فرهنگ ایرانی و توسعه

ویژگی‌هایی نظیر دینداری، تقدیر گرایی، گرایش كم به عقلانیت ، و ... در جامعه ما مطرح هستند كه برخی از آنها تنها ویژه فرهنگ معاصر ایرانی هستند. از این روی این پیشنهاد را می توانیم مطرح كنیم كه به جای به كارگیری مقطعی استراتژی‌های توسعه بیگانه، با تكیه بر سنت فرهنگی ایرانی، تلاش نماییم تا به تعیین الگوی مناسبی برای توسعه دست یابیم.
● چكیده:
از آنجاییكه "توسعه" دیگر مفهوم كمّی را كه با واژه "رشد" بیان می شود، در بر ندارد بلكه به تمام جنبه های انسانی چه مادی و چه معنوی می پردازد، باید برای برنامه ریزی‌های مورد نظر برای توسعه همه جانبه ، حتماَ به ویژگی‌های فرهنگی جامعه توجه نماییم و به جای اینكه سعی نماییم تا از الگوهای توسعه‌ای كه تنها به كشورهای غربی و الگو قرار دادن آنها برای جهان سوم پرداخته اند، تقلید كنیم، ویژگیهای فرهنگی جامعه خود را معیار قرار دهیم و الگوهای توسعه را بر آن مبنا تهیه نماییم.
در این راستا می توانیم از پژوهشهای تجربی ومقایسه ای انجام شده در زمینه تعیین مشخصات فرهنگی ایرانیان در عصر حاضر بهره ببریم . با استفاده از این پژوهشها، در می یابیم كه ویژگیهایی نظیر دینداری، تقدیر گرایی، گرایش كم به عقلانیت ، و ... در جامعه ما مطرح هستندكه برخی از آنها تنها ویژه فرهنگ معاصر ایرانی هستند. از این روی این پیشنهاد را می توانیم مطرح كنیم كه به جای به كارگیری مقطعی استراتژی‌های توسعه بیگانه، با تكیه بر سنت فرهنگی ایرانی، تلاش نماییم تا به تعیین الگوی مناسبی برای توسعه دست یابیم .
● مقدمه :
چیستی توسعه یك جامعه و میزان رابطه یا پیوستگی آن با فرهنگ آن جامعه، بحثی است كه از سالهای دهه ۱۹۶۰ م مدنظر قرار گرفت. بر پایه تاریخ نگاری وقایع توسعه، تا پیش از این دوران ، "توسعه" فرایندی اقتصادی وتكنولوژیك به شمار می رفت كه تنها در افزایش سرانه محصول ناخالص ملی و به صورت ایجاد فرصتهای اقتصادی و شغلی و سایر امكانات اقتصادیِ ضروری برای توزیع وسیعتر منافع اقتصادی و اجتماعی حاصله ، تبلور یافته بود كه مفهوم "كمیت پذیری توسعه" یا تلقی "رشد" از توسعه را شكل می داد. (تودارو ۱۳۷۸ : ۷۴)
از اواخر دهه ۱۹۶۰ م، مشخص گردید كه مفهوم "رشد " شامل جنبه های غیر اقتصادی مانند شكوفایی فردی ، اجتماعی و انسانی ، رفاه و ملاحظات مربوط به توزیع مناسب درآمد، نمی گردد و به این ترتیب ، طی دهه های بعد، نظریات ومفاهیم جدیدی از فرهنگ و توسعه مطرح شدند كه در آنها "توسعه " فرآیندی چند بعدی به شمار می آمد و علاوه بر اقتصاد ، بر رفاه و شكوفایی انسان نظر می افكند.
در این مقاله كوشش شده است تا با نگاهی مختصر به مكاتب توسعه وبا توجه به ویژگیهای فرهنگی ایرانیان، به بحثی در رابطه با توسعه جامعه ایرانی پرداخته شود.
● مكاتب توسعه:
۱) اقتصادگرایی: دیدگاه كلی این مكتب عبارت است از تمركز بر روی رشد اقتصادی، اقتصاد گرایی صرف ، و الگوسازی از روند توسعه غربی.
در چارچوب این مكتب ، می یر و بالدوین به محدودیت بازارها و عدم حاكمیت اقتصاد بازار و جریان چرخه های شوم در اقتصاد به عنوان موانع اصلی توسعه جهان سوم تاكید كرده اند. آرتور لوییس نیز وجود "نیروی كار نامحدود" را عامل اصلی توسعه نیافتگی در جهان سوم می داند.
۲) روانشناختی و فردگرایی : دیدگاه كلی در این مكتب عبارت است از تمركز روی توسعه افراد انسانی به عنوان پیش شرط هر گونه توسعه.
در این مكتب ، مك كله لند بر مشخصه "نیاز به موفقیت" به عنوان انگیزه درونی برای بهتر انجام دادن وظایف تاكید كرده است. (حریری ، ۱۳۷۸: ۴۸)
در این زمینه ، هگن و اینكلس برنوآوری و نوگرایی در افراد تاكید كرده اند كه الزامهایی فرهنگی از قبل وجود انگیزه موفقیت در افراد و گرایش زمانی به حال و آینده و باور به توانایی تسلط بر طبیعت را به همراه می آورد. (افروغ، ۱۳۷۲: ۳۵۱ و حریری ، ۱۳۷۸ :۴۹)
۳) نظریه های نهادی و ارزشهای اجتماعی: دیدگاه كلی ارایه شده در این نظریه ها تمركز بر روی رشد و توسعه نهادها و ارزشهای اجتماعی می باشد و منظور از "نهاد" در اینجا ، مجموعه سازمانهای اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی در یك كشور است. (ر. ك . افروغ ، ۱۳۷۹: ۸۲)
ماكس وبر در مطالعه بر روی توسعه سرمایه داری، بر ظهور نهادها و ارزشهای حامی توسعه (سرمایه داری) تاكید كرده است كه تغییر باورهای مذهبی در جهت حمایت از دستاوردهای دنیوی و عقلانیت و زندگی زهد منشانه از الزامهای فرهنگی آن می باشند. (ر. ك . حریری ، ۱۳۷۸ : ۵۰)
در حوزه این مكتب ، لرنر نوسازی جامعه و گذر آن از مرحله سنتی به مرحله نوین (شامل ارتقای تحصیلات ، شهرنشینی ، دسترسی به رسانه ها، و شركت در انتخابات) را مورد تاكید قرار می دهد كه نظام ارزشی مناسب و تركیب نهادی هماهنگ از الزامهای فرهنگی آن است (صیامی ۱۳۸۱ : ۲۲)
هوزلیتز نیز بر وجود شرایط مناسب برای توسعه كارآفرینی پیشرفت علوم تكنولوژیك، و ظهور و تثبیت نهادهای پولساز در روند تشكیل سرمایه تاكید می كند كه الزام های فرهنگی آن ، شامل وجود شرایط مناسب برای ظهور كارآفرینان و نهادی كردن نوآوری ها می گردد. (متوسلی، ۱۳۷۸: ۲۶۱)
۴) نظریه های ساختارگرایانه - كاركرد گرایانه: در این مكتب ، دیدگاه كلی بر تعریف نقش نهادها در ارتباط با یكدیگر و مرتبط باساختار اجتماعی و روند تاریخی تاكید دارد. (حریری، ۱۳۷۸: ۵۴)
در اینجا در دیدگاه برونگرا، به طور كلی بر الگوگیری از الگوهای توسعه كشورهای پیشرفته غربی تاكید می شود، و پارسونز و آیزنشتات (۱۹۷۰ م) بر ارتقای تفكیك ساختاری (استقلال نسبی بیشتر نهادهای اجتماعی از یكدیگر در عین پیوستگی كاركردی بیشتر) تاكید می كنند كه شامل الزام‌هایی فرهنگی از قبیل انفكاك و آزادی فعالیت‌های عمده اجتماعی و فرهنگی و منابع اساسی موجود در جامعه (اقتصادی و انسانی) از قیدهای سنتی، تداوم ، هماهنگی و پیوستگی الگوها و هنجارها می گردد. (حریری ۱۳۷۸ : ۵۴)
اسملسر نیز در این حیطه، بر گسترش تفكیك ساختاری و تقسیم كار اجتماعی براساس تخصص گرایی در نهادها و فعالیت‌های افراد و مردم سالاری تاكید نموده است كه اتكای بر دانش به جای سنت و گرایش به استفاده بیشتر از تكنولوژی و توسعه شهرها و تجارت گرایی از الزام‌های فرهنگی آن می باشند. (افروغ ۱۳۷۲: ۳۵۰)
دیدگاه دیگر مطرح در حوزه نظریه های ساختار گرایانه - كاركرد گرایانه ، دیدگاه درون گرا می باشد كه از نظر كلی به تعریف الگو براساس شرایط داخلی و اقتصاد ملی هر كشور تاكید می كند. (حریری ، ۱۳۷۸ : ۵۷)
در این زمینه میردال بر ارتقای نظام اجتماعی در كلیت آن (حل مساله نابرابریهای اقتصادی - اجتماعی ، انجام اصلاحات اساسی در كشاورزی و مالكیت ارضی، كنترل جمعیت، مبارزه با جهل و تعصب از راه استقرار نظام آموزش و پرورش مناسب، اصلاحات قانونی و اداری و گرایش به شایسته سالاری) تاكید نموده است.
پربیش (۱۹۶۲م) نیز بر این امر تاكید كرده است كه كشورهای عقب مانده نباید طرح‌های توسعه خود را به برنامه های "صنعت جایگزین واردات" محدود كنند چرا كه محدودیت‌های اساسی پدید می آورد، بلكه برنامه "صنعتی كردن صادرات" را پیشنهاد می كند كه متضمن ایجاد هسته های بزرگ تولیدی است كه تولیدهای آن قابل رقابت در بازارهای بین المللی باشد. (حریری ۱۳۷۸: ۶۱)
۵) نظریه های وابستگی : دیدگاه كلی این مكتب بر قطع وابستگی همه جانبه ناشی از ذات استعماری و امپریالیستی سرمایه داری، و اتكا به توان داخلی تاكید می كند. (ر. ك. هانت : ۱۳۷۶: ۲۱۲)
● در انتقاد به این دیدگاه ، چند مورد مهم مطرح هستند كه عبارتند از:
▪ تاكید بیش از حد بر نقش نیروی خارجی و كم توجهی به ساختار داخلی كشورها؛
▪ تقسیم جهان به دوگانه كشورهای پیشرفته و كشورهای عقب مانده؛
▪ اصالت ندادن به ساختار درونی جهان سوم و ایجاد تغییرات از درون . (افروغ ۱۳۷۹ : ۹۱)
۶) نظریه های مبتنی بر صورت بندی اجتماعی : در این نظریه ها بیان می گردد كه عوامل خارجی از راه عوامل داخلی اثر می گذارند و تنها با درك شرایط خارجی می توانیم به سنجش آثار به جای مانده بپردازیم. (موحدی ، ۱۳۸۳: ۳۲)
بر این نظریه ها، این انتقاد وارد است كه به تفكیك به نقش و ارتباط هر كدام از عناصر اقتصادی ، ایدئولوژی، نظری و سیاسی، در شكل گیری صورت بندی اجتماعی پرداخته نمی شود و به سبب ماتریالیسم تاریخی نیز ، همان مساله رو بنا و زیر بنا را طرح می نمایند و به عناصر ایدئولوژیك ، نظری و سیاسی ، نقش انفعالی و روبنایی می دهند. (موحدی ۱۳۸۳: ۳۲)
"در یك جمع بندی و مرور بر نظریه های یاد شده ، در می یابیم كه بدون توجه به عوامل و علل اجتماعی و فرهنگی توسعه یافتگی تحقق نمی یابد، همچنین :
۱) مبنا قرار دادن هر الگو و تعریفی از توسعه برای جامعه و كشور ، دارای پیش نیاز و عوامل پیشینی فرهنگی مخصوص به خود است.
۲) در میان همه دیدگاه ها و نظریات توسعه، عواملی نظیر عقل گرایی ، علم گرایی ، آموزش و تحصیلات كافی وجود دارند.
۳) برخی از عوامل فرهنگی توسعه،صرفا عوامل پیشینی توسعه هستند و ممكن است پس از تحقق توسعه یافتگی ، جامعه از وضعیت پیش از توسعه یافتگی پیروی نكند. (مانند زندگی زهد منشانه).
همچنین برخی از عوامل فرهنگی توسعه پس از تحقق توسعه بروز و ظهور می یابند (نظیر مصرف گرایی). برخی از عوامل نیز به موازات توسعه جامعه، تداوم می یابند و از وضعیت مشابه وضعیت پیش از توسعه یافتگی جامعه پیروی می كنند.
۴) مفهوم توسعه از جامعه ای به جامعه دیگر فرق می كند. همچنین "توسعه" امری وارداتی نیست بلكه باید بسترها و زیرساختهای مناسب جامعه با مفهوم وضعیتی توسعه موجود باشد و البته تكمیل و ارتقا یابد تا مفهوم منحصر به فردی از توسعه در جامعه محقق گردد.
"الگوی توسعه دینی (مبتنی بر مبانی دین اسلام): از نظر اسلام رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی كه دو ركن اصلی توسعه اقتصادی هستند ، ابزاری برای رشدو تعالی اخلاق و كمالات انسانی و آزادی از تعلقات نفسانی می باشند. دراین نگاه ، انگیزه های سود طلبی و حداكثر نمودن مطلوبیت و لذایذ مادی ، فی نفسه نمی توانند هدف اصلی و نهایی تلاش و كوشش انسانی تلقی گردند. (موحدی، ۱۳۸۳ : ۳۴)
● مشخصه های فرهنگی ایرانیان:
پس از نگاهی گذرا به مكاتب توسعه و ارایه یك جمع بندی مختصر از آنها و نگاهی كوتاه به الگوی توسعه دینی، در اینجا به بحث در مشخصه های فرهنگی ایرانیان می پردازیم ، چرا كه - همان طور كه در بحث از مكاتب توسعه دیدیم برای بهره گیری از هر نظریه توسعه، باید به مشخصه های فرهنگی جامعه و عوامل پیشینی توسعه توجه نماییم و از این رو تهیه مشخصه های فرهنگی افراد جامعه، گام بعدی می باشد.
اكنون و در آغاز كار به برخی از مهمترین تعریفهای ارایه شده درباره فرهنگ اشاره می نماییم:
۱) هافستد دو نوع فرهنگ را از هم متمایز می كند: "فرهنگ یكم" كه در موسیقی، نقاشی فولكور، ادبیات و مانند آنها جلوه می كند، و "فرهنگ دوم" كه "نرم افزار ذهنی" است و عبارت از پدیده های ذهنی می باشد كه همه مردم ساكن یك محیط در آن سهیمند و شامل نهادها، نظام قانونی، الگوهای خانواده و هنجارهای اجتماعی و .... می گردد.Hofstede, ۱۹۹۷: ۳-۵))● مشخصه های فرهنگی ایرانیان:
پس از نگاهی گذرا به مكاتب توسعه و ارایه یك جمع بندی مختصر از آنها و نگاهی كوتاه به الگوی توسعه دینی، در اینجا به بحث در مشخصه های فرهنگی ایرانیان می پردازیم ، چرا كه - همان طور كه در بحث از مكاتب توسعه دیدیم برای بهره گیری از هر نظریه توسعه، باید به مشخصه های فرهنگی جامعه و عوامل پیشینی توسعه توجه نماییم و از این رو تهیه مشخصه های فرهنگی افراد جامعه، گام بعدی می باشد.
اكنون و در آغاز كار به برخی از مهمترین تعریفهای ارایه شده درباره فرهنگ اشاره می نماییم:
۱) هافستد دو نوع فرهنگ را از هم متمایز می كند: "فرهنگ یكم" كه در موسیقی، نقاشی فولكور، ادبیات و مانند آنها جلوه می كند، و "فرهنگ دوم" كه "نرم افزار ذهنی" است و عبارت از پدیده های ذهنی می باشد كه همه مردم ساكن یك محیط در آن سهیمند و شامل نهادها، نظام قانونی، الگوهای خانواده و هنجارهای اجتماعی و .... می گردد.Hofstede, ۱۹۹۷: ۳-۵))
▪ هافستد در بحث از سطوح فرهنگ، به چهار مفهوم را از یكدیگر متمایز می كند:
ـ نمادها (سمبلها و الگوها)
ـ قهرمانان و شخصیت‌ها
ـ شعائر و مناسك
ـ ارزشها
كه سه مورد نخست، بیرونی ترین تجلیات یك فرهنگ ، و مورد آخر درونی ترین آنها می باشند. (Hofstede, ۱۹۹۷: ۷ & Hofstede,۲۰۰۱,۱)
۲) شاین، فرهنگ را "الگویی از مفروض های اساسی (و باورهایی) كه یك گروه اجتماعی (گروه ، سازمان ، جامعه) برای حل دو مساله بنیادین تطابق با محیط بیرونی (شیوه ادامه بقا) و ایجاد انسجام درونی (شیوه در كنار هم ماندن) ، خلق ، كشف یا ایجاد كرده است" تعریف می كند. (Schein, ۱۹۹۲ :۱۲)
وی فرهنگ را در سه سطح مختلف تعریف می كند:
▪ مظاهر فرهنگ (شامل تمام پدیده هایی كه قابل دیدن و شنیدن و لمس كردن هستند و البته كشف مفهوم آنها بسیار دشوار است)
▪ سطح ارزشهای حمایتی، هنجارها و قواعد رفتاری (كه نشان دهنده اولویتها یا چیزهایی هستند كه باید انجام شوند.)
▪ مفروضهای اساسی (كه شامل عقاید درست فرض شده و غیر قابل مجادله ، ادراكها، افكار و احساسها هستند و منبع نهایی ارزشهای عملی به شمار می روند.
(Schein, ۱۹۹۲: ۱۵-۱۷)
۳) دفت، "فرهنگ" را در دو سطح مطرح می كند:
▪ سطح ارزش‌های قابل رویت مثل محیط زندگی و شیوه رفتار و داستان‌ها
▪ سطح زیربنایی یا ارزش‌های اصولی مانند باورها و نگرش‌ها و شیوه های اندیشیدن (كه پدید آورنده فرهنگ واقعی هستند.) (دفت ، ۱۳۷۵)
"به این ترتیب می بینیم كه این تعریف‌ها فرهنگ را به صورت لایه های گوناگونی در نظر می گیرند كه آنچه ما به عنوان رفتار عینی افراد یك جامعه مشاهده می كنیم ، خود بر مبنای ارزش‌ها یا مفروض‌های زیربنایی خاص آن فرهنگ قرار دارند كه این مبناها و ارزش‌ها پدید آورنده اصلی آن رفتارهای عینی به شمار می روند.
با توجه به این امر، تلاش هایی صورت گرفته است تا با برشمردن متغیرهایی در هر فرهنگ، چارچوب‌هایی را برای تمایز فرهنگ‌های گوناگون از یكدیگر معین كنند، كه در زیر به چند مورد مهم در این زمینه می پردازیم:
پارسونز چارچوب زیر را برای شناخت وتمایز متغییرهای فرهنگی مطرح كرده است:
۱) عاطفه در برابر بی تفاوتی
۲) خویشتن گرایی در برابر جمع گرایی
۳) عام گرایی در برابر خاص گرایی (جامع گرایی در برابر جزء گرایی)
۴) موفقیت گرایی در برابر تبارگرایی (به مفهوم كسب موقعیت اجتماعی از طریق موفقیت شخصی در برابر كسب موفقیت از طریق موروثی)
۵) توسعه حریم شخصی در برابر در هم تنیدگی زندگی شخصی و اجتماعی
▪ شاین در بحث از ویژگیهای متمایز كننده فرهنگ‌ها به شش مفروض زیر اشاره می كند:
۱) ماهیت واقعیت و حقیقت (كه شامل سه نوع واقعیت "فیزیكی و یا ماوراء حسی" كه شامل موارد آزمایش پذیر و آزمایش ناپذیر می شوند، اجتماعی" كه بر درك تجربی آن اجماع وجود دارد ، و "شخصی" حاصل از تجربه های هر شخص می گردد.
۲) ماهیت زمان (كه شامل رویكردهای تك زمانی - كه در آن در هر زمان تنها یك كار می توان انجام داد، و رویكردهای چند زمانی - كه در آن چند كار با هم قابل انجامند - می گردد.)
۳) ماهیت فضا و حریم (كه مربوط به برداشت از موقعیت اجتماعی و نوع عضویت در گروه می شود.)
۴) ماهیت طبع انسانی (اینكه انسانها شریرند یا خوبند و یا خنثی هستند و آیا انسان می تواند بر جنبه های ذاتی خویش فائق آید)
۵) ماهیت فعالیت انسانی (در مورد روش مناسب فعالیت در محیط، و بحث در امكان یا عدم امكان كنترل محیط)
۶) ماهیت روابط انسانی (در مورد نحوه مناسب ارتباط افراد با دیگر اعضای گروه و حل دومساله سلسله مراتب و دوستی)
(Schein, ۱۹۹۲)
ـ هافستد نیز در این مبحث، ارزشها را شكل دهنده هسته فرهنگ بر می شمارد (چرا كه از نظر او ، ارزشها گرایشهای اصلی برای ترجیح دادن بیان مشخصی از روابط بر انواع دیگر آن می باشند) و به پنج بعد ارزشی زیر اشاره می كند:
۱) فاصله قدرت (در مورد پذیرش یا عدم پذیرش نابرابری در قدرت و ثروت)
۲) پرهیز از ناشناخته ها (در مورد اقدام درجهت بهتر كردن آینده ، یا تحمل كردن و بردبار بودن)
۳) فردگرایی / جمع گرایی (در مورد میزان اتصال فرد با دیگران )
۴) مردانگی / زنانگی (در مورد میزان توجه به مال اندوزی و زمختی یا سازگاری و كیفیت)
۵) گرایش بلند مدت / كوتاه مدت (در مورد میزان توجه به پشتكار و صرفه جویی و روابط نامساوی میان مردم)
(هافستد تاكید دارد كه ابعاد پنجگانه ارزشی وی در طول زمان تغییر چندانی نمی كنند.)(Hofstede,۱۹۸۰, ۱۹۹۷ , ۲۰۰۱)
● ویژگی های فرهنگی ایرانیان:
به این ترتیب می توانیم با رجوع به مطالعات گوناگون و با توجه به موارد ذكر شده (ونیز موارد دیگر) كه به بحث در مورد متغییرهای فرهنگی پرداخته اند، به برخی ویژگیهای فرهنگی ایرانیان در دوران معاصر دست یابیم .
در مورد خاص فرهنگ كنونی ایران به سه عنصر یا نیروی موثر شامل "عنصر فرهنگی ایران باستان" ، "عنصر اسلامی" و "عنصر غربی" اشاره شده است. (نك . آقایی فیشانی ، ۱۳۷۹ :۲۸)
همچنین مطالعات گوناگون تجربی ومقایسه ای و كتابخانه ای توسط افراد ایرانی و غیر ایرانی در زمینه ویژگیهای فرهنگ ایرانی صورت گرفته است (مانند مطالعه هافستد در دهه ۱۹۷۰ م ، مطالعه لین و مارتین درباره شخصیت ملی ۳۷ كشور و از جمله ایران (۱۹۹۴ م) ، مطالعه مك كله لند در دهه های ۱۹۲۰م و ۱۹۵۰ م، مطالعه باتسن و همكاران با نام "صفای باطن، مطالعه رابطه متقابل مجموعه ای از انواع شخصیتهای ایرانی"، مطالعه دكتر چلبی در سفرنامه ها و مقاله ها،" بررسی تجربی نظام شخصیت در ایران" توسط دكتر چلبی براساس الگوی AGIL پارسونز ، "پیمایش ارزشها و نگرش ها" توسط وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی و ... ) كه در یك جمع بندی روی آنها، می توانیم نیمرخ فرهنگی ایرانیان را به فهرست زیر مد نظر قرار دهیم:
۱) گرایش كم به عقلانیت و قاعده مندی
۲) زنانگی (در برابر مردانگی)
۳) فاصله قدرت بالا (كه البته باتوجه به رخ دادن انقلاب اسلامی امكان تغییر آن را به فاصله قدرت پایین باید مد نظر قرار داد)
۴) بی اعتمادی و بدبینی به دیگران
۵) جمع گرایی (در برابر فرد گرایی) )
۶) خاص گرایی (در برابر عام گرایی)
۷) تجدد و نوگرایی (توجه به مظاهر دنیای متجدد)
۸) بی توجهی به زمان
۹) پذیرش ابهام (قبول تردید در زندگی)
۱۰) تقدیر گرایی
۱۱) دینداری
۱۲) انگیزه موفقیت
(موحدی ، ۱۳۸۳: ۲۰۳ -۱۹۲)
كه می بینیم این موارد در رابطه با الزامهای فرهنگی مطرح شده در مكاتب توسعه قرار می گیرند كه با توجه به این موارد و با مد نظر قراردادن آنچه در بحث از مكاتب توسعه به آن پرداخته شد، در بحث از برنامه ریزیهای توسعه برای جامعه به نتیجه گیری زیر رهنمون شویم:
۱) به كارگیری استراتژیها و الگوهای غربی در كشورهای در حال توسعه موفقیت آمیز نبوده است. (موحدی ، ۱۳۸۳: ۲۰۵ و ر. ك . استیگلیز ۱۳۸۲)
۲) بیشتر استراتژی های پیشین توسعه، كوته بینانه بر اقتصاد متمركز شده اند. (پیشین)
۳) باتوجه به مواردی مانند امكان ارضای نیازهای اساسی افراد جامعه ، نظم اجتماعی و ... این نتیجه حاصل می شود كه استراتژیهای توسعه از كشوری به كشوری فرق می كند. (پیشین)
۴) هر توسعه ای كه عنصر فرهنگ را محور خود قرار ندهد، ناكام می ماند. (موحدی ۱۳۸۳: ۲۰۶ و افروغ ۱۳۷۹)
۵) فرهنگ توصیفی است نه تجویزی و نمی توانیم با یك تصمیم یا دستور فرهنگ را به طور ناگهانی تغییر دهیم. (موحدی ۱۳۸۳: ۲۰۶) (Handy, ۱۹۸۵& MC Laughling , ۱۹۹۹)
۶) در حوزه فرهنگی، ایرانیان دارای یك حوزه فرهنگی ویژهٔ خود هستند. (موحدی ، ۱۳۸۳: ۲۰۷)
۷) یك ویژگی ممیزه فرهنگ ایرانی ، ویژگی جذب فرهنگی آن (فرهنگ پذیری ) است. (موحدی، ۱۳۸۳ : ۲۰۷ و شعبانی ۱۳۶۹)
۸) سطح دینداری در میان مردم بالاست. (موحدی ، ۱۳۸۳: ۲۰۸ و رفیع پور ۱۳۷۹)
۹) برخی مفروضهای بنیادینی كه توسعه بر روی آنها بنا شده است بابستر فرهنگی - فكری جامعه ما تفاوت دارند. (موحدی ، ۱۳۸۳ : ۲۰۸ و قریشی ۱۳۷۸)
۱۰) در وهله نخست به تعریف واحد، مشخص و دقیقی از توسعه مبتنی بر چارچوب فرهنگی خودی نیازمندیم و در مرحله بعد نیازبه الگویی برای توسعه داریم كه در تطابق وتوافق كامل با ارزشهای فرهنگی و چارچوبهای فكری ما باشد. (موحدی ، ۱۳۸۳: ۲۰۹)
۱۱) توسعه كشورهایی مانند ژاپن ومالزی باالگوهایی كه صرفاً غربی نیست، این نظر را كه می توان با فرهنگها و الگوهای متفاوتی نیز به توسعه رسید، تقویت می كند. (موحدی ، ۱۳۸۳، ۲۱۰)
۱۲) به كار گیری بخشهای مختلفی از الگوهای توسعه به صورت ادواری در كشور و بدون توجه به یك الگوی جامع مبتنی بر فرهنگ خودی، منجر به بروز جنبه های منفی و نابسامانی شده است. (پیشین)
۱۳) رجوع به سنت نشان می دهد كه میزان مشاركت پذیری ایرانیان در حركتهای اجتماعی كه سرچشمه ای مبتنی بر فرهنگ و فطرت خودی داشته اند، بالا بوده است.(پیشین)
۱۴) با بررسیهای آماری، مشخص شده است كه بسیاری از ویژگیهای فرهنگی ایرانیان در وضعیت مناسبی از نظرگاه توسعه قرار می گیرند. (پیشین)
۱۵) هماهنگ سازی كلیهٔ ضوابط و تصمیمها با چارچوب كلان الگوی توسعه و نیازهای فرهنگی آن ، و نظام آموزشی و همراه ساختن آن با چارچوب توسعه، اهمیت زیادی دارد. (موحدی ۱۳۸۳: ۲۱۱)
● نتیجه گیری:
به این ترتیب ملاحظه می نماییم كه در جامعه ما ویژگیهای فرهنگی خاصی مطرح هستند كه حتماَ باید در برنامه ریزیهای توسعه، به آنها توجه شودو به جای تلقی كمی از توسعه (رشد)، توسعه را به صورت فرایندی چند وجهی در نظر آوریم كه هدف از اجرای آن، رشد تمام جنبه های مادی و معنوی فرد ایرانی باشد.
در این زمینه لازم است یادآور شویم كه "سنت" نقش مؤثری در برخی رفتارهای مردم ایران (مانند مشاركت در حركتهای اجتماعی) داشته است و علاوه براین، "دینداری" بالا در میان ایرانیان باید مدنظر قرار گیرد.
بنابراین، پیشنهاد می گردد كه جای نسخه برداری صرف از الگوهای توسعهٔ غربی، به ایجاد الگوهای توسعه برمبنای ویژگیهای خاص فرهنگی جامعهٔ ایرانی بپردازیم.

نویسنده :مسعود موحدی

منبع : روزنامه تفاهم