نقش تحقیقات در بخش مراتع کشور

مطرح‌شدن موضوع همکاری تحقیقات با دستگاه اجرایی در مراتع از موضوعاتی است که همیشه موردبحث بوده و ضرورت این همکاری مورد اتفاق‌نظر دست‌اندرکاران بوده است. در واقع اصل موضوع اغلب نه تنها مفید بلکه یک نیاز مبرم برای برون رفت از تنگناها و چاره‌اندیشی برای رفع موانع و مشکلات و تسریع در تحقق اهداف توسعه کشور است ولی این نیاز کمتر در عمل موردتوجه جدی قرار گرفته است.‌
خوشبختانه در سالهای اخیر موضوع همکاری تحقیقات با اجرا در قالب برنامه و طرح‌های عملیاتی‌ مشخص پیش‌بینی و کار به صورت گسترده در سراسر کشور آغاز شد، به نوعی که اکنون تحقیقات مرتع در کشور تمام ظرفیت علمی و متخصصین خود را در این جهت به کار گرفته است.
ارزیابی این همکاری از چند جنبه می‌تواند موردبررسی قرار گیرد:
در گام اول نتایجی که از طرح‌های تعریف شده بدست آمده و تا پایان برنامه چهارم بدست می‌آید.
از سویی حضور کارشناسان تحقیقات و کارشناسان دستگاه‌های اجرایی در یک طرح آثار مثبتی در پی دارد. تبادل‌نظر در موضوعات مختلف، انتقال تجربه و دانش، سرانجام همگرایی در نگرشها، جهت‌گیریهای نظری و فکری در فضای صمیمی، پویا و بانشاط کاری منجر به افزایش بهره‌وری نیروی انسانی متخصص در جهت تحقق اهداف توسعه کشور شده و تعمیق می‌یابد.
از سویی این همکاری در زمینه‌های مدیریت طرح‌ها و برنامه‌ها، افق جدیدی را پیش رو قرار داد.
دستاوردهای ارزنده‌ای در اصلاح سیستمهای مدیریت طرحهای تحقیقاتی فراهم آورده است. اصلاح سیستم مدیریت طرح‌ها که از جنبه‌های مدیریت فنی و تخصصی، مدیریت نیروی انسانی و مدیریت مالی بوده است. به نظر می‌رسد می‌تواند الگوی مناسبی برای مدیریت طرح‌های تحقیقاتی و حتی طرح‌های اجرایی باشد.
از طرفی فراهم‌شدن زمینه ارتباط فعال مرتعداران با محققین مرتع که مخاطبین اصلی دولت در قلمرو مراتع کشور هستند، موجب شناخت متقابل طرفین از مسائل یکدیگر و تبادل‌نظر برای پیشرفت بهتر طرحها و پروژه‌ها می‌گردد.
همچنین گشودن افق های جدید برای تعریف طرحهای تحقیقاتی دیگر بصورت یک مجموعه مرتبط و همسو در راستای تحقق اهداف توسعه مراتع کشور موضوعیت یافته است. خوشبختانه اجرای برخی از این طرحها نیز آغاز شده و در مرحله بررسی کارشناسی جهت تصویب است.
البته یادآور می‌شود موضوع همکاری تحقیقات مرتع با دفتر امور مراتع قبلا نیز در طرح تعادل دام و مرتع به صورت کنترل و نظارت مطرح بود، ولی متاسفانه به دلیل وجود برخی موانع ادامه طرح با مشکل مواجه شد و بعدا همان‌هایی که مخالفت می‌کردند خودشان مدافع طرح شدند. ولی خوشبختانه اکنون برای این همکاری‌ها مشکلی وجود ندارد.
اکنون بخش تحقیقات مرتع چهار طرح ملی را با همکاری دفتر امور مراتع در دست اقدام دارد که طرح تعیین علوفه قابل چرای مراتع کشور یکی از آنهاست از سالهای قبل از انقلاب موضوع پروانه چرای دام و تعیین ظرفیت مرتع مطرح بود. واگذاری حق بهره‌برداری از مراتع که از منابع ملی است به عهده دولت می‌باشد. این مسئولیت را سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور از طریق دفتر امور مراتع به انجام می‌رساند.
برای این واگذاری نخست باید حد و اندازه استفاده از مراتع مشخص گردد، به نحوی که به بقاء مرتع و امکان استمرار استفاده پایدار از آن آسیبی وارد نشود. برای تعیین حد و اندازه دو عامل مهم مشخص می‌شود اول اینکه برای چه تعداد دام توسط مرتع موردنظر امکان تعلیف وجود دارد دوم اینکه چه مدت تعداد دام تعیین شده، با ذکر تاریخ شروع و خاتمه چرا باید از مرتع استفاده کنند.
اولین مساله برای صدور پروانه چرا، تعیین مقدار تولید علوفه قابل چرای دام در مرتع است برای پاسخ به این سوال باید چند موضوع موردبررسی قرار گیرد از جمله اینکه کدامیک از گیاهانی که در مرتع می‌رویند توسط دام مورد تعلیف قرار می‌گیرند؟ آیا در ماه‌های مختلف باتوجه به تغییراتی که در نسبت ترکیبات مختلف در روند رشد گیاه ایجاد می‌شود، آیا تغییری در انتخاب و یا میزان ترجیح دام برای چرای گیاهان موردنظر ایجاد می‌شود؟ اگر گیاه برای بقاء خود و تضمین رشد سال‌های آتی نیاز به ذخیره مقداری از اندوخته خود دارد، تا چه اندازه گیاه مورد چرا قرار گیرد تا امکان اندوختن ذخیره و استمرار تولید گیاه در سالهای بعد فراهم و منجر به مرگ‌و‌میر گیاه نشود. مقدار تولید علوفه گیاهان مختلف چقدر است و این تولید در ماه‌های مختلف که دام از مرتع چرا می‌کند چه تغییری می‌کند؟ مناسب‌ترین زمان شروع و خاتمه چرا در هر مرتع با توجه به شرایط گیاه و خاک چه زمانی است؟ باتوجه به نیازهای فیزیولوژیک دام در ماههای مختلف سال تغییرات ارزش غذایی گیاهان در ماههای مختلف چگونه است؟
روشی که قبلا به استناد منابع علمی مورداستفاده قرار می‌گرفت اندازه استفاده از گیاهان بر مبنای ۵۰‌درصد از تولید سال گیاه برای گیاهان خوشخوراک به عنوان تولید قابل چرا در خارج از مناطق کوهستانی و ۴۰ درصد در مناطق کوهستانی درنظر گرفته می‌شد. برای گیاهان غیرخوشخوراک باتوجه به نظر کارشناس و شرایط محل نسبت به ارزش رجحانی گیاهان، درصد علوفه چرا برای این گونه گیاهان محاسبه و به عنوان علوفه قابل چرا درنظر گرفته می‌شد.‌
طرح تعیین علوفه قابل چرای مراتع کشور توسط موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور با همکاری دفتر امور مراتع کشور از سال ۱۳۸۴ برای دستیابی به اطلاعات قابل اعتماد و اتکا در برنامه‌ریزی‌های مدیریت مراتع کشور آغاز و اجرای آن تا سال ۱۳۸۹ پیش‌بینی شده است. فقط در پروژه حد بهره‌برداری مجاز گیاهان مهم مرتعی باتوجه به اینکه اثر شدت چرا در زمان طولانی‌تری آشکار می‌شود درنظر است که مدت بیشتری ادامه یابد. این طرح در قالب پنج پروژه، در ۵۴ سایت واقع در پنج منطقه رویشی کشور که هر سایت معرف یک تیپ گیاهی بزرگ در منطقه رویشی موردنظر کشور است.
پروژه بررسی و تعیین تغییرات تولید و مصرف گیاهان مرتعی، پروژه تعیین ارزش رجحانی گیاهان برای دام و بررسی رفتار چرایی دام، پروژه تعیین حد بهره‌برداری مجاز گیاهان مهم مرتعی، پروژه تعیین زمان مناسب ورود و خروج دام از مرتع و پروژه تعیین ارزش غذایی گیاهان مهم مرتعی (به مسئولیت دانشگاه تهران و با همکاری موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و دفتر امور مراتع کشور).‌
گفتنی است یکی از مشکلات مراتع کشور چرای بیش از ظرفیت مراتع است. از طرفی قانون، دولت را موظف کرده مراتع را ممیزی و در قالب طرحهای مرتعداری و پروانه چرا متناسب با ظرفیت مرتع اجازه چرای دام را برای مرتعدارانی که عرفا از مرتع استفاده می‌کرده‌اند صادر کند. بنابراین در اولین قدم باید ظرفیت مرتع را تعیین کرد.‌
به نظر می‌رسد روش‌هایی که قبلا مورداستفاده قرار می‌گرفت متناسب با شرایط پوشش گیاهی کشور نبوده است، از این رو تعیین ظرفیت واقعی مرتع امکان با خطای زیادی تعیین می‌شد.
برهمین اساس دفتر امور مراتع کشور نسبت به تعریف طرح تعیین علوفه قابل برداشت در قالب پروژه‌های یادشده اقدام کرد.
حال چگونه از این طریق می‌توان هدف بهبود و اصلاح مراتع را محقق کرد، باید گفت که در بخش اعظم مراتع کشور اگر استفاده از مرتع به اندازه ظرفیت صورت گیرد نیازی به سرمایه‌گذاری زیاد به خصوص در مناطق نیمه استپی کشور برای عملیات کشت گیاهان مرتعی و افزایش تولید از این طریق نیست بلکه اگر به همان گیاهان مطلوب مرتعی فرصت رشد و تولید بذر داده شود، به صورت طبیعی تجدید حیات می‌کنند و تولید بیشتری را در اختیار قرار می‌دهند. کما اینکه نمونه قابل مشاهده آن در منطقه قشلاقی رودشور ساوه که یکی از سایتهای طرح تعیین علوفه قابل برداشت در آن قرار دارد، وجود دارد، به طوری که مرتعدار این مرتع در خشکسالی شدید سال جاری بدون استفاده از علوفه دستی با استفاده از علوفه مرتع توانسته دام‌های خود را تغذیه و بره‌های ۵ ماهه به وزن لاشه ۶/۱۷ کیلوگرم به بازار عرضه کند.‌
بررسی اجرای این طرح مطالعاتی نشان می‌دهد بسیاری از برداشت‌های قبلی از موضوعات مرتبط به علوفه قابل چرای مراتع صحیح نبوده است. بسیاری از گیاهان که قبلا تصور می‌شد دام از آنها چرا نمی‌کند مورد چرای دام واقع شدند. گونه‌هایی که تصور می‌شد دام آنها را مورد چرا قرار می‌دهد مشخص شد که در فصولی که مبنای ظرفیت برای چرا قرار گرفته است در آن فصل مورد چرا واقع نمی‌شوند.
بسیاری از گونه‌ها که حد بهره‌برداری آنها قبلا کمتر از ۵۰ درصد تعیین می‌شد، بررسی‌هایی که تاکنون انجام شده نشان داد تا بیش از ۵۰ درصد چرا را نیز تحمل کرده‌اند. بسیاری از گونه‌هایی که حتی به عنوان منبع علوفه شناخته نمی‌شدند اکنون مشخص شد که می‌توان در برنامه‌های اصلاح مرتع از آنان استفاده کرد.
برخی از گونه‌ها مشخص شد، تاریخ چرای دام از آنها غلط بوده است و عدم چرای به موقع آنان، موجب ضعیف‌شدن و در نتیجه خشک‌شدگی آنها شده است.
نتایج پروژه تغییرات تولید و مصرف گیاهان نشان داد هر یک از گیاهان در هر ماه چه مقدار علوفه تولید می‌کنند و چه مقدار از این تولید عملا مورداستفاده دام قرار می‌گرفت. یکی از روش‌های مورداستفاده جهت اصلاح و بهبود مراتع اعمال سیستمهای چرایی دام در مرتع به منظور متعادل‌کردن استفاده از گیاهان و جلوگیری از فشار چرای شدید بر گیاهان مرغوب است. یکی از مشکلات مدیریت مرتع در اعمال سیستم‌های چرایی نبود شناخت از رفتار تولید گیاهان در ماههای مختلف فصل چرا بود، از این رو علیرغم پیش‌بینی سیستم‌های چرایی در طرح‌های مرتعداری، کمتر اجرای سیستم‌های چرای تناوبی و تناوبی - استراحتی و یا سایر سیستم‌های چرایی امکان‌پذیر می‌شد. برای اینکه بتوان این سیستم‌ها را اجرا کرد ناگزیر باید هر قطعه‌ای که برای چرای دام منظور می‌شود دارای علوفه کافی برای دوره زمانی پیش‌بینی شده باشد و یکنواختی چرا از مرتع اعمال گردد. با شناخت رفتار تولید گیاهان در ماه‌های مختلف و همچنین آگاهی از میزان مصرف دام از آن گیاه می‌توان برای هر قطعه متناسب با تقویم چرای پیش‌بینی شده‌، گیاهانی را در آن تناوب موردحمایت قرار داد و عملیات اصلاح مرتع را با استفاده از آنان انجام داد که بین زمان پیش‌بینی شده برای چرا و زمان حداکثر تولید گیاه موردنظر تطابق داشته باشد. از این طریق تامین علوفه موردنیاز دام، برای ماههای بعدی سایر قطعاتی که پیش‌بینی شده‌اند گیاهانی که در آن ماهها به تولید حداکثر می‌رسند می‌توان در آن قطعه وارد کرد.‌
انتخاب گیاهان مناسب برای عملیات اصلاح مراتع کشور یکی از ارزنده‌ترین نتایج این طرح است که می‌تواند تحولی در برنامه‌های اصلاح مراتع کشور ایجاد کند و زمینه ایجاد تنوع زیادی را در ترکیب پوشش گیاهی مراتع فراهم کند و از این رهگذر ضمن کمک به پایداری تولید، کیفیت تغذیه دامهای استفاده‌کننده از مراتع را بهبود بخشد.
بررسی رفتار چرایی دام از دیگر نکات موردبررسی در این طرح است. رفتار چرایی چهار نوع دام شامل گوسفند، بز، شتر و گاو بومی که از مرتع چرا می‌کنند در این طرح موردبررسی قرار می‌گیرد. نحوه بررسی بدین گونه است که یک شبانه‌روز در هر ماه بر روی دام موقعیت یاب جغرافیایی(‌‌GPS) نصب می‌شود و اطلاعات مربوط به مسافت طی شده توسط دام، سرعت حرکت دام، مدت استراحت دام، مسیر حرکت دام در مرتع، زمان صرف شده برای چرا، مدت زمان حرکت دام در مرتع، این اطلاعات به صورت جدول و‌ نقشه تنظیم می‌گردد. نقشه استخراجی با نقشه توپوگرافی و شیب تطبیق داده می‌شود شیبها دامنه تغییرات ارتفاعی که دام در آن چرا کرده است، از آن استخراج می‌شود. نظر به اینکه این اطلاعات در هر ماه استخراج می‌گردد، روند تغییرات در ماههای مختلف در قسمتهای مختلف مرتع مورد بررسی قرار می‌گیرد. از نتایج این طرح می‌توان مشخص کرد دام چه مقدار علوفه استفاده می‌کند. در چه شیبهایی حرکت می‌کند و اثر چرای دام بر گیاهان مناطق پرشیب تا چه اندازه است و از طریق بررسی اثرات چرا بر گیاهان مختلف، اندازه مناسب شیب اراضی مرتعی را در شرایط مختلف کشور برای چرای دام در مراتع را تعیین کند.‌
همچنین برای تعیین میزان ترجیح دام برای چرا از گیاهان مختلف، به عبارت دیگر برای تعیین ارزش رجحانی گیاهان مرتعی از دو روش زمان‌سنجی با استفاده از دوربین فیلمبرداری و روش اندازه‌گیری مقدار مصرف شده گیاه توسط دام استفاده می‌شود.
علاوه بر این برای تعیین زمان مناسب ورود دام به مرتع و زمان مناسب خروج دام از مرتع مراحل مختلف فعالیت‌های حیاتی گیاه مورد بررسی قرار می‌گیرد، همزمان با آن تغییرات وضعیتی رطوبتی خاک که بخصوص در مناطق نیمه استپی و برفگیر از مسائل با اهمیت برای تعیین زمان ورود دام به مرتع است مورد بررسی قرار می‌گیرد و براساس آمادگی گیاه و خاک زمان مناسب ورود دام به مرتع و خروج آن از مرتع مشخص می‌شود.برای تعیین حد بهره‌برداری مجاز گیاهان مهم مرتعی از طریق شبیه‌سازی چرای دام شدتهای مختلف برداشت در ماههای مختلف بر روی گیاهان به نحوی اعمال می‌شود که در هر تیمار جمع برداشت‌های صورت گرفته در کل ماه‌هایی که بررسی‌ها انجام می‌گیرد برابر با مقدار پیش‌بینی شده در تیمار مورد نظر باشد.‌
لازم به ذکر است برنامه‌ای برای افزایش اثربخشی تحقیقات در امر توسعه و بهبود مراتع وجود دارد که براساس آن موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور با جمع‌بندی که در پایان سال ۱۳۸۴ از فعالیتهای گذشته خود به عمل آورد به این نتیجه رسید که خلا یک برنامه یکپارچه که در آن ارتباط بین طرحها و پروژه‌های مختلف مورد توجه قرار گرفته باشد و همچنین تمامی بخشهای تحقیقاتی که مرتبط با منابع طبیعی کشور در حوزه تحقیقات فعالیت می‌کنند ارتباطشان در چارچوب یک برنامه‌ای هدفمند تعریف شده باشد، وجود دارد. از این رو از ابتدای سال ۱۳۸۵ تدوین برنامه‌های راهبردی را در دستور کار خود قرار داد که خوشبختانه متعاقب این موضوع سازمان تحقیقات و آموزش و ترویج (تات) نیز موضوع را مورد توجه قرار داد و سایر موسسات را نیز به سمت تدوین برنامه‌های راهبردی هدایت و آنها را ملزم به تدوین برنامه‌های راهبردی کرد. این برنامه‌ها با تاکید وزارت جهادکشاورزی بر یکجا دیدن برنامه‌های اجرایی و تحقیقاتی به صورتی که در آن مشخص شود نهادهای اجرایی برنامه‌هایی که در دستور کار دارند کدامیک براساس بررسی‌های کارشناسی باید ادامه یابد، کدامیک باید مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد و حتی برخی از آنها کاهش یافته و یا ادامه نیابد، باید مشخص شود که تحقیقات در قالب چه برنامه‌ای پشتیبانی از برنامه‌های اجرایی را برای افزایش بهره‌وری منابع و پایداری تولید باید در دستور کار قرار دهد. مسئولیت این امر به عهده تحقیقات گذاشته شد که با همکاری تنگاتنگ نهادهای اجرایی برنامه را تدوین کند به نحوی که تمام ذینفعان برنامه در تدوین آن مشارکت داشته باشند و نقطه نظرات آنها لحاظ شده باشد. نظر به اینکه این موضوع بعد از مطرح شدن ضرورت تصویب برنامه در شورای معاونین وزارت موضوعیت یافت، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور که چارچوب کلی برنامه‌های خود را تا اواخر سال ۱۳۸۶ تدوین کرده بود، برای تدوین برنامه یکپارچه تحقیقات و دستگاه اجرایی مرتبط با موضوع نخست با هماهنگی ریاست سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور نتایج کار خود را تا آن مقطع در شورای معاونین یاد شده ارائه کرد. در آن جلسه نحوه هماهنگ و یکپارچه کردن برنامه تحقیقات و اجرا مورد بررسی و تصمیم‌گیری قرار گرفت.‌
براساس تصمیم اتخاذ شده مقرر شد هر موضوع از جمله تحقیقات مرتع با دفتر مرتبط با خود که در مورد مرتع دفتر امور مراتع کشور مرتبط با موضوع بود، کار تکمیل و تدوین برنامه را بصورتی که برنامه یکپارچه تحقیق و اجرا در آن لحاظ شود، در جلسات کارشناسی پیگیری گردد. نکته‌ای که در این خصوص یادآوری آن ضروری است نقش مرتعداران که مخاطبین اصلی برنامه‌ها هستند می‌باشد به نحوی که ۴۵ نفر از دامداران که نماینده ۱۵۷۱ دامدار از استانهای مختلف هستند نقطه نظراتشان اخذ شده است.‌
این برنامه به عنوان سند پایه برای فعالیتهای آینده تحقیقات و اجرا خواهد بود. راهبردهای مختلف برای تحقق اهداف تعیین گردیده و راهکارهای اجرای هریک راهبردها نیز پیش‌بینی و طرحها و پروژه‌ها در هر زمینه مشخص و منابع مالی و انسانی مورد نیاز برنامه مشخص شده است. علاوه بر این به منظور استفاده بهینه از تمام ظرفیتهای ملی جایگاه فعالیت و مشارکت بخش خصوصی که همان مرتعداران و مخاطبین اصلی دولت در اجرای برنامه هستند، مشخص گردیده است. نظر به اینکه سند با مشارکت ذینفعان تدوین شده است از این رو از پشتیبانی خوبی برخوردار است. یادآور می‌شود یکی از عوامل بسیار موثر در پیشرفت تنظیم این سند فراهم شدن زمینه همکاریهای نزدیک تحقیقات و اجرا در طرحهای پیش گفته است.‌

محمد فیاض - عضو هیات علمی بخش تحقیقات مرتع موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

منبع : روزنامه اطلاعات