زمانی برای ترمیم زخم‌ها

بارها و بارها پیش آمده که زخم چاقو یا این روزها، لبه تیز کاغذ، دست ما را بریده است. بعد از گذشت چند روز می‌بینیم که جای زخم مان خوب شده و پوست‌مان ترمیم شده است. البته گاه، زخم و پارگی پوست، آن‌قدر شدید است که نیاز به بخیه است تا دو لبه زخم به هم بچسبد. به هر حال این روند ترمیم زخم است که دو لبه زخم را در هر سطحی از پوست تا احشای گوناگون به هم می‌چسباند. آیا از شگفتی‌های آن خبر دارید؟ در این شماره درباره این روند، یعنی ترمیم زخم می‌نویسیم...
از هنگامی که پوست زخم می‌شود، چند مرحله به وجود می‌آید تا زخم بهبود یابد و سطح پوست ترمیم شود.
همه می‌دانیم که وقتی یک قسمت از پوست بریده می‌شود، نوعی التهاب به وجود می‌آید. پس اولین مرحله ترمیم زخم، التهاب است که یک هفته طول می‌کشد و پرخونی و هجوم سلول‌های ایمنی را موجب می‌شود.
بعد از این مرحله، سلول‌هایی که اجسام بیگانه را نابود می‌کنند و سلول‌هایی که کلاژن را برای ترمیم پوست تولید می‌کنند، وارد صحنه می‌شوند.
در مرحله بعدی که سه هفته به طول می‌انجامد، لبه‌های زخم به هم نزدیک می‌شوند و قدرت بافت ترمیمی افزایش می‌یابد اما مثل روز اول نیست. بعد از سه هفته نیز بازسازی زخم صورت می‌گیرد و کلاژن‌های ترمیمی که در مرحله اول ساخته شده بود، شکسته می‌شود و جای خود را به کلاژن‌های جدید می‌دهد. این مرحله ممکن است سال‌ها طول بکشد و زخم، به طور دایم در حال بازسازی و شکل‌پذیری مجدد باشد و به همین علت هم زخمی که دو سال پیش ترمیم یافته، امروز شکل دیگری دارد. بعد از شش هفته از ایجاد زخم، قدرت بافت ترمیمی، ۹۰ درصد قدرت کششی بافت طبیعی پیش از ایجاد زخم می‌شود.
البته بعد از ایجاد زخم، روند انعقاد خون موجب بند آمدن خون و ترمیم اولیه و بسته شدن مقدماتی زخم می‌شود اما این مواردی که توضیح دادیم تا حدودی به طور هم‌زمان و برای ترمیم پوست به وجود می‌آید.
● مراقبت فوری از زخم
هنگامی که زخمی به وجود می‌آید، بهترین و اولین کاری که باید انجام دهیم، این است که با فشار مستقیم روی آن تلاش کنیم تا جلوی خون‌ریزی را بگیریم. چه زخم کثیف باشد یا تمیز باید این کار را انجام دهیم. یکی از کارهای مهم این است که بالای محل خون‌ریزی را با وسیله‌ای مناسب ببندیم تا خون‌ریزی زودتر متوقف شود که البته این کار برای خونریزی‌های شدید ضرورت می‌یابد. یادآوری می‌شود که فشار مستقیم روی زخم باید قبل از تمیز کردن و خارج کردن اجسام خارجی ریز و کوچک و قبل از بستن زخم انجام پذیرد. در صورتی که فرد زخمی به اختلال در انعقاد خون مبتلا باشد، تا زمان اصلاح فاکتورهای انعقادی باید زخم را با پانسمان فشاری بست.
بعد از اینکه خون بند آمد، باید زخم را از وجود اجسام خارجی پاک کرد و در صورتی که مثل تصادف موتورسواران و زخمی شدنشان به علت خوردن بر سطح جاده و خیابان، اجسام ریز و سنگریزه و شن ریزه به بافت زخمی شان چسبیده است، باید با برس پزشکی یا پنس و تیغ جراحی به آرامی آنها را از بافت آسیب دیده و زخمی جدا کرد. پس از آن برای رسیدن خون و اکسیژن به بافت زنده باید بافت‌های مرده را برداشت که البته این کار بر عهده کارکنان بهداشتی زبده و ماهر است. بعد از این مرحله نیز برای اینکه اجسام ریز خارجی که با چشم غیر مسلح دیده نمی‌شوند از روی بافت آسیب دیده برداشته شوند، می‌توان از سرم فیزیولوژی مخصوص شستشو استفاده کرد.
● انواع زخم
زخم‌ها بر اساس اینکه چه طور به وجود آمده‌اند، چه قدر آلوده به میکروب شده‌اند یا چه قدر در معرض آلودگی قرار دارند، به ۴ نوع تقسیم می‌شوند:
۱) زخم تمیز، که بعد از ضدعفونی جراحی، ایجاد می‌شود. مثل زخم جراحی برای ترمیم فتق. احتمال عفونت کمتر از دو درصد.
۲) زخم تمیز-آلوده، شبیه زخم تمیز است اما آلودگی مختصر یا احتمال بروز آن وجود دارد. مثل جراحی‌های برداشتن روده بزرگ، برداشتن کیسه صفرا و جراحی‌های مثانه و احتمال عفونت کمتر از ۳ درصد.
۳) زخم آلوده، زخم‌هایی که با نشت صفرا، مدفوع و عفونت صفراوی، ریوی و ادراری همراه است. تمام زخم‌های ناشی از تصادف، انسداد روده و نشت محتویات آن و التهاب کیسه صفرا همراه با وجود چرک و نشت آن به اطراف از جمله زخم‌های آلوده‌اند. احتمال عفونت کمتر از پنج درصد.
۴) زخم عفونی، این نوع زخم، زمانی به وجود می‌آید که عفونت پیش از به وجود آمدن زخم بروز کرده باشد. نمونه این زخم، آبسه آپاندیس، آبسه اطراف راست روده و نوعی از پارگی پوست است که عفونی شده باشد. احتمال عفونت بیش از ۵۰ درصد.
عوامل مهارکننده ترمیم زخم
سوءتغذیه، مهم‌ترین عامل است و بیماران بخش‌های جراحی که سوءتغذیه دارند باید حتما از راه تزریق خونی، مواد مغذی را دریافت کنند.
دیابت، قند خون بالا موجب مهار واکنش‌های التهابی و ترمیمی می‌شود. قند خون ۱۰۰ تا ۲۵۰ برای ترمیم زخم، بهترین است.
زردی یا یرقان، اگر زردی به علت بیماری کبدی باشد، تا بهبود کار کبد باید عمل جراحی را به تاخیر انداخت و اگر به علتی دیگر مثلا گرفتگی مجاری صفراوی باشد، با عمل جراحی، زردی نیز بهبود می‌یابد. به هر حال مطالعات زیادی نشان می‌دهند که زردی، ترمیم زخم را به تاخیر می‌اندازد.
اورمی، یا افزایش اوره خون موجب تاخیر در ترمیم زخم می‌شود و بیمار مبتلا به نارسایی کلیه که به عمل جراحی نیاز دارد، باید قبل از عمل به صورت هفته‌ای سه بار دیالیز شود تا اوره و مواد سمی دیگر در خون او به حد طبیعی کاهش یابد تا روند ترمیم زخم ناشی از جراحی، سریع‌تر صورت پذیرد.
داروها، داروهایی مانند داروهای گروه کورتون و داروهایی مانند سیکلوسپورین که تضعیف کننده دستگاه ایمنی‌اند، موجب تاخیر در روند ترمیم زخم می‌شوند.
شیمی درمانی، شیمی‌درمانی موجب تاخیر در روند ترمیم زخم با تاثیر در مراحل اولیه واکنش‌های ترمیم زخم می‌شود.بنابراین در صورت نیاز به شیمی درمانی بعد از عمل جراحی، باید آن را ۷ تا ۱۰ روز به تعویق انداخت.
سیگار کشیدن، سیگار با کاهش اکسیژن و تنگی عروق و در بلند مدت با ایجاد سختی شریان و آسیب‌های دیگر عروقی، موجب اختلال در روند ترمیم زخم می‌شود. با توجه به این موضوع، افراد سیگاری پیش از عمل جراحی، باید سیگار کشیدن را ترک کنند، به ویژه در مورد اعمال جراحی پلاستیک که نیاز به پیوند فلپ‌های پوستی است، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
● عوامل بهبود ترمیم زخم
ویتامین A، در تحقیق روی حیوانات، مشخص شد که مصرف ویتامین A به نقص در ترمیم زخم ناشی از کورتون، شیمی درمانی، دیابت و پرتوتابی کمک می‌کند. ویتامین Aموجب تولید کلاژن بیشتر در زخم می‌شود.اکسیژن پرفشار، نقش آن نامشخص است اما برای زخم‌هایی که مانند عفونت استخوان (استئومیلیت) یا ناشی از پرتوتابی است، موثر بوده است.
● نوآوری‌های ترمیم زخم
در پژوهشی جدید دانشمندان دانشگاه بریستول توانستند به روشی منحصر به فرد و امیدوارکننده برای درمان آسیب غضروفی دست یابند. این دانشمندان موفق شدند در آزمایشگاه با استفاده از سلول‌های بنیادی برگرفته از مغز استخوان خود بیمار، نوعی نوار پانسمان زنده تولید کنند که می‌تواند بافت غضروف را به شیوه‌ای خارق‌العاده ترمیم کند. برای این منظور آنها از سلول‌هایی استفاده کردند تا چارچوب اسفنجی را که از کلاژن ساخته شده، پوشش دهند، سپس این ساختار را در داخل شکاف موجود در غضروف قرار دادند. در نهایت سلول‌های بنیادی دو سوی پاره شده غضروف را به سمت یکدیگر کشانده و به این ترتیب پارگی را ترمیم می‌کند.

دکتر هومن خلیقی

منبع : روزنامه سلامت