مسجد جامع زنجان (مسجد سید) ، زنجان

مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سید، در قلب بافت تاریخی و قدیمی شهر قرار گرفته است. این مسجد از ضلع غربی با بازار قیصریه، از ضلع شرقی از راه كوچه‌ مسجد سید و از جبهه‌ شمالی با خیابان امام و سبزه‌میدان در ارتباط است.
مجموعه مسجد و مدرسه‌ سید توسط «عبداللّه میرزا دارا»، پسر یازدهم فتحعلی‌شاه قاجار، در هنگام حكمرانی در زنجان و به سال 1242 هجری قمری احداث گردیده است.
این مجموعه تاریخی یكی از بناهای ارزشمندی است كه براساس طرح مساجد چهارایوانی ساخته شده است. این سبك، علاوه بر این كه در طرح مدارس علمیه و كاروان‌سراها معمول گردیده است، با گذشته از مرزهای ایران، در كشورهای اسلامی اهل سنت و جماعت نیز مورد استقبال واقع شده است؛ به طوری كه در مساجد مزبور، هر یك از ایوان‌‌های چهارگانه به مركز تعلیم و تعلم علوم دینی یكی از مذاهب اربعه اختصاص یافته است. آنچه كه در صحن مسجد بیش‌تر از هر چیز خودنمایی می‌كند، ایوان‌های چهارگانه است كه در چهار ضلع آن به قرینه جای گرفته‌اند.
همه ایوان‌های چهارگانه به سبك دو پوششه ساخته شده‌اند كه پوشش نخستین آن‌ها، تكیه‌گاه تزئینات، و پوشش دوم سقف ایوان‌ها را تشكیل می‌دهد.
این صحن چهارایوانی، دارای 48 متر طول و 36 متر عرض است. براساس اطلاعات موجود، در گذشته در وسط این صحن یك حوض وجود داشته است و گرداگرد آن را، به استثنای جلوی حجره‌ها و شبستان‌ها، باغچه‌های پرگل و گیاه پوشانده بوده است. در سال 1340 برای جلوگیری از گسترش رطوبت، حوض و باغچه‌های صحن برچیده شده‌اند. در سال 1368 حوض و باغچه‌های صحن، به صورت محدود، بازسازی گردیده‌اند.
در سمت شرقی و غربی این صحن، به طور قرینه 16 واحد حجره و در جبهه‌ شمالی نیز 6 واحد حجره جهت اقامت طلاب علوم دینی ایجاد گردیده است. این فضاها از دو قسمت ایوان و حجره تشكیل یافته است. عرض ایوان 3/40 متر و عمق آن در حجره‌ها سمت شرقی و غربی صحن 1/65 و در حجره‌های شمالی 1/80 متر است. در پشت ایوان، فضاهای حجره‌ای قرار گرفته‌اند. هر حجره دارای 3/40 متر عرض و 4/50 متر طول است. سقف حجره‌ها بسیار زیباست و با استفاده از قوس‌های جناغی، در ارتفاع 2/5 متری از سطح كف اجراء شده و حدفاصل تویزه‌‌ها را با تاق پر كرده‌آند. در راستای تاق، تویزه‌ها و جرزهای طرفین حجره‌ها، 8 ردیف رفچه در دو طبقه تعبیه شده است و در هر حجره جمعاً 16 واحد رفچه وجود دارد. نور حجره‌‌ها از دو پنجره‌ طرفین درِ ورودی تأمین می‌شود كه در اوایل دوران پهلوی، به دلایل نامعلومی، با استفاده از مصالح بنایی كور، و بعداً در جریان مرمت مسجد باز شد.
سقف ایوان همه حجره‌ها با استفاده از مقرنس‌كاری گچی تزئین گردیده است و در بعضی از حجره‌ها فرو ریخته است. فیل‌پوش حجره‌ها با كاشی‌های ختایی دوران قاجار كه نقش‌های اسلیمی و گل و بوته دارند، با تنوع خاصی تزئین گردیده است و در آن‌ها، دو رنگ زرد و مشكی بر سایر رنگ‌ها غلبه دارد.
شبستان این مسجد، در جبهه‌ جنوبی صحن، شامل سه شبستان است : شبستان زنانه و مردانه در طرفین و شبستان گنبددار در وسط و پشت ایوان، شبستان‌های زنانه و مردانه، به طور قرینه، هر یك از چهار ردیف در سه ردیف ستون ساخته شده‌اند و بدین ترتیب 20 چشمه عرقچین بر گرده 36 تویزه قرار گرفته است. قوس تویزه‌های شبستان‌ها از نوع قوس خوزی (رومی) است. در وسط هر شبستان، با خالی نمودن قسمتی از جرز جبهه‌ جنوبی، یك محراب ساخته شده است. این عناصر با كاشی‌های سبك قاجار به رنگ‌های زرد، سیاه و سفید با نقش معقل تزئین شده‌اند.
شبستان گنبددار، فضایی است به عرض 7/90 و طول 8/50 متر كه در پشت ایوان جنوبی قرار گرفته است و از جهت غربی و شرقی با شبستان‌های طرفین، و از جبهه‌ شمالی با ایوان جنوبی در ارتباط است. بر فراز این شبستان، گبند عظیمی بر جرزهای سنگین به ضخامت 2/30 متر استوار گردیده است. گنبد از نوع دوپوششه است. پاطاق پوشش‌های آن كه 10/50 متر از سطح كف ارتفاع دارند، در ارتفاع 11/70 متری پاطاق گنبد، از یك‌دیگر مجزا شده‌اند. ارتفاع گنبد این مسجد 205/0 متر و قطر آن حداكثر 12/70 متر است.
گنبد مسجد جامع زنجان از معدود گنبدهایی است كه بدون گوشواره و ترنبه بر روی جرزهای چهارگانه ضخیم نشسته است و در نتیجه، تغییر طرح درونی آن از مربع به دایره، در تكیه‌گاه گنبد امكان‌پذیر شده است.
گنبد مسجد جامع زنجان با كاشی‌های فیروزه‌ای پوشانیده شده است و در قسمتی از آن سوره مباركه «للدهر» با خط ثلث نقش بسته است. تزئینات قسمت بالایی كتیبه را لوزی‌های پیوسته و ترنج‌هایی به سبك معقل، با استفاده از كاشی‌هایی به رنگ زرد، مشكی و آبی تشكیل داده است. در نوك بنا، علامتی از برنز به شكل گوی كه مخروط نازكی بر آن سوار شده است، بر گنبد نشسته است.
آب‌انبار و وضوخانه زمستانی مسجد كه در سمت چپ هشتی و درِ اصلی قرار دارند، همزمان با راه‌اندازی شبكه آبرسانی شهری، كاركرد خود را از دست داده‌اند.
مسجد و مدرسه سید (مسجد جامع زنجان) همانند بقیه بناهای دوران قاجار، ساختاری ضعیف و شكننده دارد و حفاظت و توجه ویژه‌ای را می‌طلبد كه سازمان میراث فرهنگی به این مهم پرداخته است.