نقشۀ راه

چشم‌انداز، بحثی نسبتاً نو در عرصۀ حل مسائل جوامع انسانی است که بی‌تردید نمی‌تواند به صورت کامل با الگوهای سابق تطابق داشته باشد. نکتۀ مهم در این بحث، اصلاح و ارتقای نگرش و بینش و سپس روش فردی، گروهی، ملی و جهانی در خصوص مواجهه با بحران‌ها و چالش‌هاست. با بهره‌مندی کشور از سند چشم‌انداز بیست‌ساله، این پرسش مطرح می‌شود که جایگاه فرهنگ در عینیت‌بخشی به اهداف سند چگونه است؟ با توجه به ماهیّت بحث چشم‌انداز، فرهنگ جایگاهی محوری دارد و لذا طرح مهندسی فرهنگی، ضرورتی حیاتی و مقدمه‌ای اجتناب‌ناپذیر در هموارسازی مسیر تحقق اهداف سند چشم‌انداز بیست‌ساله است.
چشم‌انداز، آینده مطلوب و ممکن را ترسیم می‌کند. جوامع و سازمان‌ها آینده را در قالب اهداف یا آرمان تعیین می‌کنند. هدف‌گذاری، تعیین وضعیت مطلوبی است که نقص و ضعف‌های وضعیت کنونی در آن وجود ندارد و دارای قوت‌های بیشتری است. برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری برای انجام دادن فعالیت‌هایی به منظور رسیدن به اهداف موردنظر و در حقیقت برای آینده است.
اهداف و آینده را می‌توان در چهار وضعیت منظور نمود:
۱) مطلوب ــ مطلوب،
۲) مطلوب ــ ممکن،
۳) ممکن ــ مطلوب،
۴) ممکن ــ ممکن.
آینده مطلوب ــ مطلوب همان آرمان است که قید شرایط و مقتضیات در آن لحاظ نمی‌شود. زمان تحقق آن هم مشخص نیست. تغییر و تحولات گسترده و فراوانی باید روی دهد تا آینده مطلوب ــ مطلوب محقق شود. مدینه‌های فاضله همان آینده مطلوب ــ مطلوب است. چنین آینده‌هایی براساس مبانی و اصول اعتقادی، جهان‌بینی‌ها و ایدئولوژی‌های مختلف، متفاوت‌اند.
آینده مطلوب ــ ممکن و آینده ممکن ــ مطلوب هر دو هم بر آرمان‌ها و هم بر شرایط، مقتضیات و زمان و مکان استوارند.
آینده مطلوب ــ ممکن، آینده‌ای است که با نگاه به آرمان‌ها و توجه به ظرف زمان و مکان ترسیم شده است و براساس آن‌ها نیز باید ساخته شود. به عبارت دیگر محیط، شرایط و مقتضیات باید تغییر و تحول یابند تا چنین آینده‌ای محقق گردد. ولی آینده ممکن ــ مطلوب حاصل فرایند مدیریت راهبردی می‌باشد و هدف در آن دور و پیش‌بینی‌شدنی است.[۱]
جوامع پویا و سازمان‌های تحول‌گرا، با فرهنگ سازمانی آینده‌ساز، اهداف و آینده مطلوب ــ ممکن برای خود را به صورت چشم‌انداز ترسیم می‌نمایند.[۲] بنابراین چشم‌انداز آینده مطلوب ــ ممکن است، در حالی که آینده ممکن ــ مطلوب، بیشتر بر شرایط و مقتضیات و پیش‌بینی تغییر این شرایط و مقتضیات تاکید می‌نماید و با استراتژی‌کاوشی به دنبال آن است که از فرصت‌های محیط بهره گیرد و از تهدیدات آن پرهیز نماید. جوامع و سازمان‌های ریسک‌ناپذیر، آینده‌گرا و انعطاف‌پذیر در تعامل با محیط متغیر، اهداف بلندمدت ممکن ــ مطلوب را با محافظه‌کاری منظور می‌کنند.[۳]
جوامع و سازمان‌هایی که آینده ممکن ــ ممکن را پی می‌گیرند به وضعیت موجود راضی‌اند و حال‌گرا می‌باشند. این‌گونه جوامع و سازمان‌ها، امکان استمرار حیات برایشان متصور نیست.
● چشم‌انداز ــ نقشه هدف
چشم‌انداز آینده‌ای است بین دو وضعیت مطلوب ــ مطلوب و ممکن ــ ممکن؛ آینده‌ای است مطلوب ــ ممکن که در قالب گزاره‌هایی خردمندانه درباره آینده بیان می‌شود و باید بصیرت‌بخش و انگیزه‌ساز باشد. بصیرت‌بخشی چشم‌انداز به آحاد افراد جامعه این توان را می‌دهد که کلان بیندیشند و خرد عمل کنند.
چشم‌انداز باید به گونه‌ای ترسیم شده باشد که مدیران و افراد جامعه فاصله دو وضعیت امروز و آینده را به خوبی دریابند و این فاصله برای آن‌ها محسوس و ملموس باشد تا شوق رسیدن به وضعیت مطلوب آینده به طور کامل همه حوزه‌های اجتماعی را در بر گیرد.
چشم‌انداز هر سازمان و کشوری وضعیت نو و دگرگونه‌ای است که در امتداد وضعیت امروز است، ولی گسترش‌یافته وضعیت امروز نیست؛ جامعه‌ای است که از دل جامعه کنونی زاده می‌شود و رشد می‌یابد، ولی دیگر این جامعه نیست. مولودی است که اگر هم نشانه‌هایی از والدین خود دارد، دارای نشاط، پویایی، قوت‌ها و ویژگی‌های دیگری است که امروز فقط به تصور می‌تواند درآید.
بنابراین چشم‌انداز یک هدف بلندمدت نیست که مبتنی بر شرایط و مقتضیات موجود و پیش‌بینی‌پذیر در آینده تعیین‌شده باشد، بلکه گرچه از جنس هدف است، آرمانی است که در چارچوب و با توجه به محدودیت‌ها و شرایط و مقتضیات امروز و آینده، و در قالب ویژگی‌های هدف، نازل می‌گردد و تعریف و ترسیم می‌شود.[۴]
چشم‌انداز بیست‌ساله کشور، نقشه‌ای کلی از آینده‌ای است که باید در زمان مشخص و در مکان معین ساخته شود. این نقشه، نقشۀ هدف است. نقشۀ راه با مهندسی فرهنگی کشور باید ترسیم شود. برای رسیدن به چشم‌انداز باید راه، مسیر، ابزار و امکانات مناسب وجود داشته باشد و همۀ توان مادی و غیرمادی جامعه به صورت هماهنگ و هم‌جهت به سمت چشم‌انداز به کار رود تا این آینده ساخته شود.
چنین مهمی در گرو مهندسی فرهنگی کشور است. باید همه سازمان‌ها، نظام‌ها و سازوکارها بازبینی شوند و تحول و تغییر یابند، جهت‌ها اصلاح شود و منابع و امکانات سامان پذیرند تا راه رسیدن به چشم‌انداز هموار گردد.
پس از قانون اساسی به عنوان یک سند، که آرمان‌ها، کارکردها و ساختارهای کلان کشور را مشخص می‌کند، دومین سند مصوب کشور که جایگاهی نزدیک به قانون اساسی باید داشته باشد و تعبیر و تفسیر بخشی از قانون اساسی است، سند چشم‌انداز می‌باشد.
بنابراین مصوباتی که نقشه هدف را مشخص می‌نمایند می‌توان سند تلقی نمود. اهداف یک سازمان و یک کشور و به خصوص اهداف بلندمدت را، که به عنوان چشم‌انداز مطرح می‌شود و ریشه در آرمان‌ها و فلسفه وجودی آن سازمان و کشور دارد، نمی‌توان در دوره‌های زمانی محدود محقق ساخت. مگر آنکه فلسفه وجودی، آرمان‌ها و مبانی و اصول دچار تغییر شوند.
چشم‌انداز بیست‌ساله کشور، مبیّن فلسفه وجودی جمهوری اسلامی ایران و پیامی از آرمان «استقلال و آزادی» است که شعار اصلی مردم کشور در جریان انقلاب اسلامی بوده است.[۵]
قانون اساسی سند بالادستی سند چشم‌انداز می‌باشد. سندهای پایین‌دستی آن سندهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، و فرهنگی خواهد بود.
در سند اقتصادی به عنوان نقشه هدف اقتصادی کشور لازم است مشخص گردد:
۱) جایگاه اول اقتصادی در سطح منطقه معادل چه میزان رشد اقتصادی است؛
۲) در هر برنامه پنج‌ساله چه میزان رشد اقتصادی باید حاصل شود تا کشور را به جایگاه اول اقتصادی در سطح منطقه برساند؛
۳) میزان رشد اقتصادی در هر یک از حوزه‌های کشاورزی، صنعتی، بازرگانی، نفت و انرژی و نظایر آن در افق چشم‌انداز و در پایان هر یک از برنامه‌های پنج‌ساله چه میزان باید باشد؛
۴) سهم بخش خصوصی، بخش تعاون، بخش دولتی در تامین رشد اقتصادی در افق چشم‌انداز و در پایان هر یک از برنامه‌های پنج‌ساله چه میزان باید باشد؛ ۵ــ سهم رشد اقتصادی هر یک از مناطق جغرافیایی کشور (استان‌ها) در افق چشم‌انداز و در هر یک از برنامه‌های پنج‌ساله چه میزان باید باشد؟
سوالات فوق‌ و سوالاتی نظیر آن باید در سند پایین‌دست اقتصادی کشور پاسخ داده شود.
در سند اجتماعی کشور و در خصوص توسعه مقدمه تولید علم و فناوری لازم است مشخص گردد:
۱) چه میزان و چه نوع علم و فناوری باید در افق چشم‌انداز در کشور تولید شود که جایگاه اول علمی و فن‌آوری در سطح منطقه به دست آید؛
۲) چه میزان، چه نوع علم و فناوری باید در پایان هر برنامه پنج‌ساله کشور تولید شود
۳) سهم هر یک از مناطق کشور در تولید علم و فناوری در افق چشم‌انداز و در پایان هر برنامه پنج‌ساله به میزان و چه نوع علم و فناوری باید باشد؛
۴) سهم هر یک از دانشگاه‌ها و مراکز تولید علم و فناوری یا سهم هر یک از مجموعه‌های دانشگاهی و حوزوی در افق چشم‌انداز و در پایان هر برنامه پنج‌ساله چه میزان و چه نوع علم و فناوری باید باشد.
پاسخ سوالات فوق و سوالاتی نظیر آن باید در سند پایین‌دست اجتماعی کشور لحاظ شود.
از آنجا که در دو بعد فرهنگی و سیاسی موارد برشمرده‌شده در چشم‌انداز بیشتر جنبه آرمانی دارند تا هدفی و کمیّت‌پذیر نشده‌اند و قید زمان و مقدار نخورده‌اند، تهیه سندهای پایین‌دستی به مشخص شدن متغیرهای واسط نیازمند است.
فرضا در صورتی که بخواهیم سند فرهنگی کشور تهیه شود، شاید بتوان به سه مقوله «عاری از فساد» و «سرمایه انسانی» و «سرمایه اجتماعی» توجه کرد. درخصوص مورد نخست در سند چشم‌انداز به صراحت اشاره شده است که باید در افق بیست‌ساله به جامعه‌ای عاری از فساد برسیم.
جامعه‌ای عاری از فساد به معنای وجود نرخ سلامت معادل ده می‌باشد، در حالی که امروز نرخ سلامت جامعه را سازمان شفافیت بین‌المللی حدود سه اعلام می‌کند.
به دو مقوله «سرمایه انسانی» و «سرمایه اجتماعی» به صورت صریح در سند چشم‌انداز اشاره‌ای نشده، ولی موارد متعددی که به آن‌ها اشاره شده است را می‌توان در این دو مقوله بیان کرد.
بنابراین در سند فرهنگی کشور باید مشخص شود:
۱) میزان نرخ سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی در افق چشم‌انداز چه میزان باید باشد. نرخ سلامت اداری و یا عاری از فساد بودن مشخص شده است؛
۲) نرخ سلامت اداری و سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی در پایان هر برنامه پنج‌ساله چه میزان باید باشد؛
۳) نرخ سلامت اداری و سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی در هر استان و در هر یک از قوا در افق چشم‌انداز و در پایان هر برنامه پنج‌ساله چه میزان باید باشد.[۶]
درخصوص سایر بخش‌های چشم‌انداز نیز لازم است سندهای پایین‌دستی تهیه شود تا بتوان براساس آن‌ها برنامه‌های پنج‌ساله تنظیم نمود و فعالیت‌های لازم را برای اجرای آن‌ها در سراسر کشور سامان داد.[۷]
● مهندسی فرهنگی کشور ــ نقشه راه
ترسیم نقشه هدف ــ هدف‌گذاری ــ به بررسی‌ها و مطالعات خاص و طی کردن فرایند معین و بهره‌گیری از شاخص‌ها و روش‌های معین نیازمند است.
فلسفۀ وجودی یک کشور و حکومت، قوای سه‌گانه، دستگاه‌ها، سازمان‌های متعدد و مختلف، شرکت‌ها، بنیادها، بنگاه‌ها و ... این است که به هدف ترسیم‌شده و چشم‌انداز مورد انتظار، که خواسته و نیاز انسان‌های جامعه برای رسیدن به آرامش، آسایش و انسانیت انسان است، دست یابند.
افراد یک جامعه و منابع و امکانات طبیعی و فیزیکی یک کشور در واحدهای اجتماعی به صورت سازمان‌های بزرگ و کوچک و در انواع مختلف تقسیم می‌شوند. هر مجموعه‌ای از سازمان‌ها در مجموعه بزرگتری مجتمع می‌شوند و در نهایت قوای سه‌گانه کشور و مجموعه‌های سازمانی بزرگ پدید می‌آیند.
راه رسیدن به چشم‌انداز و اهداف بلندمدت و کوتاه‌مدت، فعالیت و تلاش همین مجموعه‌سازمان‌های موجود یک کشور می‌باشد. اگر این مجموعه‌سازمان‌ها آن فعالیت و تلاشی که برای رسیدن به چشم‌انداز لازم است انجام دهند چشم‌انداز محقق خواهد شد و لاغیر.[۸]
نقشۀ مهندسی فرهنگی کشور که نقشۀ راه را نشان می‌دهد باید مشخص سازد که چه ساختارهایی (سازمان، موسسه، دانشگاه، مرکز علمی، بنیاد، نیروی مسلح، شرکت، بنگاه و...) با چه وظایف و مسئولیت‌هایی باید وجود داشته باشند و این ساختارها نیز خود چگونه مهندسی شده باشند تا بتوانند وظایف محول‌شده را انجام دهند و در نهایت محصول و مصنوع مورد نیاز جامعه را عرضه کنند.[۹]
بدیهی است نقشه راه، سند تلقی نمی‌شود. این نقشه به صورت مستمر باید در حال مهندسی مجدد و اصلاح و تکمیل قرار گیرد.
از نقشه راه می‌توان به عنوان نقشه عملیات هم نام برد. در این نقشه باید همه سازمان‌های دولتی و خصوصی فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، رده‌های عالی، میانی و عملیاتی، نظام‌های پشتیبانی عمومی و پشتیبانی تخصصی و نظام ماموریتی در یک کل منسجم در نظر گرفته شوند، تعامل آن‌ها به خوبی برقرار، و جهت‌گیری همه آن‌ها به سمت چشم‌انداز و هدف باشد.
از آنجا که اهداف اصلی کشور و مقولات اصلی چشم‌انداز، فرهنگی است و این نظام و کشور ساخته فرهنگ و ارزش‌های اسلامی‌اند و فلسفه وجودی ایشان هم این است که فرهنگ و ارزش‌های اسلامی را بسازند (فرهنگ می‌سازد و ساخته می‌شود)، بنابراین برای اینکه نقشه راه ترسیم شود و ساختارهای موجود کشور به نظم، انسجام و جهت‌گیری به سمت اهداف فرهنگی یابند، لازم است نظام کارکردها را در حوزه‌های پژوهش، تعیین و تبیین و ترویج مشخص نمود. زمانی که کارکردها به صورت سیستمی در تعامل با آن قرار گیرند، و وقتی این کارکردها به ساختارها تخصیص یابند، آنگاه مهندسی فرهنگی کشور انجام شده است.
مدیریت فرهنگی سازمان‌ها، اعم از سازمان‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، عبارت است از پیمودن این راه و اجرا کردن این نقشه و رساندن کشور به چشم‌انداز، که به بحث جداگانه‌ای نیازمند است.[۱۰]

پی‌نوشت‌ها
دکتر مهدی ناظم‌ اردکانی
عضو هیات علمی دانشگاه امام‌حسین(ع).
[۱]ــ محمد ازگلی، رهبری استراتژیک چشم‌انداز، تهران، دانشگاه امام‌حسین(ع)، ۱۳۸۳، ص۳۷
[۲]ــ اصغر زمردیان، مدیریت تحول، تهران، سازمان مدیریت صنعتی، ۱۳۷۳، ص۹۶
[۳]ــ دیوید فردآر، ترجمه علی پارسانیا و سیدمحمد اعرابی، دفتر پژوهشهای فرهنگی، تهران، ۱۳۷۹، ص۲۵
[۴]ــ دفتر برنامه‌ریزی و مدیریت اقتصاد کلان، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، مبانی نظری و مستندات برنامه چهارم توسعه، ۱۳۸۳، ص۲۱
[۵]ــ محسن رضایی، چشم‌انداز ایران فردا، اندیکا، ۱۳۸۴، ص۵
[۶]ــ احمد فیروزآبادی، بررسی سرمایه اجتماعی در ایران، دبیر جلسه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی (منتشر نشده)، ۱۳۸۴، ص۲۸
[۷]ــ مهدی ناظمی، هدفگذاری در مدیریت راهبردی کشور، دبیرخانه شورای انقلاب فرهنگی (منتشر نشده)، ۱۳۸۶، ص۵
[۸]ــ بال هرسی و کنت بلانچارد، مدیریت، رفتار سازمانی، ترجمه علاقه‌بند، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۰، ص۱۴
[۹]ــ مهدی ناظمی، مهندسی فرهنگی کشور، دبیرخانه شورایعالی انقلاب فرهنگی (منتشر نشده)، ۱۳۸۵
[۱۰]ــ مقام معظم رهبری، ۱۳۸۱

منبع : سایر منابع