ماجرای کشف نفت
در عراق، نزدیك شهر كركوك و در میان صحرا شعله كوچك آبی رنگی به نحوی اسرارآمیز از زمین زباله میكشید و بر سطح بركهای مایع تیره رنگ قابل اشتعالی شناور بود. این مكان از زمانهای فوقالعاده قدیم مورد احترام و تكریم، برخی ایرانیان آتشپرست قرار داشت. پیش از جنگ جهانی اول هنگامی كه دیپرت فون بلوشر از این منطقه دیدن میكرد، مشاهداتش را چنین نوشت: »هنگامی كه در سال ۱۹۱۷ مدت كوتاهی در كركوك بسر بردم چند بار با دیگران برای گردش به این مكان رفتیم. ما برای پرستش به این مكان نرفتیم، زیرا آنقدر هوشیار بودیم كه بافهای از كاه مشتعل را به آن بركه بیندازیم. آن وقت در میان دود بسیار غلیظ و با صداهای ممتد و توأم با تراق تراق شعله غولآسایی ظاهر شد كه چند دقیقه دوام داشت. ما از این بازی بچهگانه مسرور میشدیم و میدانستیم كه در اینجا گاز و نفت از زمین بیرون آمده و علت بروز این عارضه جالب توجه شده است. اما هرگز فكر نمیكردیم كه بزرگترین مخازن نفت جهان در این نقطه، رشته‌ای از خود را به سطح زمین فرستاده است. هیچ یك از ما پیش‌بینی نمیكرد كه چندی بعد، در اینجا میلیونها تن نفت استخراج خواهد شد و در لولههای مستقیم از دل صحرا خواهد گذشت و به مدیترانه حمل خواهد شد.« با مشاهده نفت سرگردان بر روی زمین مشخص شده بود كه این منطقه و مناطق نزدیك به آن آكنده از نفت است. اما كسی فكر نمیكرد كه در میان ارتفاعات كشور ایران نیز چنین جایی وجود داشته باشد. در میان كوههای بیبرگ و بار حاشیه جنوب ایران، در شرق رود كارون كه منطقهای خشك و بیابانی بود در جویی باریك مادهای تیرهرنگ و سریعالاشتعال ترشح میشد. در اینجا نیز مردم بومی این ترشحات را گرد میآوردند و در امور خانهداری به عنوان سوخت مورد استفاده قرار میدادند. این عارضه طبیعی، باعث شد كه منطقه مسجد سلیمان مورد توجه مردم بومی و نیز به تدریج خارجیها قرار بگیرد. به جز این منطقه نواحی خشت، دالكی، خورموج و خنج در نزدیكی بوشهر نیز مورد توجه كارشناس نفت بود. در آن زمان خارجیان بسیاری مركز فعالیت تجاری خود را در شهر بوشهر قرار داده بودند. یكی از آنها آلبرت هوتز بازرگان هلندی بود، وی از طریق یك هلندی دیگر به نام هوتوم شیندلر كه در آن موقع به عنوان مهندس معادن در وزارت معادن ایران كار میكرد و از وجود منابع سوخت زیرزمینی از قبیل قیر و زغالسنگ و نفت در این منطقه باخبر شد. بنابراین در ۲۱ ژوئیه ۱۸۸۳ اولین امتیاز مستقل استخراج نفت به هوتز هلندی داده شد. بعد از اخذ امتیاز مأموران هوتز در نواحی دالكی مشغول كاوش و جستوجو گشتند و به این مناسبت كارگزار بوشهر در تاریخ ۲۳ ربیعالثانی ۱۳۰۲ هجری قمری طی گزارشی به تهران نوشت: از قراری كه مذكور می‌شود معادن نفت واقعه قریب به قریه دالكی من مضافات بوشهر كه بندگان جناب جلالتمآب اجل اكرم مخبرالدوله دام اقبالالله تعالی به كمپانی تجاری هلندی واگذار و مقرر فرمودهاند بروند مشغول نفتگیری و روغنسازی بشوند. اكنون در بوشهر تجار مزبور مشغول فراهم آوردن اسباب كار عمله هستند، كه امروز و فردا عزیمت به صوب مقصود نمایند...« گروه هلندی اهالی مجاور مناطق نفتی دالكی را نیز به كار گرفتند. اگرچه مقداری نفت بر روی زمین تراوش كرده بود، اما چاههایی كه كنده شد به نفت نرسیدند. عدهای گفتند كه مكان چاهها خوب انتخاب نشدهاند. با این حال بعد از آن كه چاههایی به عمق ۲۷۰ متر در دالكی و كمی كمتر از آن در »سالاخ« كنده شد، شركت دست از فعالیت خود برداشت، زیرا در هیچ جا به نفت نرسید و عاقبت در سال ۱۹۰۱ شركت منحل شد. در همین زمان ژاك دمورگان فرانسوی باستانشناس و زمینشناس، در جنوب غربی و غرب ایران برای دستیابی به آثار باستانی حفاری میكرد. وی آثار وجود نفت را در حوالی مسجدسلیمان مشاهده كرد و در محل »چاه سرخ« نزدیك زهاب هم نفتی را مشاهده و آزمایش نمود و معتقد شد كه میتوان از آن ناحیه نفت استخراج كرد. مشاهدات دمورگان راجع به نفت به صورت مقالهای مفصل در مجله معادن، در پاریس منتشر میشد. در پی درج این مقاله، آنتوان كتابچیخان رئیس و قانوننویس سابق گمرك ایران كه در بروكسل مأموریت داشت و در اروپا مقیم بود، و در مسافرتهای خود به نقاط غرب ایران، آثار سطحی نفت را مشاهده كرده بود، از وجود منابع مهم نفت در ایران اطمینان پیدا كرد و سفری به پاریس رفت و در آنجا با سردروموند ولف وزیر مختار سابق انگلیس در ایران راجع به معادن نفت ایران و امكان بهرهبرداری از آنها مذاكره كرد. ولف هم كه خود اطلاعاتی از این مسأله داشت، برای مقابله با نفوذ روسها گرفتن امتیازی در این خصوص را مفید دانست و با سرمایهداران انگلیسی به مذاكره پرداخت و عاقبت »ویلیام ناكس دارسی« برای انعقاد قرارداد آمادگی خود را اعلام كرد. البته نمیتوان گفت كه فقط مقاله مورگان باعث جلب توجه انگلستان شده است اما این مقاله میتواند انگلیسیها را به فواید مسلم این امتیاز از نظر مالی و اقتصادی مطمئن ساخته باشد. دارسی با اطلاع از این ماجرا، »اچ. تی، بورلز« را به همراه یك معاون به نام »دالتون« برای تحقیق و »آلفرد لی تل تن ماریوت« را به عنوان نماینده خود به همراه آنتوان كتابچیخان به ایران فرستاد. این گروه در سال ۱۹۰۱ كاوش و تحقیقات خود را انجام داده و گزارشهای امیدواركنندهای برای دارسی فرستادند. به این ترتیب دارسی در سال ۱۹۰۱ از دولت ایران امتیازی كسب كرد كه طبق آن حق انحصاری استخراج معادن نفت در سراسر كشور، به استثنای ایالات شمالی، به مدت شصت سال به او واگذار میشد. دارسی عملیات اولیه حفاری خود را ابتدا در ناحیه قصرشیرین آغاز كرد و متحمل هزینههای گزافی شد، اما موفقیتی به دست نیاورد. بنابراین شركت نفت برمه در این امر شریك شد، اما حفاریها را به ناحیه مسجدسلیمان منتقل كرد. تا سال ۱۹۰۹ حدود دویست چاه در مسجدسلیمان زده شد كه از آن تعداد ده چاه به نفت رسید، اما نفت حاصله از این چاهها، چنان زیاد بود كه تمام فعالیتهای گذشته را پوشش داده و سود گزافی نصیب دارسی كرد. مدیركل شركت نفت دارسی به نام جكس، به ویپرت بلوشر در مورد این چاهها گفته است: فقط كافی است كه پیچها را یك بار بچرخانم، آن وقت نفت استخراجی به دو برابر افزایش خواهد یافت. اما چنین كاری نمیكنم، چه نمیتوانم آن را در بازار جهانی بفروش برسانم« نفت مسجدسلیمان واجد دو ویژگی فوقالعاده بود. اول دورافتادگی ناحیه از محلهای پرآشوب و دوم میزان بالای نفت موجود در زیرزمین. در دوره جنگ هم از راه زمینی به هیچ وجه نمیشد به مسجد سلیمان دست یافت و از ناحیه خلیج فارس هم امكان حمله به این منطقه نفتی قابل تصور نبود. با توجه به این ویژگی، نیروی دریایی انگلیس قسمتی از سهام شركت را خرید و به این ترتیب سوخت كشتیهایش را تأمین كرد. بنابراین چون ناوهای انگلیسی به نفت ایران متكی بودند، جریان استخراج و فروش نفت به طور مداوم ادامه یافت. به گونهای كه شركت نفت انگلیس و ایران به یكی از عظیمترین مؤسسات جهان تبدیل شد. انگلیسیها در ادامه كار نیازمند آن بودند كه ایرانی‌ها را نیز در درآمد نفت (هرچند اندك) شریك كنند، زیرا حمایت عشایر بختیاری برای نگهبانی از خط لوله نفت یك ضرورت استراتژیك بود. از طرف دیگر بسیاری از چاههای نفت تا در زمینهای مردم بود و یا چاه نفت باید از آن عبور میكرد. در آوریل ۱۹۰۹ دارسی شركت دیگری به نام »شركت نفت بختیاری« را تأسیس كرد و تعدادی از خوانین بختیاری شریك شدند. یكی از دلایلی كه رضاشاه در سال ۱۳۱۲ قرارداد دارسی را تمدید كرد، تصاحب سهام خوانین بختیاری در شركت نفت بختیاری بود كه این امر در اوایل سال ۱۳۱۵ زمانی كه خوانین بختیاری به زندان رفته بودند اتفاق افتاد و جعفر قلیخانی اسعد بختیاری، صمصامالسلطنه، سردار محتشم و امیرمفخم سهام خود را واگذار كردند. متأسفانه باید گفت كه قضاوت سون هدین سوئدی مبنی بر اینكه كشور ایران فقیر است، به رغم كشف منابع نفتی نیز صدق میكرد، زیرا انگلیسیها تمام نفت ایران را به خارج انتقال میدادند و نفت برای ایران دستاوردی نداشت. محبوبی اردكانی در جلد دوم كتاب »تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران« مینویسد: »شیوه شركت نفت انگلیس از نظر اداره امور در جهت منافع تام سهامداران بوده است، بدون اینكه نفعی خارج از موارد ضروری و اجباری به ملت ایران برسد و در سایه آن آبادیهایی در این كشور پدید آید و در این راه همه مقتضیات هم برای آن موجود و كلیه موانع مفقود بود. حتی آنقدر فكر اقتصادی و مآلبینی هم بر اولیاء شركت غلبه نداشت كه بفهمند كه هر چه حوزه امتیاز آنها آبادتر و كارگر آنها از لحاظ فنی آزمودهتر و تعلیمدیدهتر و از لحاظ زندگی كمتر دچار دستتنگی باشد، بازده كار و درنتیجه منافع مادی آن برای شركت بیشتر است تا چه رسد به مردم ایران. گویی كه او فقط نظر به كارگر ارزان داشت و بس.
علی احسان
