همیشه زنان، از این پس مردان!

گروهی از زوج‌ها از لحاظ جنسی فعال و بارور هستند، ولی تمایلی به بچه‌دار شدن ندارند. این گروه باید از روش‌های مؤثر پیشگیری از بارداری استفاده كنند. تحقیقات نشان داده است كه اگر زوجین از هیچ‌گونه روش پیشگیری از بارداری استفاده نكنند، حدود ۹۰ درصد زنان در طی مدت یك سال حامله می‌شوند. در كشور ما نیز، با وجود دسترسی آسان به وسایل پیشگیری از بارداری، سالانه حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار حاملگی ناخواسته اتفاق می‌افتد كه به‌طور عمده ناشی از استفاده نكردن از وسایل پیشگیری از حاملگی است.در اینجا تمام كارها در امتداد خطی سبز۱ انجام می‌شود. خواه ناخواه توجهت به افراد حاضر جلب می‌شود. مردان و زنان در كنار یكدیگر خط سبز را دنبال می‌كنند. صحبت‌هایی می‌شنوی. آنها از مسائلی حرف می‌زنند كه هرگز بیرون از این خط نمی‌توان به آسانی بیانشان كرد.
ـ شما چند فرزند دارید؟
ـ یك پسر.
ـ پس چرا وازكتومی؟
ـ من و همسرم دخترعمو، پسرعمو هستیم، متأسفانه پسر ما تالاسمی دارد. متخصصان توصیه كرده‌اند كه دیگر بچه‌دار نشویم. ما هم آمده‌ایم اینجا.
پسر كوچك و رنگ پریده‌ای را می‌بینم كه به گردن مادرش آویزان است. چشمان گودافتاده و جثة نحیفی دارد. او هم به خط سبز خیره شده است.
ـ همسر من مدت‌ها بود كه قرص می‌خورد. اما هر روز مشكل داشتیم. یا استفراغ می‌كرد یا خوردن قرص فراموشش می‌شد. از آی یو دی هم نمی‌توانست استفاده كند تا این‌كه یكی از همسایه‌ها بخش وازكتومی این مركز را به ما معرفی كرد.
مردان و زنان زیادی اینجا هستند، جوان و پیر. آنها آگاهانه تصمیم می‌گیرند روش مناسب‌تری را برای كنترل جمعیت خانوادة خود انتخاب كنند. شاید خط سبز بهترین مسیر برای بسیاری از این زوج‌های آگاه باشد.
اهمیت تنظیم خانواده در ایران
جمعیت دنیا در سال ۱۹۸۷ به پنج میلیارد نفر رسید و تنها در طی ۱۵۷ سال، پنج برابر جمعیت سال ۱۸۳۰ شد. در مقابل، جمعیت ایران فقط در مدت ۵۰ سال (از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۷۰) از دوازده میلیون به شصت میلیون نفر رسیده است. این افزایش سریع جمعیت، مشكلات و كمبودهای روزافزونی را در ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی و تربیتی به دنبال داشته و در آینده مواجهه با معضلات پیچیده‌تری پیش‌بینی می‌شود.همچنین رشد سریع جمعیت باعث افزایش نابرابری میان درآمد كشورهای در حال توسعه و كشورهای پیشرفته می‌شود و پدیدة مهاجرت را تشدید می‌كند. آثار منفی افزایش موالید و بعد خانوار، تنها محدود به خانواده نیست. افزایش بعد خانواده منجر به افزایش جمعیت جوانان، كاهش درآمد سرانه، تورم، بیكاری، نزول سطح آموزش و تخریب منابع محیط زیست خواهد شد.مطالعات انجام‌شده در ایران در سال ۱۳۷۱ نشان می‌دهد كه در حدود ۶/۱ درصد از حاملگی‌ها در جمعیت شهری و ۱/۳۹ درصد در جمعیت روستایی كشور ما ناخواسته هستند. بررسی دیگری در شهر قزوین بیانگر آن بود كه از هر پنج نفر زن، یك نفر از هیچ وسیلة پیشگیری استفاده نمی‌كند.بر طبق آمار انجمن تنظیم خانوادة جمهوری اسلامی ایران، حاملگی‌های بدون برنامه و ناخواسته، در ۱۶ درصد موارد، به سقط‌های عمدی منجر می‌شوند. همچنین روزانه دست كم ۸۰ زن به دلیل سقط غیرقانونی جان خود را از دست می‌دهند. به علاوه، نوزادان حاصل از حاملگی‌های ناخواسته غالباً نارس و كم وزن متولد می‌شوند و دچار اختلالات جسمی و روانی‌اند. از سوی دیگر، زایمان‌های مكرر موجب تحلیل قوای جسمی مادر می‌شود و فاصلة زمانی كافی برای ترمیم ذخایر غذایی از دست رفته در بدن او فراهم نمی‌گردد. حاملگی‌های مكرر با فواصل كم، خطر مرگ و میر مادران را افزایش می‌دهد. این خطر، بخصوص پس از زایمان سوم، به شدت افزایش می‌یابد.
كدام روش بهترین است؟
دكتر مهدی صدق‌آذر، مربی ارشد كشوری وازكتومی بدون تیغ جراحی و سرپرست مركز آموزشی، بهداشتی و تحقیقاتی شهید جعفری، می‌گوید: «برای انتخاب روش پیشگیری از بارداری، همیشه زوجین باید مشاورة خانوادگی بگیرند. زیرا روش مطلوب پیشگیری از بارداری برای زوج‌های مختلف، متفاوت است. هدف از مشاوره، انتخاب و استفادة صحیح از روش پیشگیری از بارداری در افراد مختلف متناسب با شرایط خاص آنان است. بدین منظور، قبل از پیشنهاد یك روش پیشگیری به هر فرد، باید شرایط خاص وی، نیاز او، وضعیت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی‌اش در نظر گرفته شود. در مشاوره برای پیشنهاد یك یا چند روش پیشگیری از بارداری، بهتر است كه با زوج صحبت شود یا اگر با یكی از آنان صحبت شد، به او فرصت داده شود تا با همسر خود مشورت كند. قبل از شروع مشاوره، باید نحوة عمل روش‌های جلوگیری، میزان اثربخشی آنها، موارد منع مصرف، عوارض جانبی و نحوة برخورد با آنها و علائم خطری كه نیاز به پیگیری دارند به تفصیل بیان شود.»ستاره مددی، كارشناس بهداشت و مسئول بخش تنظیم خانواده در یك پایگاه بهداشتی واقع در غرب تهران، نیز بر اهمیت مشاوره قبل از انتخاب تأكید می‌كند و می‌افزاید: «در مشاوره، به فرد آگاهی می‌دهیم تا خودش شیوة مناسب را انتخاب كند و به دنبال دو هدف عمده هستیم: یكی اصلاح باورهای غلط عامیانه و دیگری آشنا كردن مردم با عوارض و مشكلات وسایل پیشگیری. در پایگاه بهداشتی، با استفاده از پوسترهای آموزشی، مزایا و معایب هر روش را به‌طور مجزا بیان می‌كنیم. موفقیت زمانی به دست می‌آید كه فرد بتواند به دلخواه شیوة مناسب برای خود را انتخاب كند. به داوطلبانی كه روش مورد نظرشان به سلامت آنها لطمه می‌زند روش دیگری پیشنهاد می‌كنیم.»علی نیك‌دل، معلم دبیرستان پسرانه‌ای در تهران، به همراه همسر خود به پایگاه بهداشتی مراجعه كرده است. وی در صف انتظار عمل وازكتومی می‌گوید: «ما دو بچه داریم و دیگر بچه نمی‌خواهیم. مشكل ما هزینة زندگی نیست، بلكه دیگر وقتی برای اختصاص دادن به بچة دیگری نداریم.»كبری امامی، خانه‌دار و دیپلمه، مشكل اصلی را تمایل مردان به داشتن فرزند بیشتر می‌داند. وی در تأیید گفتة خود شرح می‌دهد: «مردها، برای زیاد كردن نسل خود، تا جایی كه مادر جان دارد بچه می‌خواهند. مادر تا وقتی كه یائسه نشده، باید به فكر بچه باشد.»
مشاركت مردان در تنظیم خانواده
یكی از عوامل مؤثر در موفقیت برنامه‌های تنظیم خانواده جلب مشاركت مردان است. مشاركت مردان در برنامه‌های تنظیم خانواده به معنای استفادة آنها از روش‌های مخصوص مردان نیست. این مشاركت شامل درك درست مردان از محدودیت‌ها و نیازهایی است كه با استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری برای همسرانشان پیش می‌آید.
دكتر صدق‌آذر زن و مرد را به یك میزان مسئول جلوگیری از بارداری می‌داند. وی معتقد است: «اگر عارضه‌ای در نتیجة استفاده از شیوه‌های جلوگیری از بارداری در یكی از زوجین مشاهده شود، همسر وی باید از او حمایت كند. در نظام‌های تأمین بهداشت خانواده، به جنبة حمایتی مردان توجه بیشتری می‌شود. در مجموع، مردان علاوه بر استفادة شخصی از روش پیشگیری، نقش‌های دیگری را نیز شامل مشورت با همسر در انتخاب و استفاده از یك روش، مشاركت در تعیین بعد خانوار و نیز حمایت از همسر در هنگام استفاده از وسایل پیشگیری برعهده دارند.»تنوع وسایل پیشگیری از بارداری برای زنان، محدود بودن روش‌های مخصوص مردان و وجود برخی نگرش‌های نادرست، كه تنظیم خانواده را تنها وظیفة زنان می‌دانند، سبب شده تا مردان مشاركت كمتری در برنامه‌های تنظیم خانواده داشته باشند. بر طبق آمار اعلام‌شدة وزارت بهداشت در سال ۱۳۷۶، میزان مشاركت مردان در استفاده از روش‌های تنظیم خانوادة مخصوص آنان ۳/۷ درصد از كل مردان واجد شرایط را شامل می‌شود.دكتر صدق‌آذر مشاركت كم مردان را در برنامه‌های تنظیم خانواده ناشی از مسائل متعددی می‌داند. وی معتقد است: «تأثیر نگرش منفی افراد جامعه، تأثیر برخورد منفی اعضای خانواده، ناآگاهی زنان از حقوقشان كه باعث می‌شود تنها خود را مسئول پیشگیری از بارداری بدانند، كم‌رویی مردان برای مراجعه به مراكز بهداشتی و درمانی و درخواست خدمات تنظیم خانواده، رواج فرهنگ شفاهی بین مردان، غرور مردانه و باورهای غلط فرهنگی و اعتقادی از جملة مشكلات مردان برای شركت در برنامه‌های تنظیم خانواده است. از لحاظ شغلی، عواملی همچون تطبیق نداشتن ساعت كار مراكز بهداشتی تنظیم خانواده با وقت آزاد مردان، مشغلة زیاد مردان، اتلاف وقت آنان هنگام مراجعه به مراكز دولتی و محدود بودن خدمات مشاوره‌ای غیرحضوری را باید در نظر گرفت.»
وازكتومی چیست؟
دكتر سیدحبیب‌الله جعفری، جراح و متخصص بیماری‌های كلیه و مجاری ادرار و عقیمی مردان، با ذكر این نكته كه سابقة استفاده از روش وازكتومی به یك قرن پیش بازمی‌گردد، در معرفی این روش می‌گوید: «بیش از پنجاه سال تحقیقات گسترده‌ای دربارة وازكتومی صورت گرفت. از ۱۹۷۴ تا ۱۹۸۵، یعنی به مدت یازده سال، عمل وازكتومی در ایالت سی‌چوان چین انجام شد و در سال ۱۹۸۵، انجمن جلوگیری داوطلبانه از بارداری از طریق جراحی، بی‌عارضه بودن این روش را اعلام كرد و در سال ۱۹۸۶، وازكتومی به تمام نقاط دنیا معرفی شد. در اوایل اردیبهشت ۱۳۷۲ نیز پروفسور لیسون چان به ایران آمد و این روش را به محافل علمی ما معرفی كرد.»سازمان بهداشت جهانی وازكتومی را به‌عنوان بهترین، مطمئن‌ترین و راحت‌ترین روش جراحی برای جلوگیری دائمی از باروری تأیید كرده است. وازكتومی را نخستین‌بار در ایران دكتر فریدون فروهری، مدیر پلی‌كلینیك شهید جعفری مركز بهداشت شرق تهران، انجام داد. وی كه پدر وازكتومی ایران شناخته شده است، شاگردان متعددی تربیت كرد و برای ترویج این روش به تمام نقاط ایران فرستاد. به گفتة دكتر صدق‌آذر، سرپرست كنونی این پلی‌كلینیك، از آن زمان تاكنون، ۷۷۵ پزشك دوره‌های آموزشی وازكتومی را طی كرده‌اند و در نقاط مختلف كشور در حال خدمت هستند. وی شمار موارد موفق وازكتومی انجام‌شده در مركز مذكور را در حدود ۲۹ هزار مورد ذكر می‌كند.وازكتومی به دو روش انجام می‌شود: روش قبلی یا كلاسیك كه جراحی با تیغ بوده است و روش جراحی بدون تیغ.دكتر جعفری در توضیح وازكتومی می‌گوید: «وازكتومی عبارت است از قطع لولة منی‌بر در مرد كه با عمل جراحی ساده و مطمئنی در مدتی كوتاه انجام می‌شود. این روش آسان‌ترین و مؤثرترین روش پیشگیری از بارداری است كه به‌تازگی با عملی بسیار ساده و بدون استفاده از تیغ جراحی صورت می‌گیرد و نیازی به بخیه‌زدن ندارد.»
وازكتومی برای چه افرادی مناسب است؟
دكتر صدق‌آذر استفاده از این روش را توصیه می‌كند برای افرادی كه:
۱. مایلند روشی را انتخاب كنند كه با فعالیت جنسی آنها تداخلی نداشته باشد؛
۲. تصمیم به بچه‌دار شدن مجدد ندارند؛
۳. به دلایل پزشكی نمی‌خواهند بچه‌دار شوند؛
۴. احتمال بروز بیماری‌های ژنتیكی در فرزند آنها وجود دارد؛
۵. وازكتومی را، به دلیل سهولت و نداشتن عوارض، بر لولـه بستن همسرشان ترجیح می‌دهند.
وازكتومی چگونه از حاملگی جلوگیری می‌كند؟
سلول‌های جنسی كه در بیضه ساخته می‌شوند، از طریق لوله‌های منی‌بر راست و چپ، وارد مایع ‌منی می‌شوند. در وازكتومی، این دو لولـه را مسدود می‌كنند و در نتیجه سلول‌های جنسی قادر به عبور نیستند. در وازكتومی بدون تیغ جراحی، كه با بی‌حسی موضعی انجام می‌شود، شكاف كوچكی به طول ۲ تا ۳ میلی‌متر بر روی پوست ایجاد می‌كنند. سپس با وسایل مخصوصی لایه‌های سحطی را كنار می‌زنند و از همین فضای كوچك لولـه‌های منی‌بر را خارج می‌سازند. پس از انجام عمل، كه بی‌نیاز از بخیه است، محل را پانسمان می‌كنند. سوراخ باقی‌مانده حداكثر ظرف ۴۸ ساعت ترمیم و محو می‌شود.
دكتر صدق‌آذر تأكید می‌كند: «داوطلب تنها زمانی درد مختصری احساس می‌كند كه مادة بی‌حس‌كننده به او تزریق می‌شود و پس از تزریق، هیچ دردی احساس نخواهد كرد.» این عمل، به‌طور متوسط، در مدت ۱۰ الی ۱۲ دقیقه خاتمه می‌یابد. داوطلب باید تا مدت ۲۴ ساعت پس از عمل استراحت كند و از انجام دادن كارهای سنگین تا یك هفته بپرهیزد. اما اگر كار روزمرة او سنگین نباشد، زودتر از این مدت می‌تواند به سر كار خود بازگردد. دكتر جعفری در مورد احتمال وقوع بارداری بلافاصله پس از انجام عمل وازكتومی هشدار می‌دهد و می‌گوید: «به علت باقی‌ماندن تعدادی از سلول‌های جنسی یا اسپرم در لولـه‌های تناسلی، خطر حاملگی بلافاصله پس از وازكتومی از میان نمی‌رود. زوج‌ها باید به مدت سه تا شش ماه از یك روش مطمئن دیگر پیشگیری از بارداری استفاده كنند. برای حصول اطمینان از حذف سلول‌های جنسی از ترشحات دستگاه تناسلی مرد، متقاضی باید آزمایش شمارش اسپرم انجام دهد. اولین آزمایش دو ماه پس از عمل درخواست می‌شود. البته برای حصول اطمینان كامل، تكرار آزمایش در چهار و شش ماه پس از عمل نیز ضروری است.»
مزایا و معایب وازكتومی
وازكتومی یك عمل جراحی ساده است، در حالی‌كه بستن لوله‌های زنان نیاز به بیهوشی عمومی و دسترسی به حفرة شكم دارد. بنابراین، بستن لولـه‌های زنان یك عمل جراحی وسیع محسوب می‌شود با كلیة عوارض بیهوشی عمومی. به علاوه، حاملگی خارج رحمی مرگ‌آورترین عارضة بستن لوله‌ها در زنان محسوب می‌شود. اما وازكتومی هیچ عارضة ناخواسته‌ای به همراه ندارد. برخلاف باور بسیاری از افراد ناآگاه، این روش نه‌تنها فعالیت جنسی را محدود نمی‌كند بلكه، با حفظ تمام مراحل طبیعی رابطة جنسی، قوای زوجین را افزایش نیز می‌دهد.
دكتر صدق‌آذر می‌گوید: «افرادی هستند كه چند ماه پس از وازكتومی به مركز مراجعه و از افزایش قوای جنسی خود شكایت می‌كنند. رفتارهای جنسی از افكار و عواطف انسان‌ها تأثیر می‌پذیرند. ترس از حاملگی ناخواسته عامل سردمزاجی و بی‌میلی در روابط زناشویی بسیاری از زوج‌هاست. آنچه اهمیت دارد این است كه باید برای عموم مرز میان وازكتومی و اخته كردن مردان را روشن كرد. در اخته كردن، بیضه‌ها به‌طور كامل از بین می‌روند و دو وظیفة طبیعی آنها، یعنی تولید هورمون‌های جنسی مردانه و ساخت اسپرم، دیگر به انجام نمی‌رسد. با تخریب بیضه‌ها، خصوصیات ظاهری مردانه نیز همزمان با توقف تولید اسپرم از بین می‌روند. اما در فرد وازكتومی شده، هورمون‌های مردانه از راه عروق به بدن می‌رسد و بیضه سالم است. زوج‌های متقاضی وازكتومی باید بدانند كه پس از این عمل، مقدار مایع منی مرد همانند پیش از انجام وازكتومی است و از لحاظ خصوصیات ظاهری، یعنی رنگ، بو و حجم آب نیز تغییری نخواهد كرد. در طی عمل وازكتومی، دستگاه ادراری آسیبی نخواهد دید و احتمال ابتلا به سرطان پروستات در داوطلبان افزایش نخواهد یافت.»برخی از مردان پس از وازكتومی دچار ناراحتی و تورم محل عمل می‌شوند. عده‌ای نیز ممكن است دچار خونریزی، كبودشدگی یا عفونت بشوند. اما به‌ندرت مسئلة جدی و مشكل‌سازی به‌وجود می‌آید. توصیه می‌شود كه داوطلبان در صورت تب در چهار هفتة اول پس از عمل، بخصوص یك هفتة اول، خونریزی یا خروج چرك از محل زخم، درد و تورمی كه قطع نشود یا تصور باردار شدن همسر به پزشك مراجعه كنند. دكتر جعفری رعایت نكاتی را در بهبود سریع‌تر محل جراحی مفید می‌داند: «حداقل تا دو روز از بیضه‌بند استفاده شود. محل جراحی در حین جوش خوردن زخم به‌هیچ‌وجه دست‌كاری نشود. در صورتی كه وازكتومی به روش كلاسیك یا قدیمی انجام شده است، باید یك هفته پس از عمل برای كشیدن بخیه‌ها به مركز انجام وازكتومی مراجعه كرد. در روش وازكتومی بدون تیغ جراحی، نیازی به كشیدن بخیه نیست و متقاضی می‌تواند سه روز بعد از عمل، پانسمان روی زخم را بردارد و پانسمان مجدد هم ضرورتی ندارد.»
وازكتومی برگشت‌پذیر است
مصطفی كاشانی ۳۷ ساله است و همسر و پسر بزرگش را در سانحة رانندگی از دست داده است. او كه به علت اشتغال در كارخانة نساجی قادر به نگهداری دختر كوچكش نیست قصد ازدواج دارد. وی متقاضی عمل بازگشت وازكتومی است. كاشانی در مورد علت درخواست خود چنین توضیح می‌دهد: «اولین آرزوی هر زن جوان در ‌آغوش گرفتن فرزندش است. اگر این زن حس مادری را تجربه نكند، هرگز دختر مرا متعلق به خود نخواهد دانست.»
دكتر جعفری احتمال باروری دوباره را در چنین مواردی زیاد می‌داند. وی می‌گوید: «دلایل مختلفی برای تقاضای برگشت وازكتومی وجود دارد. میزان بالای طلاق، ازدواج‌های مكرر و مرگ همسر یا فرزند از شایع‌ترین این علت‌ها هستند. بر طبق مطالعات انجام‌شده، در نهایت، ۲ تا ۶ درصد از مردان وازكتومی‌شده تقاضای عمل برگشت را خواهند داشت. هشت سال پس از انجام عمل وازكتومی، احتمال موفقیت در عمل برگشت، یعنی وجود مجدد اسپرم در مایع منی، ۸۰ تا ۹۰ درصد و میزان وقوع بارداری ۵۰ تا ۶۰ درصد است. پیش از پیشرفت تكنیك‌های جراحی میكروسكوپی، احتمال بارداری مجدد بین ۱۵ تا ۵۰ درصد بود. اما امروزه، با استفاده از جراحی میكروسكوپی، این احتمال افزایش قابل توجهی یافته است. شكست عمل برگشت به متغیرهای مختلفی بستگی دارد، مانند وجود آنتی‌بادی ضد اسپرم و تنگی محل عبور. تجربة جراح نیز عامل بسیار مهمی در تعیین نتیجة عمل برگشت است.»
در مراكز مشاوره، هرگاه زن یا شوهر تمایل خود را به بچه‌دار شدن در آینده ابراز كند یا ازدواج در شرایط مساعد و ثابتی صورت نگرفته و متزلزل باشد، استفاده از این روش جلوگیری از بارداری پیشنهاد نمی‌شود. به‌طور كلی، انتخاب وازكتومی از جانب مراجعان به شرایط هر یك از آنها بستگی دارد. به همین دلیل استانداردی برای سن و تعداد فرزند متقاضیان تعیین نمی‌شود. اما به شرایطی مانند داشتن حداقل دو فرزند و سن بالاتر از دو سال برای فرزند دوم در مراكز بهداشتی توجه می‌شود.
ممنوعیت انجام وازكتومی
به اعتقاد دكتر صدق‌آذر، برای روش وازكتومی بدون تیغ جراحی، هیچ ممنوعیتی وجود ندارد. وی مراجعه‌كنندگان را به چهار گروه تقسیم می‌كند: «گروه اول مشكلی را ذكر نمی‌كنند و به‌راحتی عمل وازكتومی می‌شوند. گروه دوم در پروندة پزشكی خود سابقة جراحی دارند، مثلاً برای رفع یك نقص آناتومیكی كوچك. این افراد را با احتیاط وازكتومی می‌كنیم. گروه سوم دچار عفونت یا یك بیماری مردانه هستند. در مورد این گروه نیز، پس از درمان كامل، عمل وازكتومی با فاصلة زمانی مناسب انجام می‌شود. گروه چهارم به دلیل ابتلا به یك بیماری زمینه‌ای باید در بیمارستان مجهز و در اتاق عمل وازكتومی شوند. مبتلایان به بیماری هموفیلی در این گروه طبقه‌بندی می‌شوند.»
جراحی ساده و بی‌خطر وازكتومی، در بسیاری از كشورها، شیوه‌ای رایگان و مناسب برای تعداد زیادی از زوج‌های میانسال است. تشخیص شرایط مناسب اقتصادی و خانوادگی برای بچه‌دار شدن و كسب آمادگی روانی ـ عاطفی لازم، تنها از عهدة دو شریك زندگی ساخته است. تردیدی نیست كه كودكانِ ناخواستة امروز مطرودان فردای جامعة ما هستند.

پی‌نوشت:
۱) خط سبز، در مركز آموزشی، بهداشتی و تحقیقاتی شهید جعفری، خط‌كشی سبزرنگی در طول مسیری قراردادی است كه متقاضیان وازكتومی را از بدو ورود به مركز تا آخرین مرحلة كار هدایت می‌كند.
شیرین میرزازاده