اطلاع یابی و بررسی رفتار اطلاع یابی در محیط های جدید جستجو

این مطالعه مروری در مورد اطلاع یابی و بررسی رفتار اطلاع یابی در محیط های جدید جستجو می باشد. پس از بیان مقدمه ای در مورد نیاز بشر به اطلاعات و منجر شدن آن نیاز اطلاعاتی به رفتار اطلاع یابی؛ اطلاع یابی و رفتار اطلاع یابی از نظر گاه های مختلف تعریف شده است. در بخش بعد مهارتهای اطلاع یابی از نظر یان مال لی بیان شده و سپس مدل رفتار اطلاع یابی مارسیا جی بیتس مورد بررسی قرار گرفته و پس از تبیین استرات‍‍‍ژی جستجوی اطلاعات، رفتار اطلاع یابی در محیط های جدید جستجو مورد بحث و بررسی قرار گرفته و به نتیجه گیری منجر شده است.
● مقدمه
انسانها در دنیایی زندگی می كنند كه مملو از پدیده های ناشناخته می باشد و به منظور افزایش آگاهی خود نسبت به این پدیده ها و درك جهان پیرامونی نیازمند اطلاعات[۱] بوده و برای به دست آوردن اطلاعات ناگزیر از اطلاع یابی[۲] هستند. اطلاع یابی خود مستلزم فراگیری مهارتها و داشتن ابزارهای خاصی به منظور جستجو و دسترسی به اطلاعات مورد نظر است. بدین ترتیب ابتدا،‌ نظامهای ذخیره و بازیابی اطلاعات نوشتاری مانند كتابشناسیها، نمایه نامه ها و چكیده نامه ها و سپس نظامهای الكترونیكی نظیر پایگاههای اطلاعاتی كتابشناختی و تمام متن به منظور دسترسی هر چه موثرتر و سریعتر به اطلاعات توسعه یافتند. با ظهور شبكه های پیوسته و فناوری دیسكهای فشرده، ذخیره و بازیابی اطلاعات و نیز تولید و نشر منابع اطلاعاتی علمی و فنی در قالب دیجیتال بوجود آمد.
در گذشته ای نه چندان دور كتابداران و متخصصان اطلاع رسانی تنها قشری از جامعه بودند كه دانش و مهارت لازم برای جستجو در این منابع را داشتند به این فرایند اطلاع یابی سنتی اطلاق می شود ولی با ظهور اینترنت و گسترش شبكه جهانی وب، تعداد بسیار زیادی از استفاده كنندگان از خانه و یا محل كار خود به تنهایی به جستجو و بازیابی اطلاعات پرداختند و ناگزیر از داشتن دانش درباره اصول و مهارتهای جستجو و بازیابی اطلاعات بودند.
پیدایش این حجم عظیم اطلاعاتی دوران معاصر را به عصر اطلاعات تبدیل نموده و پدیده انفجار دانش را بوجود آورده است، بنابراین اگر جوامع اطلاعاتی[۳] معاصر با اصول و روشهای اطلاع یابی آَشنا نباشند و نتوانند اطلاعات موجود را به نحو مطلوبی گردآوری، پردازش، سازماندهی،‌ و دسترس پذیر نمایند دچار اضطراب اطلاعاتی[۴] خواهند شد و نمی توانند از اطلاعات موجود بهره ای برند.
● اطلاع یابی و رفتار اطلاع یابی
از نظر مارچیونین، اطلاع یابی روندی است كه در آن بشر هدفمندانه برای تغییر موقعیت دانش در تلاش است. وی ویژگی اطلاع یابی را در حل مشكل می داند. اطلاع یابی فرایندی است كه از نیاز اطلاعاتی آغاز شده و طی مراحلی اسناد و منابع اطلاعاتی با استفاده از استراتژیهای معین مورد جستجو قرار گرفته، اطلاعات مورد نیاز پس از استخراج بازبینی و بررسی شده و در نهایت اطلاعات مورد نظر بازیابی می شوند و به حل مسئله منجر خواهد شد.
هم چنین اطلاع یابی الگوریتمی است مرحله به مرحله كه مسیری را از بیان درخواست به سمت دریافت پاسخ طی می كند و در این میان میانجی های كاوش با تجزیه، تحلیل، تصفیه،‌ توسعه، تبدیل و ترجمه دروندادها و نتایج در به نتیجه رسیدن كاوش سهم موثری دارند. مطالعه رفتار كاوشگران در فرایند اطلاع یابی و در تعامل با محیط های اطلاعاتی را رفتار اطلاع یابی[۵] می گویند در رفتار اطلاع یابی چگونگی جستجو، جمع آوری و بازیابی اطلاعات در محیط های اطلاعاتی گوناگون و رفتارهای كاربران در تعامل با نظام های بازیابی اطلاعات مورد بررسی قرار می گیرد. رفتار اطلاع یابی در حوزه علوم مختلف از جمله كتابداری و اطلاع رسانی،‌ روانشناسی و ارتباطات مورد بررسی قرار می گیرد.
● مهارتهای اطلاع یابی
یان مال لی، مهارتهای اطلاع یابی[۶] را شامل مهارتهای بازیابی، ارزیابی، سازماندهی و تبادل اطلاعات می داند.
الف) مهارتهای بازیابی: شناخت منابع اطلاعاتی، مهارت در استراتژیهای جستجو و توان استفاده از نمایه نامه ها و چكیده نامه ها
ب) مهارتهای ارزیابی: دانش انتخاب و ارزیابی اطلاعات، مهارت در استراتژی اطلاعات
ج) مهارتهای سازماندهی: مهارت در یادداشت برداری از كتابها و نشریات،‌ مهارت در ذخیره سازی فردی اطلاعات
د) مهارتهای تبادل اطلاعات: توانایی علمی نویسی
به مجموعه این مهارتها سواد اطلاعاتی[۷] می گویند از دیدگاه كمیته سواد اطلاعاتی انجمن كتابداران ایالات متحده؛ سواد اطلاعاتی شامل توانایی تشخیص نیاز اطلاعاتی، توانایی جایابی، دسترسی، ارزیابی و استفاده موثر از اطلاعات مورد نیاز می باشد.
كسانی كه به مهارتهای اطلاع یابی دست یافته باشند در جستجوی مستقل اطلاعات توانمند خواهند بود و می توانند نیازهای اطلاعاتی خود را به راحتی برطرف نمایند. (داورپناه، ۱۳۸۲)
● ارائه مدل اطلاع یابی
مارسیا جی بیتس در چهارمین كنفرانس بین المللی نیازهای اطلاعاتی كه در سال ۲۰۰۲ در لیزبون برگزار شد مدلی از روش های اطلاع یابی را ارائه نمود كه در اینجا مورد بررسی قرار می گیرد.
انسان قادر است مقدار زیادی دانش در زندگی كسب كند و هم چنین قابلیت سازگاری با شرایط مختلف محیطی و اجتماعی را دارد. انسانها بسیار اجتماعی هستند و بسیاری از آموخته ها و تجاربشان را از تعاملات اجتماعی بدست می آورند. برای بسیاری از افراد در بیشتر موارد، رفتارهای اطلاع یابی شامل جذب و استفاده از دانش و اطلاعاتی است كه در زندگی روزمره با آن برخورد می كنند و ۸۰ درصد از دانش خود را از آگاهی های ساده از جامعه و محیط طبیعی به دست می آورند.
● روشهای اطلاع یابی و جزئیات آن به شرح زیر است:
▪ مستقیم یا غیر مستقیم[۸]: منظور از مستقیم و یا غیر مستقیم در نمودار این است كه آیا شخص اطلاعات خاصی را مورد جستجو قرار داده، یا به صورت تصادفی تحت تاثیر اطلاعات قرار گرفته است.
▪ فعال یا منفعل[۹]: اگر شخص برای گردآوری اطلاعات و حل مسئله خود به طور فعالانه عمل كند، اطلاع یابی فعال صورت گرفته ولی اگر شخص بدون تلاش و فعالیت و بدون انجام جستجو به اطلاعات دست یابد، اطلاع یابی منفعل صورت گرفته است.
● شرح روشهای اطلاع یابی:
▪ مشاهده یا دیده بانی[۱۰] : در این روش ما اطلاعات مورد علاقه و پرسش هایمان را در ذهن حفظ می كنیم ولی نیاز مبرمی به تلاش فعال برای گردآوری اطلاعات احساس نمی كنیم، هنگامی كه اطلاعاتی در آن خصوص به ما می رسد آن اطلاعات را جذب می كنیم. بنابراین این روشی مستقیم و منفعل است.
▪ مرور و یا تورق كردن[۱۱]: این روش متمم و مكمل یافته روش مشاهده می باشد و به صورت غیر مستقیم و فعال است. در این روش ما نیاز اطلاعاتی خاصی نداریم ولی به طور فعالانه خود را در جریان اطلاعات جدید قرار می دهیم و عامل اساسی انجام این رفتار حس كنجكاوی می باشد.
▪ آگاه شدن[۱۲]: هنگامی كه شخص نمی داند كه به دنبال چه اطلاعاتی است و از نیاز اطلاعاتی خود باخبر نیست، به صورت غیر فعال و غیر مستقیم به جذب و گردآوری اطلاعات محیط می پردازد به این روش آگاه شدن می گویند.
▪ جستجو كردن[۱۳]: هنگامی كه شخص می داند كه به چه اطلاعاتی نیاز دارد، به صورت مستقیم و فعالانه به جستجوی اطلاعات می پردازد.
اگر آگاه شدن ۸۰ درصد از دانش ما را تشكیل دهد،‌ جستجوی مستقیم ۱ درصد و بقیه دانش از راه مرور و مشاهده به دست می آید. مطالعات نشان می دهد كه مردم اصولی را به كار می برند كه با كمترین تلاش به اطلاعات مورد نیاز خود دست یابند و به دلیل پیچیده بودن نظام های اطلاعاتی، مردم به روشهای انفعالی و غیر مستقیم كسب اطلاعات خو گرفته اند.
بنابراین در بررسی رفتار اطلاع یابی، اشخاص به دو روش كلی زیر عمل می كنند.
۱) جذب منفعل از روش های مشاهده و آگاه شدن
۲) نمونه گیری و گزینش از طریق مرور و بررسی و جستجوی فعال(بیتس، ۲۰۰۲)
در مطالعه ای كه چن و هرنون[۱۴] در سال ۱۹۸۲ در مورد جستجوی اطلاعات اهالی نیو انگلند به عمل آوردند به این نتیجه رسیدند كه در زندگی روزمره، هر فرد به طور مداوم با مشكلات و مسائلی روبرو می شود كه بسیاری از این مشكلات با گردآوری اطلاعات حل می شوند ولی این نیاز واقعی اطلاعاتی به ندرت به صورت "خواسته" اظهار می شود حتی هنگامی كه از خواسته اطلاعاتی خود آگاه باشند، هر كسی آن را به "تقاضا" مبدل نمی كند. در بیشتر مواقع این امر ناشی از ناتوانی درخواست كننده در شناسایی منبع یا كانال مناسب اطلاعاتی و یا اینكه چه نوع فراهم كنندگان اطلاعاتی وجود دارد و یا چگونه می توان به آن ها نزدیك شد، اطلاعات كافی در دسترس نیست. وقتی از مخاطبین چن و هرنون سئوال شد به كدام فراهم كنندگان اطلاعات مراجعه كرده اند، جواب دادند:
۴۵% روزنامه/ مجله/ كتاب
۵۷% دوست، همسایه/ فامیل
۴۳% همكار /۴۵% فروشگاه/ شركت
۲۱% تلویزیون/ رادیو ۴۱%/ حرفه مند
۱۷% كتابخانه / ۲۷% / نمایندگی دولتی
۱۶% راهنمای تلفن/ ۱۳% خدمات اجتماعی
۳% سایر /۱۰% رهبر مذهبی
بنابراین می توان نتیجه گرفت كه اشخاص تمایل به جذب اطلاعات به صورت منفعل و یا از روش نمونه گیری و انتخاب دارند، وقتی كه این اشخاص با ساختار پیچیده نظامهای رده بندی، محیط های الكترونیكی و ابر داده ای مواجه می شوند نیاز به كاوشگران ماهری دارند كه مهارتهای جستجو برای استفاده كارآمد از نظام های هوشمند را داشته باشند و در كسب اطلاعات به آنها یاری رسانند. در این میان كتابداران و اطلاع رسانان باید مهارتهای اطلاع یابی را فرا گرفته و از سواد اطلاعاتی برخوردار باشند تا بتوانند نیاز اطلاعاتی آنها را به خوبی برطرف نمایند.● استراتژی رفتار اطلاع یابی
فرایند اطلاع یابی به دو صورت انجام می گیرد، یا به صورت مستقیم توسط خود كاربر و یا به صورت غیر مستقیم با كمك یك میانجی كه معمولا آن میانجی كتابدار و متخصص اطلاع رسانی می باشد. در این حالت كاربر به یك كاوش تعاملی می پردازد كه این فرایند حاصل تعامل كاربر- كتابدار – نظام اطلاعاتی می باشد.
به طور كلی استراتژی رفتار اطلاع یابی به شرح ذیل می باشد:
۱) بیان نیاز اطلاعاتی توسط كاربر
۲) مصاحبه پیش از جستجو برای مشخص شدن حدود و ثغور سئوال
۳) تبیین دامنه منابع اطلاعاتی در دسترس (منابع كتابخانه ای، پایگاههای الكترونیكی و پیوسته و ...)
۴) انتخاب استراتژی جستجو بر اساس نوع نظام اطلاعاتی و فرمول بندی سئوال به زبان نظام ۵. جستجو در نظام و بازیابی اطلاعات مورد نظر
۶) ارزیابی منابع بازیابی شده از نظر قابلیت اطمینان، پذیرش محتوا، ارزش اطلاعاتی از نظر صحت، اعتبار، دسترس پذیری و سهولت استفاده
۷) ارائه اطلاعات به كاربر به منظور ارزیابی
۸) گردآوری اطلاعات
۹) حل مسئله
● رفتار اطلاع یابی در محیط های جدید جستجو
كولین كول و همكارانش در مورد سازگاری مردم با محیط های جدید جستجو مطالعه ای انجام داده اند كه شرح جزئیات و بررسی نتایج این مطالعه در این جا آورده شده است.
هدف از این تحقیق بررسی چگونگی سازگاری و تعامل اشخاص با درجات مختلف آشنایی با نظام های بازیابی اطلاعات و تعامل نظام های بازیابی اطلاعات با سئوالات نظام یافته می باشد.
در این جا منظور از نظام های بازیابی جدید، نظام هایی است كه دارای خصوصیات زیر باشند:
۱) امكان وارد كردن سئوالات به زبان طبیعی در نظام
۲) رتبه بندی كردن پاسخهای بازیابی شده بر اساس میزان ارتباط با سئوال
۳) فرمول بندی شدن سئوالات به صورت اتوماتیك و یا نیمه اتوماتیك از طریق بازخوردهای مرتبط
۴) امكان استفاده از نمایه سازی كنترل نشده
۵) امكان نمایش متن كامل
برگ من در سال ۱۹۸۶ بیان نموده است كه مدل ذهنی بازیابی اطلاعات اشخاص بر عملكرد و رفتارشان در تعامل با نظام های بازیابی اطلاعات موثر می باشد. بنابراین نتیجه، كول و همكارانش به مطالعه ای پرداختند كه هدف از آن مشخص شدن چگونگی رفتار كاوشگران با تجربه با مدل ذهنی جستجو، در محیط های جدید جستجو می باشد.
به منظور این مطالعه؛ از ۵۰ كاوشگر، با تجارب متفاوت خواسته شد هر یك دو جستجو در موضوع تخصیص یافته انجام دهند. مراحل كار به شرح زیر بود:
۱) پر كردن پرسشنامه توسط كاوشگران
۲) استخراج اطلاعات در مورد تجارب گذشته جستجو از طریق پرسشنامه
۳) مصاحبه قبل از جستجو با كاوشگران برای به دست آوردن اطلاعاتی در مورد رفتار اطلاع یابی آن ها
۴) برگزاری كلاس فشرده در مورد كاربرد نظام های بازیابی جدید
۵) انجام جستجوی آزمایشی
۶) ارزشیابی جستجو
۷) مصاحبه نهایی به منظور كسب اطلاعات در مورد رفتار اطلاع یابی آن ها
بر اساس بررسی پرسشنامه ها و مصاحبه ها، استراتژیهای جستجو ای كه كاوشگران به كار می گرفتند طبقه بندی شد:
▪ استراتژی كلیدواژه ها: تعیین كلید واژه، تعیین مترادفات،‌ تعیین كلمات كنترل شده، تعیین عبارات جستجو
▪ استراتژی پایگاه اطلاعاتی: فهم و شناخت پایگاه اطلاعاتی
▪ استراتژی های تعاملی: تعامل با مدارك،‌ تعامل با تزاروسها،‌ میزان بازخورد
▪ استراتژی های جستجو: جستجوی بولی، محدود یابی،‌ تحلیل جنبه ها، اعم به اخص، جستجوی خاص، فرمول بندی سئوال، جستجوی تعاملی مكرر
پس از اتمام جستجوی كاوشگران، سه مدل سازگاری با خصوصیات نظام های جدید به دست آمد:
▪ سازگار كردن ابزارهای جدید در روش های قدیمی: این گروه از كاوشگران كمترین استفاده را از خصوصیات محیط جدید نموده و رفتارهای جستجوی عادی را در محیط های جدید پیش گرفتند و سعی در استفاده از استراتژی فرمول بندی سئوالات،‌ ساختار بندی جستجوی بولی و ارزیابی شخصی نتایج پرداختند.
▪ تركیب مدل نظام ها و استراتژی های جستجوی جدید و قدیم: این گروه هم تا حدود كمی از ویژگی های نظام جدید استفاده نمودند و سعی در تركیب استراتژی های جستجوی دو نظام داشتند. این كاوشگران با استفاده از استراتژی های فرمول بندی قدیمی به همراه فنون گسترش اتوماتیك سئوال از طریق بروندادهای مرتبط پرداختند.
▪ استفاده كارآمد از ویژگی های نظام جدید: این گروه از كاوشگران توانایی تعامل با نظام جدید را داشتند و توانستند رفتارهای اطلاع یابی قدیمی خود را مطابق با محیط جدید تغییر دهند و به شكل موثر از ویژگی های نظام جدید استفاده كنند.
استراتژی های گروه اول و دوم موفقیت آمیز نمی باشد زیرا كه این استراتژی ها توسط نظام جدید مورد تایید قرار نمی گیرد و هم چنین ویژگی های نظام جدید به طور نا كارآمد مورد استفاده قرار می گیرد.
بر اساس مشاهدات، مشخص شد كه بیشتر كاوشگرانی كه تجربه كار با استراتژی جستجوی بولی را داشتند، این استراتژی را با استراتژی های تعاملی به خوبی تركیب نمودند و در استفاده از ویژگی های نظام جدید مشاهده شد كه همه كاوشگران بازخوردهای مرتبط خودكار و برونداد های رتبه بندی شده را مورد استفاده قرار دادند.
● نتیجه گیری
در پایان این مطالعه مشخص شد كه اشخاص با تجربه های متفاوت در استفاده از نظام های بازیابی اطلاعات - بدون تجربه از ویژگی های نظام جدید-، با كمترین آموزش قادرند به طور كارآمد، ویژگی های نظام جدید را به كار گیرند.
اگر چه دامنه عملكرد و میزان رفتارهای به كار رفته در نظام های جدید نسبتا گسترده تر می باشد ولی كاوشگران توافق بالایی در مورد كارایی و ارزش های نظام جدید داشتند. بنابراین ظهور نظام های جدید اطلاعاتی نه تنها حیاتی بلكه مطلوب نیز می باشد
كتابداران و اطلاع رسانان با هماهنگ ساختن رفتار اطلاع یابی خود با نظام های جدید و با استفاده كارآمد از ویژگی های این نظام های بازیابی اطلاعات می توانند بیشترین بهره را به كسانی كه تمایل چندانی به استفاده از روش های فعال و مستقیم در بازیابی اطلاعات مورد نیاز ندارند برسانند.

فاطمه نویدی
دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس
یادداشتها:
[۱] information needs
[۲] Information seeking
[۳] information societies
[۴] information anxieties
[۵] information seeking behavior
[۶] information seeking skills
[۷] information literacy
[۸]Directed or Undirected
[۹] Active or Passive
[۱۰] Monitoring
[۱۱] Browsing
[۱۲] Being Aware
[۱۳] Searching
[۱۴] Chen and Hernon
منابع
۱. داورپناه،‌ محمد رضا. "جستجوی اطلاعات علمی و پژوهشی در منابع چاپی و الكترونیكی". تهران: چاپار، دبیزش،‌۱۳۸۲.
۲. كوشا، كیوان. " ابزارهای كاوش اینترنت: اصول،‌مهارتها و امكانات جستجو در وب" . تهران: كتابدار، ۱۳۸۱.
۳. ویكری، برایان. " علم اطلاع رسانی در نظر و عمل". ترجمه عبدالحسین فرج پهلو، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۸۰.
۴. گزنی، علی. "بررسی فرایند اطلاع یابی كاربران در نظام های بازیابی اطلاعات خودكار". فصلنامه كتابداری و اطلاع رسانی، جلد ۵، شماره ۴، ۱۳۸۱.
۵. ادهمی، اعظم."اطلاع یابی و رفتار اطلاع یابی چیست؟". فصلنامه اطلاع رسانی، دوره ۱۹، شماره ۳ و ۴، ۱۳۸۳.
۶. ملكی، الهه. "فرایند اطلاع جویی و كاوش پیاپی: تعامل(كاوش پیاپی غیر مستقیم)" . مجله الكترونیكی پژوهشگاه اطلاعات و مدارك علمی ایران، دوره ۵، شماره۱، ۱۳۸۴.
۷. “Information seeking behavior in new searching environments”. Colleen cool , …[et all] , ۲۰۰۲,[on- line], available: www.Librarysupportstaff.Com.
۸. Bates, Marcia J. .“Toward am integrated model of information seeking an searching”. Los Angeles: California university, ۲۰۰۲, [on- line].
۹. http://www.Kent.K۱۲.wa.us/library
۱۰. www.big۶.com

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران