جامعه اطلاعاتی و فرصتی که به محصول نرسید

حدود ۴ سال قبل یعنی ۱۹ تا ۲۱ آذرماه سال ۱۳۸۲ مصادف با ۱۰ تا ۱۲ دسامبر ۲۰۰۳ نمایندگان مردم جهان در شهر ژنو سوییس برای برگزاری دور اول نشست جهانی جامعه اطلاعات گردهم آمدند تا در عین آشنایی با اوضاع و احوال جهان در زمینه دانش و تجربیات به دست آمده از طریق فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی قول و قرارهایی نیز با یکدیگر بگذارند.
اجلاس جهانی جامعه‌ اطلاعات بر اساس مصوبه‌ سال ۲۰۰۱ مجمع عمومی سازمان ملل متحد شکل گرفت. یکی از بنیادی‌ترین دلایل این گردهمایی که در سطح سران کشورهای جهان نیز برگزار شده بود، نگرانی عمیق جامعه جهانی در خصوص شکل‌گیری یک شکاف جدید دیگر در میان کشورهای دنیا بود. این شکاف جدید، شکاف دیجیتال در دو سطح بین‌المللی و حتی ملی در نیا بود، چراکه پیشرفت نامتوازن و ناهمگون فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی علاوه بر ایجاد شکاف میان کشور در داخل کشورها نیز می‌رفت که به یک بحران تبدیل شود.
اگرچه به اعتقاد برخی منتقدان کشورهای بزرگ و پیشرفته در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات، یکی از دلایل عمده تشویق کشورهای بزرگ به گسترش جامعه اطلاعاتی به انحصار نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای گسترش این جامعه جدید مربوط می‌شد.
به اعتقاد ایشان این کشورها با ابرشرکت‌های خود در واقع دارندگان و برندگان اصلی توسعه جامعه اطلاعات در دنیا محسوب شده و می‌شوند. همچنین نگرانی دیگری نیز در میان این دسته از منتقدان نیز وجود داشت که به واسطه همان دلیل مونوپل و انحصار طبیعی فناوری در دست کشورهای موسوم به کشورهای شمال، ایشان بهره‌های امنیتی پیدا و پنهان زیادی نیز از گسترش این جامعه جدید خواهند برد، به این معنی که همزمان با نفوذ فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی دسترسی ایشان نیز به اطلاعات و امنیت درون مرز کشورهای دنیا نیز تا حدودی تسهیل می‌شد. اگرچه رهبران سایر کشورهای دنیا نیز تا حدودی در جریان این نگرانی‌ها قرار داشتند لیکن در پس این فناوری و نگرانی‌های نهفته در آن کاربردهای شگفت‌انگیزی نیز وجود داشته و دارد که به مراتب بیشتر از نقاط منفی آن نیز بود.
تسهیل در دسترسی به اطلاعات، افزایش بهره‌وری، کاهش قابل ملاحظه هزینه‌های دولت‌ها، ارتقای خدمات‌رسانی به مردم، ارتقای اقتصاد و تجارت و ده‌ها مورد دیگر از جمله شاه‌بیت‌های توسعه جامعه اطلاعات در کشورها محسوب می‌شد. به این ترتیب بود که در نخستین فاز اجلاس جهانی سران در باره جامعه جهانی قریب به ۸۰ رییس‌جمهور و رهبر کشورهای دنیا به همراه سران نهادهای جهانی از جمله سازمان ملل، اتحادیه جهانی مخابرات و غیره حضور یافتند تا به این ترتیب اهمیت این اجلاس دو چندان شود.
از کشور ایران نیز هیئت بزرگی در فاز اول اجلاس مذکور شرکت کرد که در راس آن خاتمی رییس‌جمهور وقت، معتمدی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات و جهانگرد دبیر شورای عالی اطلاع‌رسانی قرار داشتند. تیم مذکور را اتفاقا قریب به ۲۰ روزنامه‌نگار و تحلیلگر حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز همراهی می‌کردند که از آن پس تاکنون این اتفاق ثمرات بسیاری را با خود داشته است.
اگرچه تیم ایرانی تلاش کرد تا در فاز دوم این اجلاس یعنی در کشور تونس، با خواسته‌های دقیق‌تر و روشن‌تر از گذشته ظاهر شود و به موفقیت‌هایی نیز در این خصوص دست یافت، اما در بازگشت و با توجه به جابجایی مدیران در آغاز به کار دولت ظاهرا ارتباطات به دست آمده و تلاش‌های انجام شده در طی این اجلاس که گویی به مدیران وابسته بودند با کنار گذاشتن ایشان به کناری رفتند تا کسی هم نه بداند که چه شد و چه کردیم و نه اصولا پیگیر آن شود.
۱۹ تا ۲۱ آذرماه سال گذشته، یعنی به عبارتی تولد نخستین روز جامعه جهانی اطلاعات در حالی گذشت که مسئولان فعلی و دست‌اندرکار حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور حتی یک سخنرانی کوتاه هم به مناسبت یادآوری چنین رویدادی در کشور دست و پا نکردند تا شاید این امر بهانه‌ای شود برای آن که ببینیم ما ایرانی‌ها برای جامه عمل پوشاندن به تعهدات البته غیرالزامی جهانی چه کردیم.
اگرچه روز جهانی ارتباطات و روابط‌عمومی در اردبیهشت ماه سال جاری هم در ایران از وضع مشابهی با سالروز تولد اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی برخوردار بود و گویی تنها نامی از آن واقعه باقی مانده است.
این روز هم بدون ارائه دستاورد و گزارش مستندی گذشت تا مشخص نشود که جامعه اطلاعات در ایران به کجا رفته و آیا دستگاه‌های مختلف در حوزه عملیاتی خود آنچه بر ایشان تکلیف شده بود به انجام رساندند یا نه؟ مروری کوتاه بر تعهدات طرح شده تنها در فاز یک این اجلاس و دقت در تاریخ پایان این تعهدات با توجه به فقدان هر گونه اطلاعات و آماری در کشور می‌تواند مخاطبان و صاحبنظران را در جریان جایگاه ایران در جامعه اطلاعات قرار دهد.
● اما تعهدات جامعه جهانی اطلاعات
جامعه اطلاعاتی، نوسازی فرآیندهای اجتماعی از جمله روش زندگی، کار، آموزش و سایر فعالیت‌ها با استفاده از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات (ICT) است.
این تکنولوژی همه جنبه‌های زندگی مردم را تحت‌الشعاع قرار داده است. در این جامعه، اطلاعات برای همه تولید، پردازش و منتشر می‌شود و تمام فعالیت‌ها - از جمله فعالیت‌های دولتی، تجارتی و آموزشی- به‌ صورت الکترونیکی درمی‌آید و این امر جامعه را دگرگون می‌سازد. مهم‌ترین اهداف و برنامه‌های تصویب شده در طرح کاری اجلاس PrepCom۲ فعالیت‌های مربوط به جامعه اطلاعاتی شامل موارد زیر بود:
● معیارها
موارد زیر باید به عنوان معیارهایی برای فعالیت در نظر گرفته شوند:
- همه روستاها باید تا سال ۲۰۱۰ اتصال یابند و تا سال ۲۰۱۵ باید از طریق نقاط دسترسی عمومی متصل شوند.
- همه دانشگاه‌ها باید تا سال ۲۰۰۵ و همه دبیرستان‌ها تا سال ۲۰۱۰ و همه مدارس ابتدایی تا سال ۲۰۱۵ متصل شوند.
- همه بیمارستان‌ها باید تا سال ۲۰۰۵ و مراکز بهداشتی تا سال ۲۰۱۰ متصل شوند.
- ۹۰ درصد مردم جهان باید تا سال ۲۰۱۰ و همه آنها تا سال ۲۰۱۵ تحت پوشش ارتباط بی‌سیم قرار گیرند.
- همه ادارات دولت مرکزی باید تا سال ۲۰۰۵ و ادارات دولت محلی تا سال ۲۰۱۰ دارای وب‌سایت و آدرس پست الکترونیکی باشند.
● هدف‌ها، مقاصد و آماج‌ها
هدف‌های برنامه عمل، معطوف به ایجاد یک جامعه اطلاعاتی فراگیر، در جهت استفاده از پتانسیل علم و ICT در خدمت توسعه، برای اشاعه استفاده از اطلاعات و دانش با هدف نیل به اهداف توسعه بین‌المللی، شامل اهدافی که در اعلامیه هزاره آمده و برای مقابله با چالش‌های جدید جامعه اطلاعاتی در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی هستند. فرصت‌ها باید تا فاز دوم اجلاس WSIS (سال ۲۰۰۵) مورد بهره‌برداری قرار گیرند تا بتوان میزان پیشرفت در کاهش فاصله دیجیتالی را ارزیابی و مشخص کرد. براساس اهداف توسعه بین‌المللی، شامل آنهایی که در اعلامیه‌ هزاره آمده و با همکاری بین‌المللی تصویب شده، اهداف اشاره شده می‌توانند به‌عنوان مراجع بین‌المللی برای افزایش پیوند و دسترسی، در استفاده از ICT برای بالابردن و پیشرفت اهداف برنامه اقدام، تا سال ۲۰۱۵ استفاده شوند.
در این خصوص از دولت‌ها دعوت شده بود تا:
- راه‌اندازی مراکز مبادله اینترنتی منطقه‌ای و ملی را تسهیل سازند.
- تا جایی که لازم است بر رمزهای (کدهای) دامنه نام سطح بالای کشوری مدیریت و نظارت کنند.
- آگاهی در مورد اینترنت را اشاعه بدهند.
- تعداد سرورهای اصلی منطقه‌ای و استفاده از دامنه نام‌های بین‌المللی با همکاری سایر اعضای مربوطه و با هدف از بین بردن موانع دسترسی را گسترش دهند.
- دولت‌ها باید به‌هنگام‌سازی قوانین حفاظت از مشتریان داخلی خود را برای پاسخ به نیازهای جدید جامعه اطلاعاتی ادامه دهند.
- مشارکت موثر کشورهای در حال توسعه و کشورهای در حال گذار اقتصادی را در مجامع بین‌المللی ICT برای ایجاد فرصت‌ها و مبادله تجربیات افزایش دهند.
- دولت‌ها نیاز به تعریف استراتژی ملی، شامل استراتژی‌های دولت الکترونیکی، برای ایجاد مدیریت عمومی شفاف‌تر، مؤثرتر و دموکراتیک‌تر دارند.
- توسعه یک چارچوب برای ذخیره‌سازی امن و بایگانی سندها و سایر رکوردهای الکترونیکی اطلاعاتی
- دولت‌ها و اعضا باید دانش و آگاهی کاربران در مورد حریم خصوصی بر خط و ابزار حفاظت از خصوصی‌سازی را رشد و توسعه دهند.
- تشویق فعالیت‌های مداوم در حوزه سیستم حل مناقشه موثر به ویژه، حل مناقشات متناوب (ADR) که می‌تواند حل مناقشات را تسهیل کند.
- دولت‌ها با همکاری اعضا برای تنظیم سیاست‌های ICT سودمند ترغیب می‌شوند تا کارآ‏فرینی، نوآوری و سرمایه‌گذاری را، با درنظر گرفتن افرایش مشارکت زنان، رشد و توسعه دهند.
- تعیین پتانسیل اقتصادی ICT برای شرکت‌های کوچک و متوسط (SMEها) و این‌که آنها باید در افزایش رقابت با ساده و موثر کردن رویه‌های مدیریت، تسهیل دست‌یابی آن‌ها به سرمایه‌ها و توسعه ظرفیت‌های آن‌ها برای مشارکت در پروژه‌های مربوطه به ICT کمک کنند.
- دولت‌ها باید به عنوان کاربران نمونه و انتخاب‌کنندگان اولیه تجارت الکترونیکی، مطابق با سطح توسعه اجتماعی- اقتصادی خود، عمل کنند. ITU فرکانس‌هایی را با هدف تسهیل دستیابی همیشگی و مناسب، براساس معاهدات خود، هماهنگی و تنظیم می‌کند.
- دولت‌ها با استفاده از اتخاذ یک محیط توانا، و براساس دسترسی گسترده به اینترنت، باید به دنبال تشویق سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، ایجاد برنامه‌های کاربردی جدید، توسعه مضامین و رشد مشارکت بخش خصوصی و دولتی باشند.
- سیاست‌های دولتی باید با توجه به کمک رو به رشد SMEها در صنعت ICT، همچنین ورود ایشان به بازرگانی الکترونیکی برای افزایش رشد تجارت و ایجاد اشتغال به عنوان یکی از عناصر استراتژی کاهش فقر از طریق تولید ثروت باشند.
● جامعه اطلاعاتی در ایران
اما بر اساس آخرین آمار ایران در گزارش فرصت دیجیتال پیشین، رتبه ۹۴ را کسب کرده بود که این رتبه با ۱۱ پله نزول جایگاه ایران را به رتبه ۱۰۵ در میان ۱۸۱ کشور جهان، تنزل داده است.
نمرات کسب شده به وسیله ایران در محور فرصت،۸۹ زیر ساخت ۱۸ و کاربرد ‎۴ است. بر اساس گزارش‌های منتشره در میان کشورهای خاورمیانه نیز ایران جایگاه خوبی ندارد و به استثنای یمن که رتبه ۱۲۸ گزارش را کسب کرده، ایران پائین‌تر از کشورهایی مثل بحرین ۳۵، امارات متحده عربی۳۷، قطر ۳۸، کویت ۶۰، عربستان۷۵، اردن ۷۹، عمان ۸۱، الجزایر ۸۳، مصر ۹۱ و سوریه ۱۰۴ قرار گرفته است. بحرین، امارات متحده عربی و قطر ۳ کشور خاورمیانه هستند که مطابق با سال گذشته توانسته‌اند به رتبه‌هایی کمتر از ۵۰ میان ۱۸۰ کشور جهان دست یابند.
همانگونه که مشخص است هیچیک از کشورهای خاورمیانه نسبت به گذشته در زمینه فرصت‌های دیجیتال سیر نزولی نداشته‌اند مگر جمهوری اسلامی ایران با ۱۱ پله و یمن با ۵ پله که البته باز هم میزان نزول یمن بسیار کمتر از ایران بوده است. ایران در قاره آسیا نیز از موقعیت خوبی در فراهم‌آوری و بهره‌وری از فرصت‌های دیجیتال بر خوردار نیست.
کره‌جنوبی، ژاپن، هنگ‌کنگ و سنگاپور به عنوان کشورهای آسیایی جهان به ترتیب رتبه‌های اول، دوم، هشتم و پنجم این رتبه‌بندی را به خود اختصاص داده‌اند. در حالی که امتیازات کسب شده در هر ۳ محور فرصت، زیرساخت و کاربرد توسط ایران از ۴ بزرگ‌تر و به نیم نزدیک است، امتیازات کسب شده کشورهای آسیایی مثل کره‌جنوبی، ژاپن، هنگ‌کنگ و سنگاپور تنها در حد یک یا دو امتیاز با عدد یک فاصله دارند. نتایج گزارش فرصت دیجیتال در کشورمان، نشانگر فاصله زیاد ایران با وضعیت مطلوب است. هرچند میزان رشد و توسعه استفاده از این تکنولوژی‌ها قابل توجه و غیرقابل اغماض است، اما رتبه تعلق گرفته به ایران، گواه عقب ماندن ما از قافله جامعه اطلاعات است.

منبع : اخبار فن‌آوری اطلاعات ایتنا