تعریف ‌«ایرانی»

بار دیگر مرداد و مشروطه به هم رسیدند تا بتوانیم برگی دیگر و نكته‌ای تازه‌تر از این رویداد برچینیم. اما ازآنجاكه بزرگان گفته‌اند تاریخ چراغ راه آینده است و عبرت‌آموز، ما نیز می‌بایست در پژوهشهای تاریخی به این نكته توجه داشته باشیم. هرچند آسیب‌شناسی و بررسی واقعه مشروطیت فی‌نفسه، ما را به نكات مهم و آموزنده‌ای رهنمون خواهد ساخت، اما سودمند و جالب‌تر آن خواهد بود كه پلی میان گذشته و حال درخصوص هر واقعه تاریخی برقرار سازیم و در حركت از گذشته به امروز، كوله‌بار تجربیات ارزنده را بر دوش گرفته و بار گران اشتباهات و شكستها را در همان گذشته باقی بگذاریم و بی‌دلیل این بار سنگین، طاقت‌فرسا و مهلك را همراه خود نسازیم، چراكه آزموده را آزمودن خطاست.
كیست كه نداند نهضت مشروطیت، پس از انقلاب اسلامی، بزرگترین و مهمترین رویداد تاریخی این سرزمین است كه به رهبری علما و ملهم از منابع غنی اسلامی و با شعارهایی آرمانی و متعالی چون عدالت‌طلبی، آزادی و استقلال شكل گرفت. چه جان‌فشانیها، تحصنها، مهاجرتها، شكنجه‌ها و سختیها كه مردم و علما در این راه متحمل نشدند. اما نیك می‌دانیم كه عاقبت این نهضت پس‌ازآن‌كه در نیمه راه منحرف گردید به چیزی جز استبداد محمدعلی‌‌شاهی، سپس هرج‌ومرج و آشوب دوره نخست‌وزیران دوآتشه مشروطه‌چی و درنهایت به ظهور رضاخان منتهی نگشت. اما به‌راستی چرا؟
این سوالی است كه در یكصدسال گذشته دغدغه اصلی جامعه تاریخی كشور بوده و در این مدت صدها كتاب، مقاله، میزگرد، مصاحبه، گردهمایی و... از سوی طیفهای مختلف سیاسی و اجتماعی در داخل و خارج كشور منتشر یا برگزار شده است. حال‌كه از بام قرن سپری‌شده به این واقعه می‌نگریم، پاسخ به پرسش فوق را می‌توان در یك جمله چنین بیان كرد: علت ناكامی جنبش مشروطیت در ایران چیزی جز بی‌توجهی به «تعریف ایرانی» نبود. هر ملت و قومی در سراسر گیتی با مشخصه‌ها و ویژگیهای خاص اقلیمی، جغرافیایی، نژادی، زبانی، تاریخی و مهم‌ترازهمه مذهبی شناخته می‌شوند. اصولا وجه تمایز و عامل اصلی شناسایی اقوام مختلف، چیزی جز موارد مذكور نیست. برهمین‌اساس هر فرد یا قومی كه در محدوده سرزمین به‌جای‌‌مانده از قوم آریایی و با فرهنگ، تاریخ و دین رایج در این محدوده، زندگی می‌كند، ایرانی نامیده می‌شود. هموطن واقعی كسی است كه به سرزمین ایران و به فرهنگ، سنن بومی ملی و مذهبی و به تاریخ آن تعلق خاطر داشته و عشق می‌ورزد. ازاین‌رو هر حركت، نهضت و تحول اجتماعی كه در این سرزمین روی می‌دهد، اگر فاقد پشتوانه لازم درخصوص یكی از وجوه «تعریف ایرانی» باشد هرگز كامیاب نخواهد بود.
نهضت مشروطیت نیز هرچند در ابتدای راه از میزان نسبی تطبیق با مشخصه‌های هویت‌بخش به ایران و ایرانی برخوردار بود اما در ادامه راه، بنا به عللی، از مسیر خود دور شد. بروز افتراق، اختلاف و دودستگی‌ میان بزرگان و رهبران نهضت، فاصله‌گرفتن از مردم و خواسته‌های واقعی آنان، نفوذ و رسوخ سفارتخانه‌های بیگانه به درون نهضت، حزب‌گرایی افراطی، بی‌توجهی به اصلی‌ترین و تاثیرگذارترین مشخصه مردم یعنی مسلمان‌بودن آنان و... همگی مواردی بودند كه ایرانیان را از نهضت مشروطه خسته و ناامید ساختند و شد آنچه نباید می‌شد.
اما ازسوی‌دیگر تمام اشتباهات مشروطه، در بزرگترین و مهمترین واقعه تاریخ این سرزمین، یعنی در پیروزی انقلاب اسلامی مورد توجه و بررسی قرار گرفت. رهبر بزرگ این حركت و نخبگان انقلابی، و حتی مردم، همگی بر این نكته اصرار می‌ورزیدند كه حركت مردمی و اسلامی ایشان می‌بایست اشتباهات مشروطه را تكرار ننماید. در عمل نیز تدابیر و روش حكیمانه امام‌خمینی(ره) همچون كوهی استوار در برابر نفوذ تمام عوامل فسادآمیز و بنیان‌برافكنی كه نهضت مشروطه را ناكام گذاردند، در انقلاب اسلامی ایستادگی كرد.
به‌نظر نمی‌رسد هیچ تحول و رویدادی در تاریخ این سرزمین به اندازه انقلاب اسلامی در تطبیق كامل و جامع با «تعریف ایرانی» رخ داده باشد. این میزان تطبیق تا آنجا است كه این انقلاب حتی سالها پس از پیروزی، تحولات مثبت شگرف و پویایی را پی‌درپی از خود برجای‌می‌گذارد. كوتاه‌كردن دست عوامل لیبرال و غرب‌زده از منابع قدرت در ایران، مقابله با كودتاها و تحركات براندازانه، مقابله با سفارتخانه‌های جاسوس‌‌پرور، پیروزی و سرافرازی در جنگ تحمیلی، ایجاد حماسه‌های پرشور مردمی، از جمله دوم خرداد و در جدیدترین نمونه آن سوم تیر، همگی مواردی از این پویایی و زنده‌بودن انقلاب اسلامی به دلیل توجه به ماهیت مردم این سرزمین هستند. پس، در یك كلام، هرگروه، جریان و جناحی كه در این كشور به بركت پیروزی انقلاب اسلامی خواهان قبول مسئولیت و به‌‌دست‌گرفتن مراكز قدرت می‌باشد، می‌بایست حتما به باورها، تعلقات و مشخصات مردم ازیك‌سو و نیازها و درخواستهای آنان ازسوی‌دیگر توجه دقیق داشته باشد. مردم ایران در سوم تیر برای چندمین‌بار ثابت كردند كه با هیچ گروه و دسته‌ای پیوند اخوت دائمی نبسته‌اند و تنهاوتنها در مسیر هویت ملی و مذهبی خود كه تجلی آن همان انقلاب اسلامی است، حركت می‌كنند. هر فرد و گروهی كه بخواهد از مقومات تركیب «تعریف ایرانی» عدول نماید، بی‌درنگ از سوی این ملت مطرود و فراموش خواهد شد. چه شكست‌خوردگان و چه كامیابان انتخابات اخیر، می‌بایست نگاهی دقیق و موشكافانه به تاریخ مشروطیت داشته باشند تا بهتر بتوانند اقدامات مردم مسلمان ایران را درك كنند. ایرانیان مسلمان تنها به افرادی اجازه حضور در هیات حاكمه را می‌دهند كه باورها و مشخصه‌های قوام‌بخش هویت و تعریف آنان را مورد بی‌توجهی و احیانا هجمه قرار ندهند. هرچند در گذشته به دلیل وجود عنصر سركوب و اختناق، پاسخ مردم به چنین تحركاتی گاه دهه‌ها به‌طول می‌انجامید و ممكن بود همچون واقعه مشروطه تنها شكل روی‌گردانی و انفعال به‌خود بگیرد، اما در سالهای اخیر و به بركت پیروزی انقلاب اسلامی و مردم‌مداری حكومت اسلامی، حساسیت ملت به بالاترین درجه خود رسیده و مردم به‌سرعت در فضای انقلاب اسلامی به چنین تحركاتی واكنش نشان می‌دهند. ازاین‌رو ضروری به‌نظر می‌رسد كه افراد، گروهها و طیفهای سیاسی كشور هیچگاه «تعریف ایرانی» را فراموش نكرده و مطابق با آن فعالیت كنند. بهترین راه حركت در مسیر خواست و هویت مردم ایران، توجه به ماهیت انقلاب اسلامی به‌مثابه عصاره و چكیده خواست تاریخی مردم مسلمان ایران است كه در بالاترین حد تطبیق با تعریف «ایرانی» نیز قرار دارد.
پس براین‌‌اساس هرچه از انقلاب فاصله بگیریم، این عمل به‌مثابه دوری از مردم و درنهایت موجب ضعف و زوال خواهد بود. در پایان، می‌توان خط واصل و حلقه رابط مشروطه، انقلاب اسلامی و رویداد سوم تیر را همان تعریف «ایرانی» دانست. درواقع بی‌توجهی به تعریف ایرانی و ایرانی‌بودن بود كه مشروطه را به سوی انحراف و سپس شكست سوق داد؛ درحالی‌كه تبعیت كامل از این تعریف موجب پیروزی انقلاب اسلامی گردید. سوم تیر نیز می‌تواند نمونه كوچك هر دو مورد انقلاب اسلامی و مشروطه و به‌شكلی نماد هر دو روی سكه باشد؛ چراكه با حضور مردم در آن ازیك‌سو دشمنان داخلی و خارجی انقلاب اسلامی ناامید شدند و ازدیگرسو ایرانیان سرافراز، آزادیخواه، استقلال‌طلب و تعالی‌جو، نمونه دیگری از مصادیق پویایی و زایش انقلاب اسلامی را در تطبیق كامل با تعریف «ایرانی»‌بودن آفریدند. شاكله این شماره ماهنامه زمانه در راستای پی‌جست و تبیین این ارتباط میان مشروطه، انقلاب اسلامی و سوم تیر قوام یافته است كه در اختیارتان قرار می‌گیرد.

داود راكی

منبع : ماهنامه زمانه