا به مرحلهٔ استفاده از اطلاعات ونهادها برسد واكنون كامپیوتر و ارتباطات دور، باعث جهش ایالات متحده آمریكا به اقتصاد اطلاعاتی شده‌اند. وی با تأكید بر نقش تولید و توزیع معرفت در ایجاد و توسعهٔ جامعه اطلاعاتی تأكید كرده است كه مؤسسات و افرادی كه ارزش اطلاعات را می‌شناسند، به خوبی می‌دانند كه چگونه به آن دسترسی پیدا كنند و از آن استفاده كنند. یك جامعهٔ اطلاعاتی بر تولید و توزیع اطلاعات استوار است و نیروی كار آن از آموزش بالا برخوردار است و به آسانی و راحتی ماشین‌های اطلاعاتی را به كار می‌گیرند و به پردازش و ویرایش نمادها می‌پردازد. یك جامعهٔ اطلاعاتی می‌تواند منبع مهم معرفت های جدید، اختراعات و پیشرفت‌ها باشد واستفاده از مزایا و منافع آن همگانی شود.
به طور كلی از دیدگاه سه اندیشمند اخیر (بل، ماكلوپ و پورات) ویژگی‌های جامعهٔ اطلاعاتی چنین است:
ـ كارگران اطلاعاتی به معنای دقیق كلمه در كشورهای ثروتمند و پیشرفته كه اكثریت نیروی كار آنها را كارگران صنعتی تشكیل می‌دهند، به وسیع‌ترین گروه در حال اشتغال تبدیل شده‌اند به طوری كه یك طبقهٔ معرفتی جدید در این كشورها پدید آمده است.
ـ یك ساختار تكنولوژی فكری نیز در این كشورها در كنار ساختار تكنولوژی صنعتی ایجاد شده است.
عنصر اصلی كالاها و فرآورده‌های مورد استفاده در صنعت و زندگی خانگی كشورهای مذكور بیش از پیش اطلاعات بسته‌بندی شده تشكیل می‌دهد
مفهوم كلیدی مورد نظر این اندیشمندان در مورد جامعهٔ اطلاعاتی، آن است كه در اثر دگرگونی‌ها و نوآوری‌های مداوم تكنولوژی‌های صنعتی چند دهه گذشته، جامعه‌ای پدید آمده كه از لحاظ كیفیت با جوامع مبتنی بر این تكنولوژی‌ها به كلی متفاوت است. مجموعهٔ روابط اجتماعی ناشی از ایجاد چنین جامعه‌آی مؤید آن است كه این جامعه جدید می‌تواند به نیازهای جمعی پاسخ دهد.
با وجود تلاش‌های بل، ماكلوپ و پورات و دیگر اندیشمندان، كمتر نویسنده‌ای موفق شده است همانند «آلوین تافلر» آمریكایی و «جان نیس بت» در عمومیت بخشیدن به مفهوم جامعهٔ اطلاعاتی موثر باشند. نیس بت استدلال می‌كند كه ایالات متحده آمریكا در طول سالهای ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ در معرض انتقال از جامعهٔ صنعتی به جامعهٔ اطلاعاتی قرار گرفته است و در این فرآیند كامپیوتر نقشی آزاد كننده بر عهده داشته است. همچنین تافلر از انفجار یك بمب اطلاعاتی و انتقال قدرت درجامعه سخن گفت و اتكاء همه چیز بر دانش را مطرح كرده است.
نظریه‌های مذكور مربوط به تأثیرات متقابل تكنولوژی و جامعه، مفهوم جامعهٔ اطلاعاتی را مفهومی مثبت می‌شناسند و نتایج اجتماعی و مهم و برجسته آن را چنین معرفی می‌كنند:
ـ دگرگونی كیفی: در جامعه اطلاعاتی، ساختار اجتماعی و اقتصادی به سبب تغییرات مهمی كه در طرز اشتغال افراد و معنای اجتماعی عوامل تولید (جانشینی عامل معرفت به جای عامل سرمایه) ایجاد می‌شوند، دگرگونی مهمی پیدا می‌كند. این دگرگونی ساختاری، تغییرات عمده‌ای نیز در فرآیند تصمیم‌گیری و از جمله كنترل فرآیند سیاسی و چگونگی اعمال قدرت سیاسی پدید می‌آورد؛
پاسخ‌های اجتماعی؛ در این شرایط جدید، جامعه ترغیب و تشویق می‌شود تا از فرصت‌های نوین كه بر شیوه‌های زندگی و كیفیت زندگی، تأثیرات وسیع می‌گذارند، استقبال كند.
ادیو و تلویزیون، گسترش سطح پخش از سطح محلی و ملی به سطح بین‌المللی و جهانی، افزایش تولید برنامه‌ها و فیلم‌ها و آگهی‌ها در مكان‌های ثابت و متغیر و انواع رسانه‌ها تأكیدی بر این نكته‌اند كه ما در جامعه‌ای سرشار از رسانه‌ها زندگی می‌كنیم. فرهنگ كنونی ما آشكارا نسبت به تمامی دوره‌ های پیشین سرشارتر از اطلاعات است.

منبع : راه ارتباطات