مراقبت و درمان مجروهان شیمیایی

تاریخچه سلاح‌های شیمیائی
استفاده از مواد شیمیائی جهت از بین بردن حیوانات موذی از زمان‌های بسیار قبل معمول بوده است و به مرور زمان با پیشرفت علم، ترکیبات جدیدتری ساخته و به‌کار برده شده است ولی متأسفانه عده‌ای از این ترکیبات، مواد سمی خطرناکی ساخته‌اند که علیه انسان‌ها به‌کار می‌رود. اولین بار در سال ۱۹۱۲ پلیس فرانسه گاز اشک‌آور (اتیل برم استات) را برای دستگیری یک گروه گانگستر در کشور فرانسه به‌کار برد. در سال ۱۹۱۵ کشور آلمان گاز سمی HIOTHINE را تهیه نمود و علاوه بر آن سم میکروبی بوتولونیوم را نیز تهیه کرد که در جنگ‌جهانی اول به‌کار گرفته شد. اولین سازنده سلاح‌های شیمیائی، کشور آلمان بود. ر سال ۱۹۳۶ پروفسور گرهارد شرایدر در آزمایشگاه خود گاز خطرناک جدید به‌نام تابون تهیه کرد و در سال‌های بعد گازهای سارین و سابون توسط او و همکارانش تهیه شد.
کشور ایتالیا گاز خردل را علیه سربازان چینی به‌کار برد و در سال ۱۹۵۲ آمریکا ماده سمی دی ـ اکس را ساخت. با وجود قرارداد کنفرانس ژنو در سال ۱۹۵۲ که استفاده از سلاح‌های شیمیائی را ممنوع کرد همچنان استفاده آنها ادامه داشت و رژیم عراق نیز برخلاف تمام مقررات بین‌المللی در سحرگاه نهم آگوست ۱۹۸۳ با کمال بی‌رحمی از سلاح‌های مخرب و مرگبار شیمیائی که حاوی گازهای سمی بود، استفاده کرد و مردم پیرانشهر در معرض چنین که حاوی گازهای سمی بود، استفاده کرد و مردم پیرانشهر در معرض چنین سلاح‌های مرگباری قرار گرفتند. همچنین در تاریخ‌های هفتم، نهم، دهم، سیزدهم و سی‌ام فروردین ماه و نیمه دوم اسفند ۶۳ رژیم عراق از این سلاح‌ها در جزیره مجنون و شرق دجله علیه رزمندگان دلیر کشورمان استفاده کرد.
▪ معرفی گازهای شیمیائی جنگی:
گازهای شیمیائی جنگی از نظر نوع اثرات به پنج گروه تقسیم می‌شوند.
۱. گازهای اشک‌آور (TEAR GASES)
۲. گازهای عطسه‌آور (SEMUTATOR)
۳. گازهای خفه‌کننده (ASPHYXIANTS)
۴. گازهای تاول‌زا (BLISTER GASES)
۵. گازهای عصبی (NERVE GASES)
گازهای اشک‌آور معمولاً طعم فلفل دارند. این گازها به‌علت تحریک شدید چشم موجب بروز اشک ریزش، اسپاسم پلک‌ها، ترس از نور و کوری موقت و منجر به سردرد و تحریک پوست می‌شوند و اختلال حاصل از آن موقت است و با شستشوی منظم از بین می‌رود.
گازهای عطسه‌آور از ترکیبات آرسنیک هستند و موجب تحریک مخاط بینی، عطسه، تحریک شدید حلق و گاهی سردرد و استفراغ می‌شوند و اثراتشان گذرا است.
در گازهای خفه‌کننده، ضایعات این گازها در دستگاه تنفسی است. به‌علت تحریک و سوزاندن مجاری تنفسی موجب ورم و التهاب مجاری تنفسی شده و منجر به نارسائی تنفس و مرگ می‌شود این گازها با ایجاد تورم و سوختگی جدار کیسه‌های هوائی سبب ورود خون و مخاط به‌جای هوا به آنها شده و مشکلات شدید تنفسی ایجاد می‌کنند.
پس از آلودگی محیط، علائم به‌صورت سرفه، عطسه و گرفتگی صدا ظاهر می‌شود و به تدریج به حالت خفگی در قفسه سینه و مشکلات شدید تنفسی می‌شود.
تحریک مخاط بینی به‌صورت اشک ریزش، سوزش بینی و آبریزش از بینی و سوزش حلق است. مهمترین این گازها عبارت است از: کلر، نیتروژه، استیل سولفوریک کلراید.
گازهای تاول‌زا به شکل مایع روغنی سنگین فرّار هستند و مانند ابر در هوا منتشر می‌شوند.
معروفترین آنها شامل گاز خردل، ازت خردل، لویزیت است.
گاز خردل: دی کلر و اتیل سولفاید ابتدا فقط بوی منحصر داشته و هیچ اثر تحریک ندارد در نتیجه منجر به آلودگی هرچه بیشتر می‌شود و از مشخصات آن ثبوت در محیط است و آثار سمی آن چند روز بعد ظهور می‌کند. اثرات سمی آن شامل آبریزش بینی، عطسه، قرمزی چشم، تورم ملتهمه، ایجاد تاول‌های بزرگ و آسیب‌رسانی به بافت است و در ریه باعث سرفه‌های خشک، از بین رفتن بافت کیسه‌های هوائی و پس از آن عفونت ریه می‌شود.
این گاز بر روی مغز استخوان نیز اثر دارد و سبب از بین رفتن سلول‌های مغز استخوان و بافت لنفاوی و کاهش گلبول‌های سفید خون که نقش دفاعی در بدن دارند می‌شود.
گازهای عصبی: مایعات بسیار سمی هستند و بخار بی‌رنگ و بی‌بو تولید می‌کنند. مهترین آنها گازهای مهارکننده کولین استراز است که سبب تحریک عمل غده‌های خودی بدن می‌شوند و باعث جریان یافتن بزاق، کند شدن ضربان قلب، استفراغ، اسهال، تعریق شدید پوست و گرفتگی عضلانی می‌شوند و در دستگاه تنفس وجود ادم ریه، قطع تنفس، نارسائی شدید تنفسی و مرگ را به‌دنبال خواهند داشت.
درمان اختصاصی شامل تزریق فوری دو میلی‌گرم آتروپین و تکرار آن هر ۲۰ دقیقه است تا علائم از بین برود. تزریق آمپول توگلوگولین، ۳ تا ۵ میلی‌گرم به ازاء هر کلیوگرم وزن و تکرار آن پس از نیم ساعت نیز روش درمانی دیگری است که به‌کار می‌رود.
▪ درمان‌های عمومی مجروحین گازهای شیمیائی
مراقبت‌های چشمی: شتشوی چشم با سرم فیزیولوژی ـ قطره آتروپین ۱% در هر دو چشم و تکرار آن هر ۶ ساعت و قطره سولفا استامید هر ۳ ساعت
مراقبت‌های پوستی: شستشوی سریع تاول‌ها و ضدعفونی و مراقبت‌ از تاول
مراقبت‌هاس دستگاه تنفس
متأسفانه عوارض تنفسی ناشی از این گازها در صورت نجات فرد آسیب‌دیده بسیار مزمن و آزاردهنده است و پس از درمان در هنگام آسیب تا مدت‌ها و گاهی تا پایان عمر نیاز مراقبت دارد. مراقبت‌های زمان حادثه عبارت است از: دهان‌شویه یا سرم فیزیولوژی، خارج کردن ترشحات حلق و دهان، استفاده از دستگاه‌های بخور، تجویز اکسیژن برحسب نیاز و استفاده از آنتی‌هیستامین در صورت انقباض مسیرهای هوائی استفاده از کورتون.
این مجروحین جنگی به‌علت ابتلا به عفونت‌های ریه در معرض نارسائی و مشکلات تنفسی قرار دارند به‌طوری که اکنون پس از گذشت سال‌ها از جنگ تحمیلی عده‌ای از آنان به‌دلیل همین عوارض به درجه رفیع شهات نائل می‌شوند. مراقبت دقیق و کافی از بیماران در منزل و یا آسایشگاه‌ها می‌تواند به راحتی و بهبود آنها کمک کند. توجه به وضعیت دستگاه تنفسی، بررسی و انجام آزمایش‌های لازم و در صورت عفونت، درمان سریع و به موقع با آنتی‌بیوتیک‌های مناسب، عدم قرار گرفتن در معرض هوای آلوده و استفاده از اکسیژن و هوای مرطوب در بهبود کیفیت زندگی آنان مؤثر است.
▪ عوارض خونی
گازهای شیمیائی بر مغز استخوان اثر کرده و سبب کاهش فعالیت آن و با تغییرات اساسی در سلول‌های بنیادی خون‌ساز می‌شوند. انجام آزمایش شمارش سلول‌های خونی در جانبازان شیمیائی نشان دهنده مشکلات خونی و کاهش شدید گلبول‌های سفید است به‌طوری که مقاومت در برابر عفونت کم می‌شود که باید اقدامات حمایتی لازم صورت گیرد. فرد نباید در معرض افراد آلوده، بیمار و سرماخورده قرار گیرد و در نهایت عامل بهداشت فردی و استفاده از وسایل شخصی مخصوص به خود فرد الزامی است.
بنابر پژوهش‌های انجام شده بر روی مجروحان شیمیائی جنگ جهانی اول، تا ۸۰% آنها دچار عوارض ریوی و سرطان ریه و پرده جنب شده بودند و سرطان‌های ریه در تعدادی از آنان دیده شده است.
این گازهای شیمیائی به‌علت جهش‌های ژنتیکی که ایجاد می‌کنند سبب ایجاد تغییر در سلول‌های بدن شده و حالت سرطان‌زائی دارند. همچنین با ایجاد تغییر در سلول‌های جنسی می‌توانند بر نسل بعد نیز تأثیرگذار باشند. متأسفانه در ایران نیز بسیاری از مجروحین شیمیائی دچار مشکلات شدید جسمی هستند و با وجود انجام درمان‌های لازم، به درجه رفیع شهادت نائل می‌شوند.

منبع : مجله درد