الگوهای تربیتی اسلام

تربیت در سازندگی انسان وسیله‌ای برای جهت دادن و هدایت وی است. از طریق تربیت می‌توان آدمی را به بلندترین نقطه جمال و کمال رساند و از طریق تربیت است که می‌توان انسان خام و ناپخته را به انسان‌های متفکر و مدبر در سطح جهانی و بین‌المللی تبدیل کرد و در جنبهِ اجتماعی باز تربیت عامل بزرگی برای همسازی و تفاهم داشتن در حیات اجتماعی توام با صلح و سعادت است، تربیت امری است که وجودش برای ادامه همه جوامع انسانی ضروری است.
فقدان تربیت صحیح برای بشریت یک فاجعه بوده است، جنگ‌هایی که اتفاق افتاده ناشی از تربیت غلط آنها بوده که به جان هم افتاده و خون یکدیگر را بر زمین جاری ساختند.
آری مردمی که خون‌ریزی می‌کنند به ظاهر وحشی و بی‌سواد نبودند بلکه براساس نظاماتی به ظاهر متمدن تربیت یافته بودند ولی در آن نظام از تعالیم آسمانی خبری نبوده و جسم و تن و غرائز را مورد توجه قرار می‌دادند. ‌و امروز هم همان‌ خطر، بشریت را تهدید می‌کند از آن بابت که برخی نظام‌ها، نه تنها الهی نشده‌اند بلکه فاصله آنها با خدا و تعالیم انبیاء روزبروز بیشتر می‌شود.
امر تربیت در همه ایام و در طول تاریخ برای همه جوامع و ملت‌ها مهم بود و ما مسأله تربیت را برای همه یک مسأله حیاتی می‌دانیم.
اهمیت دادن به امر تربیت در عصر حاضر به ویژه برای دوام کشور ما که مهد اجتماعی از مردم انقلابی و مسلمان است، مهم است.
● تربیت از دیدگاه اسلام
از نظر اسلام تربیت عبارت است از هدایت و اداره جریان ارتقایی و تکاملی بشر یا ایجاد هیأتی تازه در فرد برای فراهم آوردن زمینه جهت رشد و تکامل همه جانبه او و به طور کلی تربیت عملی عمدی و آگاهانه، از سوی عاملی قدرتمند و نافذ بر فرد یا افرادی اعمال می‌شود و دارای هدف و منتها و غایت است. ایده تربیت اصلاح فرد و رشد و تکامل همه جانبه اوست و عملی است مداوم که استمرار و دوام از مختصات آن است. ‌
غریزه تقلید: یکی از غرایز نیرومند و ریشه‌دار در انسان غریزه تقلید است و به برکت همین غریزه است که کودک بسیاری از رسوم، آداب معاشرت، غذا خوردن و طرز تکلم و... را از والدین خود می‌آموزد و بکار می‌بندد. ذهن کودک همچون آینه است که هر چیزی در آن منعکس می‌شود با این تفاوت که آینه عکس شی‌ء را در خود نگه نمی‌دارد ولی ذهن کودک آن را در خود ضبط می‌کند.
مادرها می‌توانند با رفتار خودشان خوی و خصلت‌های خود (امانت، صداقت، خیرخواهی و حق‌جویی و...) را در کودک احیا و یا بکلی از بین ببرند حتی در جنبه‌های عاطفی نیز نقش مادر مؤثر است اگر مادری ترسو باشد طبعاً نمی‌تواند بچه‌ای شجاع بار بیاورد. ‌کودک در ابتدا کلمه آب را از والدین می‌آموزد و بعد از روی تقلید آن را بر زبان جاری می‌کند و بعدها است که به معنی و مفهوم آن توجه می‌نماید.
دختربچه‌ای که مادرش جارو می‌کند و لباس‌ها را می‌شوید او هم همان کار را انجام می‌دهد.
بنابراین تقلید در تعلیم و تربیت کودک و سازندگی او به مراتب بیشتر از پند و اندرز دادن اثر دارد. تقلید خودبخود انجام می‌شود و احتیاجی به تذکر ندارد.
● نقش تقلید در سازمان دادن به رفتار انسان
یکی از عوامل اساسی خودباختگی و جرات انسان در ارتکاب فساد و گناهکاری و یا انجام اعمال نیک، تقلید و شبیه ساختن خود به دیگران است. وقتی انسان جرمی یا گناهی را می‌بیند و یا کار نیکی در برابر چشمهای او انجام می‌شود، این دیدن می‌تواند انگیزه‌ای برای تقلید در او باشد.
از یکی از بزرگان نقل شده که وقتی از لحاظ عمل عبادت، در خود احساس ضعف می‌کردم به محمدبن واسع (که یکی از عابدان و زاهدان بود) نگاه می‌کردم که دارای نشاط و شادابی در هنگام عبادت است سپس آن نشاط نیز در من نسبت به عبادت و بندگی خداوند تجدید می‌شد و کسالت و سستی نیز از من دور می‌گشت دیدن خیر و شر هر دو در تغییر طبع انسان مؤثر است. شخصیت انسان نه تنها با مشاهده و دیدن بلکه با شنیدن نیز اثر می‌پذیرد. به همین دلیل رسول خدا(ص) فرمود: با یاد کردن از نیکان و افراد صالح، رحمت الهی بر انسان نازل می‌شود.
● نیاز کودک به الگو
کودک در زندگی نیاز به الگو و عمل کردن براساس آن دارد او نیاز دارد که بفهمد چه کار باید بکند و چه نوع رفتاری را از خویش بروز دهد. و در برابر امور و دشواری‌ها چه موضع و راه‌حلی را باید در پیش بگیرد. و چگونه با امور مواجه شود. از فایده‌های الگو، آموزش سریع مسائل و انتقال مفاهیم و معرفی مصداق‌ها بگونه‌ای زنده و قابل فهم است.
اگر ما بخواهیم مطالبی را از روی کتاب یا از طریق داستا‌ن‌ها به کودک بیاموزیم راهی طولانی را در پیش خواهیم داشت و فرصتی درازمدت موردنیاز خواهد بود و تازه معلوم نیست در آنچه که خواستیم به کودک منتقل کنیم موفق باشیم یا نه؟ در حالیکه می‌توان مفاهیم را از راه الگو سریعاً به طفل یاد داد در تربیت اسلامی به ارائه الگو توجه فراوانی شده آیاتی از قرآن، پیامبر(ص) را الگو معرفی کرده و مردم را هدایت می‌نماید تا به او تأسی کنند.
● الگوهای تربیتی
یکی از اساسی‌ترین علل و عوامل که با جرا‡ت می‌توان گفت در امر هدایت و تربیت بشر نقش مهمی را ایفا می‌کند، وجود الگوهای برتر و کاملتر در اختیار تربیت یافتگان مکاتب دینی است. ‌
در هر عصر و دورانی یکی از شخصیت‌های آسمانی الگوی کامل انسانیت برای بشر بوده‌اند. وجود الگوها در افراد وسیله‌ای برای تحریک استعدادهای ذاتی و روحی انسان شده و امر تربیت را آسان می‌نماید، صرف‌نظر از سایر علل و عوامل مخرب و یا مشکلات و نقائص تربیتی، فقدان الگوهای صحیح یکی از نقائص مهم در امر تربیت است.
● نقش الگویی معلم
کلاً تمام عوامل اجتماعی اعم از فراش، بقال، فضای کلاس، محیط مدرسه و... و معلم در تربیت‌پذیری کودک مؤثر است و باعث می‌شود که کودک از آنها نقش بپذیرد. مع‌الوصف هیچ عنصری از عناصر مدرسه نمی‌تواند همانند معلم و به اندازه او الگوساز و الگوسوز باشد. در همین رابطه خواجه عبدالله انصاری می‌گوید: دود از آتش‌نشان ندهد و خاک از باد، که ظاهر از باطن و شاگرد از استاد. ‌
ابن خلدون نیز اساس اثبات یکی از فصل‌های مهم مقدمه تاریخی‌اش را روی همین پایه قرار داده است. معلم با تمام رفتارش الگوها و سرمشق‌هایی در اختیار شاگردان قرار می‌دهد، چون شخصیت معلم دارای اثر عمیق در افکار و قلوب شاگردان است و کودکان و نوجوانان در سنینی از عمر خود قرار دارند که تمام جلوه‌های افکار و احساس درونی معلم را معیاری برای افکار و اعمال خویش قرار می‌دهند. ‌تمام حرکات و سکنات و اشارات و حتی واژه‌هایی که در خلال انجام وظیفه معلمی از آنها استفاده می‌کند بشدت در کودک اثر می‌گذارد بخصوص در خردسالان. جوانان و بزرگسالان به دلیل پختگی، میان امور خوب و بد امتیاز می‌گذارند و گفته‌های معلم و مربی را دربسته و سربسته و کامل قبول ندارند.
در هر حال رفتار معلم الگوی بی‌زبان و توانایی است که می‌تواند در شاگردان سخت مؤثر واقع شود. کمترین لغزش در معلم از تیررس دید مراقب شاگردان دورو در امان نیست. رفتار معلم می‌تواند کژیها را به راستی و استقامت تبدیل کند. اما وای بر آن روزی که رفتار یک معلم دائماً و یا غالباً دچار کجی باشد!!! قطعاً این کجی به شاگردان سرایت خواهد کرد. در محیطی که این چنین معلمی در راس آن قرار دارد از هرگونه ثمرهِ تربیتی نومید است. علمای تعلیم و تربیت اسلامی، تمام رفتارهای معلم را به خاطر اینکه الگوساز است مشخص کرده و وظایفی در چگونگی رفتار او تعیین نموده‌اند.
با توجه به آنچه گفته شد یک معلم قبل از اینکه به کودکان بپردازد باید ابتدا خود را اصلاح کرده باشد تا بتواند آن هدف‌هایی را که برای خود جستجو می‌کند برای کودکان نیز بخواهد و یا کاری را که خود انجام می‌دهد به دیگران نگوید انجام ندهید.
● لغزش الگو
با توجه به نقش و نفوذ الگوها در شکل بخشیدن به افکار و عواطف انسان‌ها خطرات عظیم لغزشهای فکری و عملی آنان، در انحراف جامعه بخصوص کودکان و نوجوانان به خوبی آشکار است. الگوها همچون لکوموتیوهایی هستند که به هر کجا گذر کنند واگن‌های عظیم اجتماع انسانی را به دنبال خود می‌کشانند با توجه به همین امر است که در مکاتب اسلامی راجع به ضرورت پاکی و فضیلت الگوها و پیشاهنگان اجتماع مطالب فراوانی آمده است. شخص عالم که در اسلام مقام ارجمندی را دارد به هنگام ارتکاب گناه پیش از هر کس دیگر در شکنجه و عذاب الهی گرفتار است و پاکی او پاکی یک گروه را در پی دارد. مزد رفتار نیکش مزدی عظیم‌تر از پاداش عمل نیک‌ جاهل است و انحراف او نیز یک طائفه و یک جامعه است. لذا کیفر و عذاب زشت و انحرافش به مراتب شدیدتر از مجازات گناه مردم جاهل و گمنام است. ‌
حضرت علی (ع) فرمود: هیچ لغزشی، زیانبارتر از لغزش عالم نیست (غررالحکم)
● الگوهای متعالی اسلام
ارائه الگو و اسوه مؤثرترین و موفقترین روش تربیتی است به همین جهت خدای تبارک و تعالی رسول اکرم(ص) را به عنوان بهترین سرمشق برای جهانیان معرفی می‌کند. ‌
لقد کان لکم فی‌ رسول‌الله اسوه حسنه (همانا رسول خدا برای شما سرمشق نیکویی است)
رسول خدا(ص) در طول تاریخ، بزرگترین سرمشق بشریت بود. او قبل از اینکه با گفتار خود راهنمای خلق باشد با رفتار خویش بهترین مربی بود. شخصیت رسول اکرم(ص) یک الگو و نمونهِ جهانی و همیشگی برای همه مردم و همه نسل‌ها است. رسول خدا (ص) معصومین گرامی اسلام را پس از خود به عنوان اسوه و سرمشق برای مردم معرفی فرموده است: همانا من در میان شما دو امر گرانقدر را یعنی قرآن و اهل بیتم را به جای می‌گذارم.
● تربیت عملی
تعلیم عملی، نافع‌تر از تعلیم انسانی است. ارشاد با گفتار و صرفاً ارائه طریق می‌کند ولی عمل و الگوی بی‌زبان، انسان را در مسیر هدف قرار می‌دهد. بهترین پند و نصیحت این است که بگوئیم افعل کما افعل: یعنی آنگونه که من انجام می‌دهم تو نیز عمل کن. چنانکه رسول خدا(ص)از راه تعلیم عملی دیگران را در مسیر انجام تکلیف قرار می‌داد. صلوا الما را‡یتمونی اصلی: همانگونه نماز گذارید که من انجام می‌دهم.
معلمان نیز نمی‌توانند تنها با توسل به گفتار شاگردان خود را به رفتار نیک رهنمون کنند مگر آنکه با رفتار و عمل، گفتار خود را تأیید کنند. از امام صادق(ع) نقل شده است که: مردم را با رفتار خود به حق رهبری کنید، نه با زبان خویش. یعنی کافی نیست بگوئیم چنین و چنان کنید بلکه بر ما لازم است که دست بکار شویم. ‌جلوگیری از تقلید کودکان جلوگیری از تقلید کودکان بسیار دشوار است، لذا اولیاء و مربیانی که به کودکان خود علاقه دارند باید سعی کنند ابتدا خودشان را اصلاح نمایند و برای متربیان خود بهترین سرمشق و نمونه باشند چنان رفتار کنند که دوست دارند فرزندانشان همانگونه باشند. امیرالمؤمنین علی‌(ع) فرمود: اگر درصدد اصلاح دیگران هستی نخست خود را اصلاح کن. این عیب بزرگی است که به اصلاح و تربیت دیگران بپردازی در حالیکه خود فاسد باشی. (غررالحکم) پیامبراکرم(ص) در رابطه با تأثیر صلاحیت و شایستگی اولیاء و رشد شخصیت کودکان به ابوذر چنین گوشزد فرموده است: خدا به خاطر شایستگی و پرهیزکاری پدر و مادر، فرزند و فرزندزادگانش را شایسته و نیکوکار می‌نماید. (مکارم‌الاخلاق) ‌

آزیتا محمودی
کارشناس مسائل آموزش و پرورش‌

منبع : روزنامه اطلاعات