کاوشی در قلمرو مطالعات تطبیقی

● درآمد
شیوه و روش مطالعات تطبیقی امروزه در گستره علوم انسانی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به طوری كه بسیاری از محققان بر این امر واقفند كه این شیوه مطالعاتی نكات مهمی از گستره اندیشگی را مورد نقد و بازخوانی قرار می‌دهد.
اگرچه برخی از اندیشمندان با این شیوه مخالفت دارند و آن را آسیبی به قلمرو مطالعه می‌دانند، اما به هر حال، این شیوه امروزه توانسته از اقبال خوبی برخوردار شود و بنیان‌های فكری یك اندیشه را مورد كاوش قرار دهد. مقاله ذیل بخشی از مقاله طولانی مولف است كه جهت ارائه به همایش اسماء ارائه شده و به این موضوع می‌پردازد.
بسیاری از محققان و متفكران، عالی‌ترین سطوح مطالعه یك دانش را در مطالعات تطبیقی جست‌و‌جو می‌كنند. آیا تصور روشنی از اصطلاح «مطالعات تطبیقی» داریم؟ حدود و قلمرو آن را می‌شناسیم؟ از ضوابط مطالعه در این نوع تحقیق آگاهی داریم؟ چه تعریفی به عنوان تعریف معیار و ملاك از آن وجود دارد؟ گستره و دامنه مقایسه و تطبیق چیست؟ از وجوه مقایسه و روش تطبیق چه میزان واقفیم؟ هدف و غایت مطالعات تطبیقی اثبات و رد فرضیه‌ای خاص است یا مراوده اندیشه‌ای و شكل‌دهی تاثیربخشی‌ها؟
دو نگاه خوش‌بینانه و بدبینانه‌ در خصوص مطالعات تطبیقی در ایران خاصه میان متفكران فلسفه معاصر اسلامی وجود دارد.
در نگاه نخست پرسش‌ها به عنوان مسلمات فرض می‌شود اما در نگاه دوم بر ناكامیابی این شیوه تاكید می‌ورزد. نگارنده معتقد است به رغم فواید و نواقص، امروزه چاره‌ای جز مطالعات تطبیقی خاصه در حوزه فلسفه نداریم اما این باور به معنی نفی قواعد، ضوابط، روش‌ها و ادله و ملاك‌های تحقیق نمی‌باشد.
این ملاحظه نیازمند تدوین و صورت‌بندی طرح مطلوب، عقلانی و نو از مطالعات تطبیقی است. كلیات طرح می‌تواند به شرح زیر باشد:
۱) مدخل (بیان ضرورت انجام مطالعات تطبیقی و تبیین جایگاه این روش در ابواب‌بندی دانش فلسفه‌)
۲) تعریف مطالعه تطبیقی
▪ بررسی تعاریف گوناگون «تطبیق»
▪ تبیین ملاك‌های تعریف مطالعات تطبیقی و شاخص‌های تحدید‌سازی
▪ تبیین دامنه و گستره «تطبیق»
▪ تبیین چارچوب و حدود تعریف
۳) هدف مطالعه تطبیقی
▪ آگاهی از حوزه‌های مشابه و قابل مقایسه
▪ فهم توانمندی‌ها و رنجوری‌های دو یا چند حوزه
▪ شناخت منطق و ضابطه مطالعه چند حوزه جهت اخذ و اصطیاد موارد مشترك و وجوه افتراق
▪ آگاهی از همسانی‌ها و ناهمانندی‌ها
▪ آگاهی از شاخص تطبیقی و مقایسه حوزه‌ها و بررسی امكان اندراج و یا عدم اندراج حوزه‌ها
۴) روش مطالعات تطبیقی
مطالعات تطبیقی بر خلاف عقیده بسیاری كه در دوره كودكی خود در ایران به‌سر می‌برد، از تنوع و تكثر روش‌ها برخوردار است. تعدد رهیافت‌ها مرهون تنوع مسائل و اختلاف قلمروهاست. تعدد مسائل موجب می‌گردد كه سنخ‌های گوناگونی از موضوعات و بالنتیجه مطالعه شكل گیرد و مؤدی به اختلاف روش‌ها گردد. روش تحلیلی، روش زبانی، روش منطقی، روش تاریخی، روش تحلیل گفتار، روش پدیدار شناختی و روش توصیفی از جمله روش‌های مطالعه تطبیقی در حوزه فلسفه است.
حال پرسش گوهری این است كه روش مطلوب در مطالعات تطبیقی چیست و ملاك و شاخص گزینش یك روش و طرد سایر روش‌ها كدامست؟
برخی بر تلفیق روش‌ها، گروهی بر حصر روشی (methodical exclusive ) و عده‌ای بر تكثرگرایی روشی تاكید دارند. حقیقت آنست كه نمی‌توان در هر نوع از مطالعات تطبیقی فلسفی، روشی مطلق و یگانه را توصیه كرد. هر مطالعه‌ای روشی مناسب را می‌طلبد. مساله، حدود و ثغور، مبنا، فرضیه‌ها، زمینه‌های اختلاف و اشتراك و بالاخره غایت و غرض مطالعه تطبیقی دو یا چند حوزه موجب تغییر روش‌ها خواهد شد. پرسش از روش‌ها و چگونگی مطالعه دو قلمرو مسبوق به تعریف مقایسه، هدف تطبیق و لوازم و آثار این نوع از مطالعه است. روش مطالعه تطبیقی وجود در فلسفه اسلامی و غرب متفاوت از روش تتبع درباره «خداوند» از منظر فیلسوفان غرب و اسلامی است. رهیافت نخست در قلمرو فلسفه و رهیافت دوم كلامی است. به همین میزان مقایسه فیلسوفان و آرای آنها باید برحسب فرایند تاریخی مورد ملاحظه قرار گیرد. مقایسه ابن سینا و توماس اكویناس مطالعه‌ای شایسته است. همچنان‌كه ژان وال در اثر خود «بحث در ما بعدالطبیعه» در بحث تصور وجود دست به چنین مطالعه‌ای تطبیقی زده و معتقد است این فكر كه موجود بودن در ضمن ماهیت ذات نیست هم در اساس فلسفه توماس آكوئینی و هم در اساس فلسفه دانس اسكاتلندی قرار گرفته و این دیدگاه از فلسفه ابن سینا اخذ شده است (ژان وال، ۱۳۷۰ صص۳۵ و ۱۳۳ ) اما مقایسه آرای پارمنیدس و هراكلیتوس با ابن‌سینا و ملاصدرا در انكار و اثبات حركت جوهری مقایسه‌ای بی‌وجه و عاری از ضوابط منطقی است. مناقشه هراكلیتوس و پارمنیدیس در فضای فكری كیهان شناختی cosmology قابل ادراك است اما نزاع ابن‌سینا و ملاصدرا یك مناقشه خالص فلسفی و وجودی نه طبیعی است.
۵) فواید و آثار مطالعات تطبیقی
به‌دور از مخالفت‌های گروهی با مطالعات تطبیقی و تاكید آنان بر آسیب‌های این روش، نباید از نظر دور داشت كه‌ تحولات فكری همان‌گونه كه مرهون تاثیرپذیری درونی است می‌توانند متاثر از مراودات و برگرفتن از بیرون نیز باشند. ضرورت طرح تدوین شیوه‌ای نو در تدریس فلسفه اسلامی می‌تواند متاثر از دستاوردهای فلسفه غرب یا دامنه تاثیر آن بر دانشجویان و محققان باشد. نقاط قوت در فلسفه غرب هر پژوهشگر فلسفه اسلامی را ترغیب می‌كند تا به مبانی آن توانمندی‌ها پی‌برده و در صورت ضرورت آن شیوه‌ها را با تنقیح و سازگار دادن برگیرد.
همچنان‌كه آشنایی ایرانیان با تمدن غرب سبب تحولات اجتماعی و نوزایی‌های سیاسی و حتی فرهنگی شد، مطالعات تطبیقی در حوزه‌هایی چون كلام، فقه، ادبیات و فلسفه می‌توانند نتایج خوبی را سبب شوند. صرف مقایسه مساله‌ای فلسفه‌ای با مسائل متعدد در چند قلمرو و تبیین مواضع مشترك و مختلف، می‌تواند نگرش فلسفی را نیرومند ساخته و آگاهی مضاعف را توام شده و نگرشی جامع‌تر را سبب گردد.
هر مطالعه تطبیقی متفاوت از مطالعه دیگر است از این رو آثار هر نوعی از مطالعه تطبیقی غیر از نتایج نوع دیگری از آن خواهد بود. نوع مطالعه تطبیقی وحی از دیدگاه اسلام و مسیحیت مؤدی به نتایجی غیر از مطالعه تطبیقی تشكیك در وجود و مراتب آن در فلسفه غرب و اسلامی می‌شود. به همین سبب باید در بررسی فواید و آثار مطالعات تطبیقی از ارائه فایده‌ای مطلق پرهیز كرد.
تفكیك‌سازی فواید كه ذیلا ارائه خواهد شد در صدد برشمردن آثار مطالعه تطبیقی با توجه به ملاحظات باز آمده است.
● آگاهی از مبانی
عدم وقوف بر بنیادهای فكری یك اندیشه، جهت قضاوت خسارت‌آفرین است. نمونه‌های بسیار آن، ‌هم در فلسفه اسلامی و هم در فلسفه غرب وجود دارد. غزالی و فخر رازی نمونه برجسته در فلسفه اسلامی‌اند. غزالی بدون آگاهی از مبانی فلسفه ابن سینا در باب علم كلی خداوند به ایراد نخستین اشكال از اعتراضات بیست‌گانه در تهافت اقدام كرده و بوعلی را متهم و متاسفانه تكفیر می‌كند (تهافت الفلاسفه، ۱۳۶۳، اشكال اول). انتقادات كارل پوپر بر هگل با عنوان «هگل‌ و تجدید قبیله‌پرستی» در كتاب «جامعه باز و دشمنانش» نمونه روشنی از جهت‌گیری در قضاوت و تلاش آگاهانه بر عدم آگاهی یافتن از مبانی هگل در طرح مساله عقل و دولت است. (جامعه باز و دشمنان ‌آن، ۱۳۶۶، ص۶۸۳ به بعد )
بررسی تطبیقی «وجود و نور» در دو مكتب متعالیه و اشراقیون در كتاب ماجرای فكر فلسفی در جهان اسلام نمونه روشنی از آگاهی نویسنده از مبانی فكری سهروردی و ملاصدرا در باب نور و وجود است. نگارنده آن اثر معتقد است كه همه آنچه در باب حقیقت نور صادق است در باب وجود نیز صدق می‌كند. یعنی سهروردی به‌جای بهره بردن از وجود و لفظ هستی از اصطلاحی قرآنی بنام نور بهره برده است. او با ذكر عبارتی از صدرالمتالهین، به اثبات دیدگاه خود در خصوص همانندی دو منظر پرداخته و از ملاصدرا می‌آورد:
و لاتغایر بینهما الا بحسب تغایر الاصطلاحات و المصنف عدل عن لفظ الوجود بلفظ النور. (شرح حكمه الاشراق، سهروردی، ص ۲۸۳ ). نمونه دیگر مطالعه تطبیقی در نظریه‌شناسی در كتاب«بحث در مابعدالطبیعه» در موضوع شكاكیت است. نویسنده این كتاب در بررسی مقایسه‌ای آرای فیلسوفان درباره شك‌گرایی (scepticisme) معتقد است كه این واژه در اصل و ریشه به معنی مذهب تحقیق و پژوهش بوده است. لذا به این معنی می‌توان شك روشی دكارت را كاملا مطابق معنی واقعی این اصطلاح شمرد. زیرا شك كردن دكارتی فكر كردن است و نوعی یقین از شك او برمی‌خیزد. (بحث در مابعدالطبیعه، ۱۳۷۰، ص ۵۰۲ ).
● تبیین پیشینه مطالعه
آگاهی تاریخی بخش ضروری هر مطالعه است این ضرورت در مطالعات تطبیقی چشمگیر‌تر و پر اهمیت‌تر است. ویل دورانت در فصل ششم تاریخ فلسفه كه بررسی فلسفه كانت می‌پردازد قبل از ورود در بررسی آرای كانت این عناوین را پیشتر بررسی می‌كند:
الف ) از ولتر به كانت
ب ) از لاك به كانت
ج ) از روسو تا كانت
و سپس در تیتری «خود كانت» به اصل موضوع می‌پردازد (ویل دورانت، ۱۳۷۱، صص۳۶-۲۲۹ ) ژال وال در ادامهٔ بررسی شكاكیت می‌كوشد تا با تبیین تاریخی این فرایند فكری، بستر معرفتی و پیشینه تحقیق درباره شك‌گرایی را به سامان برد. وی می‌نویسد كه می‌توان گفت كسنوفانس با نزاع علیه احكام عقل عامه بذر شكاكیت را پاشیده است لیكن در آرای پیروان وی در حوزه فلسفی الئاونیز در آرای هراكلیتوس و حوزه اوست كه شكاكیت بسط و تفصیل یافته است. او معتقد است كه سوفسطاییان یونان نیز همچون گرگیاس كه امكان شناخت را نفی می‌كرد و پروتاگوراس كه با تأسی از هراكلیت و اصل عمومی تغییر و حركت در جهان، انسان را میزان و مقیاس همه امور می‌پنداشت، شكاك بودند. در بررسی پیشینه نكته مهم‌تری از ژان‌وال می‌بینیم. وی بر این باور است كه سقراط را نیز حسب معنی لفظی لغت كه جوینده صدق و حقیقت است، می‌توان شكاك خواند و حتی جزئی از شكاكیت در فلسفه افلاطون نیز بوده است. از اینجا فهمیده می‌شود كه چرا فیلسوفان آكادمی جدید خود را پیروان سقراط و افلاطون می‌شمردند. به علاوه با مطالعه تطبیقی می‌توان پیوند آرای «پورن، انزیدموس و سكتوس» با فیلسوفان مگاری Megare كه‌ پیروان سقراط بودند را كشف كرد. مگاری‌ها معتقد بودند كه حكم و تصدیق محال است چون موضوع همیشه همان موضوع است و هیچ محمولی ‌را نمی‌توان به آن اسناد داد. پورن نیز باور داشت كه همهٔ امور معقول و محسوس بی‌تفاوت بوده و نمی‌توان‌حكم بر آنها جاری كرد لذا حكم را معلق ساخت (بحث در ما بعد الطبیعه، ۱۳۷۰، صص ۵۰۴-۵۰۲). مایلم نمونه دیگری را در فلسفه اسلامی ذكر كنم. همه ما از تاریخ تهافت الفلاسفه و تهافت التهافت آشنایی داریم اما دكتر دینانی تقریری بدیع از این مساله در پرتو مطالعه تطبیقی سه فیلسوف به دست می‌دهد.
او می‌نویسد كه آشنایان با تاریخ فلسفه اسلامی از تلاش ابن رشد در مقابله با حملات تند و ضربه‌های سهمگین غزالی بر پیكر فلسفه آگاهی دارند اما آنچه ابن رشد در غرب جهان اسلام انجام داد جز یك دفاع مذبوحانه و تقریر مجدد اندیشه‌های ارسطو چیز دیگری نبود. در همان ایام یا اندكی پیشتر از آنكه ابن رشد در مغرب جهان اسلام به نوشتن كتاب پر آوازه تهافت‌التهافت اشتغال داشت در مشرق جهان اسلام در مقابله با حملات متشرعان و متكلمان به انضمام نقادی‌های غزالی، زكریای رازی و ابوالبركات بغدادی، سهروردی به تحكیم بنیادهای حكمت اشراقی اقدام ورزید. سهروردی در مقابله با آنان به دفاع از ارسطو نپرداخت زیرا سهروردی فلسفه را مساوی با ارسطو نمی‌دانست و یونان را تنها زادگاه فلسفه به شمار نمی‌آورد. شیخ شهاب‌الدین به خرد جاویدان سخت باور داشت و آن را به عنوان خمیر مایه ازلی پذیرفت(ماجرای فكر فلسفی در جهان اسلام، ۱۳۷۹، صص ۵۰-۴۹ ). چنین روندی از مطالعه تطبیقی افق جدیدی از پیشینه موضوع واگشوده و بستر معرفتی مناسبی را جهت تحقیق و قضاوت فراهم می‌سازد.

دكتر قاسم پورحسن
استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی

منبع : روزنامه تهران امروز