سه شنبه, ۲۴ مهر, ۱۴۰۳ / 15 October, 2024
مجله ویستا


داستان هایی درآمیخته با زندگی روزمره


داستان هایی درآمیخته با زندگی روزمره
● نگاهی به مجموعه داستان های «کلاغ آخر از همه می رسد» و «قارچ ها در شهر»
مجموعه دو جلدی داستان های کوتاه ایتالو کالوینو در سال هشتاد و پنج توسط نشر خورشید منتشر شد. رضا قیصریه، اعظم رسولی و مژگان مهرگان مترجمان این داستان ها هستند که ظاهراً آثار دیگری از ادبیات داستانی ایتالیا را نیز در دست ترجمه و انتشار دارند.
دو کتاب در برگیرنده کارنامه متنوعی از طبع آزمایی کالوینو در سبک ها و شیوه های مختلف داستان نویسی هستند. متعارف ترین داستان های ایتالو کالوینو در زمانی به فارسی منتشر می شود که نوعی دلزد گی از داستان کوتاه نویسی امریکایی در میان خوانندگان و منتقدان پدیدآمده. گرچه روند خوشایند ترجمه و انتشار داستان های این سبک ادامه دارد و نمونه های پرشماری نیز تایید می کنند که داستان کوتاه نویسی در سراسرجهان از همینگوی و اسلاف او متاثر است اما گاهی مجموعه هایی از این دست منشعب از سنت ادبی دیگر، مضمون ها، ساخت ها و فضاهایی متفاوت (و گاه فراموش شده یی) را به یادمان می آورند.
اما این یادآوری چندان اتفاقی نیست زیرا کالوینو نماینده جدی ترین گرایش شک انگارانه نسبت به امکانات روایی داستان رئالیستی و بازنمایانه است. البته در تعلق کالوینو به یک جنبش یا نحله فکری و ادبی می توان تردید کرد و بی تردید به نفعمان است که او را نیز در آنچه سنت ادبی یا تاریخ ادبیات خوانده می شود (و چنان که خودش مایل است) مانند بورخس در وضعیتی معلق قرار دهیم.
زیرا کالوینو نیز مصرانه از یکجانشین شدن در سنت ادبی سر باز می زند. یافتن خطوط ارتباط بین تجربه های ادبی مختلف او دشوار است و جایی که می تواند کمکمان کند تا برای رضایت خاطر خودمان او را هم طبقه بندی کنیم، مثل سخنوری چیره دست موضوع گفت وگو را تغییر می دهد. در مقدمه همین کتاب کالوینو می نویسد؛ «و اما درباره داستان هایی که نوشته ام، اینجا، در این کتابند و من دلم می خواهد آنها، خود، راوی تاریخچه شان باشند.»
کالوینو در اوایل دهه چهل داستان نویسی را تحت تاثیر داستان های کوتاه امریکایی آغاز کرد. او اوضاع پرتنش اجتماعی و سیاسی آن دوران ایتالیا و اروپا را به عنوان زندگی که ازدحامی از داستان هاست توصیف می کند. مواجهه بی واسطه با ماجراهای شورانگیز داستان نویس را به ثبت دقیق وقایع وامی داشت و در چنین زمانه یی آموزه های بنیادین داستان کوتاه امریکایی مثل ایجاز، راوی گزارشگر و تکنیک نشان دادن سودمندترین ابزارها بود. کالوینو و بسیاری از هم نسلانش عضو حلقه ادبی چزاره پاوزه شاعر و نویسنده سرشناس و چپ گرای ایتالیایی بودند. در دو مجموعه داستان اول کالوینو رگه های پررنگی از نئورئالیسم دیده می شود. در این دو مجموعه شماری از درخشان ترین داستان های نئورئالیستی کالوینو را می خوانیم.
داستان «کلاغ آخر از همه می رسد» از مجموعه یی به همین نام در کتاب آمده است. در این داستان پسربچه یی که مهارت شگفت انگیزی در تیراندازی دارد با یک گروه نظامی همراه می شود. نظامی ها هرچه می کنند نمی توانند او را از تیراندازی های بی موقع و سبکسرانه یی که همیشه به هدف می نشیند باز دارند.
اما هدف های پسرک ربطی به آنچه فرمانده از او می خواهد ندارد. او سرگرم بازی شکار کودکانه یی ا ست گرچه این بازی سرانجام به کشته شدن سربازی از قشون دشمن می انجامد. ظاهراً همه چیز طبیعی و مستندنماست. اما نیروی سرزنده و زیرک در متن حضور دارد و خود را به وقار نورئالیستی آن تحمیل می کند. چیزی از آن بازیگوشی افسانه مآبانه که در دوره های بعدی کاری کالوینو به شاخصه اصلی داستان های او تبدیل شد؛ در جنگلی واقعی و در حضور سربازانی خشن پسربچه سرخوشی پرسه می زند که تیرش هیچ گاه به خطا نمی رود.
وقتی پسربچه و سرباز از جنگل می گذرند و به دره ناآشنایی می رسند کالوینو آن شاخ و برگ های اضافه و عناصر مزاحمی را که غنای داستانش را مخدوش می کرد دورریخته است و به کارزاری رسیده که در آن هر ارزشی مضاعف به نظر می آید. دو نفر قصد جان یکدیگر را دارند و پرندگانی بالای سرشان پرواز می کنند. سرباز گریز پشت تخته سنگی سنگر می گیرد. چه کسی او را تهدید می کند؟ سرباز دیگری که مثل او تفنگی بر دوش دارد یا اگر بخواهیم شبیه تر به کالوینو بگوییم سبکی افسانه وار پسرک در برابر وزن زندگی سرباز. پسر نمی خواهد کسی را بکشد. او در کمین چیزی پنهان، ناشناخته یا فرضی است. ردش را دنبال می کند. او به دنبال چیزی غایب است چیزی که هم سخت خواستارش است و هم می ترساندش.
شخصیت اصلی داستان جنگل حیوانات، جووا؛ روستایی بی دست و پایی است که تیرش تا به حال اتفاقی هم به هدف نخورده است. در هجوم آلمانی ها به دهکده یک سرباز آلمانی سروقت تنها دارایی جووا، گاوش می رود. جووا سرباز را تعقیب می کند اما نمی تواند شلیک کند چون می ترسد اشتباهی گاوش را بکشد.
حیوانات به کمکش می آیند و سرباز آلمانی و گربه وحشی یی که بلای جان ساکنان روستاست هردو هلاک می شوند. جنگل حیوانات، حکایت لطیفه واری است که انگار پنهانی خود را به ادبیات قرن بیستم رسانده. آن چه سرباز دشمن را به کشتن می دهد همدستی شیرین و نیکخواهانه روستاییان و حیوانات است، چیزی ورای خواست و اراده طبیعی آدم ها. این نیروی برق آسا خط اصلی روایت را با خرده حکایت هایی که ساخت و شکل یکسانی دارند پیش می برد.
داستان ورود به جنگ از دومین مجموعه کالوینو انتخاب شده. داستان چند ساعت قبل از سخنرانی که در آن موسولینی ورود ایتالیا به جنگ را اعلام کرد آغاز می شود. راوی مثل بیشتر داستان های نورئالیستی کالوینو پسر نوجوانی است که همراه دوست صمیمی اش کنجکاو و آزاد در این سو و آن سو پرسه می زنند و تشنه چشیدن طعم زندگی بزرگسالانه یی هستند که پر از ماجراست. سه مرگ در داستان اتفاق می افتد. برادر دوست راوی در جنگ جانش را از دست می دهد. در بمباران هواپیماهای فرانسوی پسربچه یی به خاطر سرنگون شدن قابلمه آب جوش کشته می شود و سرانجام پیرمردی افلیجی در آسایشگاه پناهندگان جان می دهد. مرگ اول مستقیماً در جنگ اتفاق می افتد و مرگ پسربچه نیز به هرحال به جنگ مربوط است. اما مرگ سوم که در جلوی چشمان راوی اتفاق می افتد برای او تاثیرگذارتر و معنادارتر است. جنگ از پدیده یی دوردست و هیجان انگیز به حقیقتی ملموس تبدیل می شود.
داستان پیشاهنگان در منتونه هم مثل داستان ورود به جنگ ساختاری خاطره وار دارد. نوجوان راوی به همراه دوستش که عضو سازمان جوانان فاشیست است برای استقبال از جوانان اسپانیایی به شهر فرانسوی و فتح شده مانتونه می روند. تا رسیدن اسپانیایی ها پسربچه ها وقت دارند در شهر گشت و گذار کنند و از خانه های نیمه ویران غنایمی جمع کنند.
راوی دلبسته اخلاقیات و منزجر از توحش گروه مردانه شان، تنها کسی است که هیچ خانه یی را غارت نمی کند. او کلیدهای ساختمان مجللی را می دزدد و در حوضچه یی می اندازد تا دست هیچ کس به آن عمارت نرسد. کالوینو در این داستان از نگاه تیزبین راوی سقوط معیارهای اخلاقی را تصویر می کند که تحت الشعاع جنگی دیوانه وار قرار گرفته اند. راوی اعتراف می کند که جنگ مسیر زندگی همه شان را تعیین خواهد کرد؛مسیری نامعلوم که بیشتر به سوی تباهی میل می کند.
داستان «شب های اونپا» شرح نخستین شبی است که راوی بیرون از خانه می گذراند. او و دوستش بیانکونه که در داستان قبل هم حضور داشت مامور شده اند برای حفاظت از ساختمان مدرسه شهر کشیک بدهند. خیلی زود از نگهبانی دادن خسته می شوند و شبگردی ماجراجویانه یی را آغاز می کنند و به خانه های بدنام شهر سرک می کشند و با آدم های عجیب و غریبی روبه رو می شوند.
صبح هنگام راوی که دیگر میلی به خواب ندارد به یاد پدرش می افتد. او را در آن لحظات مجسم می کند و احساس می کند هیچگاه به اندازه اولین شبی که بیرون از خانه سر کرده به پدرش نزدیک نبوده است. جنگ در این داستان هم حضور دارد اما به پس زمینه محو حوادث بدل شده. در این داستان ها کالوینو بی آنکه اتوبیوگرافی های رقت آوری از مصایب جنگ بنویسد پشت راوی گمنامش پنهان می شود تا واقعیت های کوچک تاریخی را در روزگاری که فجایعی بزرگ روی می دهد بازگوید.
راوی کالوینو نوجوان حساس و درون گرایی است که دوستی هم مرام و هم فکر دارد. در آستانه گذار از کودکی و تجربه عشق وقایع مهیب و مقاومت ناپذیری به ذهنش هجوم می آورند. به همین خاطر است که روایت های او هیچگاه به تقدیس مقاومت یا طرح هیچ مفهوم والایی نمی انجامد. هرچه هست پوچی و بی معنایی شیوه زیستنی است که او آرزویش را دارد. به همین خاطر بیم ها و امیدهایش رنگ می بازد و افکار پراکنده اش در همدلی با مردمان بینوا و جنگ زده متمرکز می شود. زیرا همدلی و ترحم تنها احساس هایی است که هنوز به درستی و قوتشان ایمان دارد.
کالوینو در سال ۱۹۶۳ کتاب داستان های مارکو والدو را منتشر کرد که ۹ داستان آن در این دو مجموعه آمده است. تا پیش از مارکو والدو هم در داستان های کالوینو سابقه نوشتن داستان های با شخصیت های ثابت را داشت.
خواندن داستان های مارکو والدو کاملاً یادآور سینمای نورئالیسم ایتالیاست. مارکو والدو کارگر شهرنشین مفلوک و فقیری است که با خانواده پرجمعیتش زندگی سختی را می گذرانند. مارکو والدوی همیشه گرسنه در دل شهری هراس آور طبیعت را جست وجو می کند. سلسله بدبیاری های مضحک و کارتونی مارکو والدو در داستان هایی مستقل او را هرچه بیشتر در جهانی ماشینی و مصنوعی و دور از طبیعت فرو می برد. مارکو والدو فرجام تلخ و بدبینانه راویان نوجوانی است که دو دهه قبل در داستان های کالوینو، دور از شهرهای بزرگ در ساحل دریا و میان جنگل گشت می زدند و طبیعت را کشف می کردند.
از اوایل دهه شصت به بعد وابستگی کالوینو به ادبیات نورئالیستی کمرنگ تر شد. کالوینو معتقد بود با ارزش ترین گوهرهای داستان کوتاه در امریکا یافت می شود اما دو بخش کردن انعطا ف ناپذیر ادبیات توسط ناشران به رمان و داستان کوتاه باعث شده که شکل های ممکن دیگر نادیده گرفته شود. او قالب های اصیل ادبیات اروپایی را مانند قطعه و حکایت به شیوه یی نو و با گوشه چشمی به بورخس که مقاله نویسی و به خصوص مقاله توصیفی را با داستان کوتاه پیوند داد احیا کرد. این نوآوری و اقتدارستیزی در شکل های منثور ادبی تنها به آفرینش و خلاقیت محدود نشد چنان که در «درس های امریکایی» کالوینو شوخ طبعانه مفاهیم و اصطلاحات بی سابقه یی را چون سرعت، وضوح و دقت در توصیف آثار ادبی به کار برد.
داستان «مورچه آرژانتینی» که در سال ۱۹۶۹ منتشر شد نمایانگر تحولی است که در سبک و نگاه کالوینو به وجود آمد. یک خانواده سه نفری به تشویق پیرمردی از اقوام خانه ویلایی می خرند. خانه در میان طبیعت سرسبز و بکر ساخته شده. اما خیلی زود خبردار می شوند که هیچ جا از هجوم انبوه مورچه های آرژانتینی در امان نیستند.
همسایگان شیوه های مختلفی را در پیش گرفته اند اما راهی برای خلاصی از حشرات وجود ندارد. مامور سازمانی به نام مبارزه با مورچه آرژانتینی هم هرازچندگاهی می آید و تمام منطقه را سمپاشی می کند. مورچه های آرژانتینی اولین حضور هولناک و تهدیدگر طبیعت در داستان های کالوینو است. خانواده راوی در معرض فروپاشی قرار گرفته.
در میخانه یی ولگردها برای او فاش می کنند که راهی جز نادیده گرفتن مورچه ها وجود ندارد. صاحبخانه وجود مورچه ها را کتمان می کند. فضای داستان لحظه به لحظه کافکایی تر می شود. راوی آرزو می کند که می توانست مانند خانم صاحبخانه خود را در غروری متلاشی حبس کند تا این که آه و ناله سر دهد و به زمین و زمان شکایت کند.
اما او هم تسکین دهنده خود را می یابد. با همسرش به ساحل می روند، تنها جایی که خبری از مورچه ها نیست. آنگاه هوای خنک و آب های آرام دریا حقایق ترسناک زندگی را محو می کنند و راوی و طبیعت را به سازش می رسانند.
جلد دوم؛ «قارچ ها در شهر» شامل داستان هایی از مجموعه «عشق های دشوار» است که در سال ۱۹۷۰ منتشر شد. تصویر فقر در داستان های این دوره کالوینو آرام آرام تغییر می کند. زندگی در نکبت و ادبار شهرهای کوچک و روستاها جای خود را به نمایش حیات دردناک و ملال آور شهرنشینان می دهد. داستان بسیار کوتاه ماجرای یک عروس و داماد حاصل یک موقعیت خنده آور و کاریکاتوری است. مرد کارگر شیفت شب است و زن کارگر شیفت روز. در این زندگی طاقت فرسا و تکراری زن و شوهر در غیاب هم گرمی را در جای دیگری جست وجو می کنند. در این داستان ها کالوینو دلخوشی ها و رازهای کوچک شخصیت هایش را فاش می کند. عشق ورزیدن شخصیت هایش نه عمیق و دست نیافتنی اما شکننده و پر اضطراب است.
درست بعد از این مجموعه داستان است که کالوینو از روایت تجربه های مستقیم زندگی دست برمی دارد. تا اینجا او نویسنده با استعداد و خلاقی ا ست که شبیه پسربچه داستان کلاغ آخر از همه رسید، همراه دیگران است و از امکانات روایی و بازنمایانه داستان واقع گرا سود می جوید. ناسازگاری ها، فانتزی ها و شیطنت هایش در سنت ادبی بخشودنی است. اما کالوینو هم مثل شکارچی کوچکش هدف گریزپا و فرار خود را می یابد و دور از چشم دیگران تعقیبش می کند.
خواندن این دو کتاب کالوینوی دیگری را به ما می شناساند. کالوینویی که داستان هایش با زندگی روزمره درآمیخته. نه آن که اثری از فانتزی، افسانه و پارودی در داستان ها نباشد اما پیداست که کالوینو به واقعیت ها وفادار است. مدت ها بعد کالوینو بی اعتماد به قالب های متعارف داستان نویسی به سراغ رمانس و افسانه های علمی می رود و در داستان اگر شبی از شب های زمستان مسافری ساختار رمان کلاسیک اروپایی را چندپاره می کند.
امیرحسین خورشیدفر
منبع : روزنامه اعتماد