سلامتی و رفتار

مفاهیم سلامتی و بیماری، الگوها و اولویتهای نیازهای سلامتی و بهداشت در حال تغییر است. گرچه جمعیت بسیاری از کشورهای خاورمیانه، هنوز هم با وضعیت دشواری در ارتباط با بیماری‌های عفونی و تغذیه مواجه هستند، ولی این مسائل دیگر تنها اولویت‌های ما نیستند. مقایسه اطلاعات سازمان بهداشت جهانی، برای بخش‌های مختلف جهان ازجمله خاورمیانه، به ‌طور واضح، ظهور یک الگوی جدید را برای شیوع بیماری‌ها نشان می‌دهد؛ که بی‌شک، ترتیب اولویت‌های نیاز‌های سلامتی و بهداشت را در لیست بلندبالای آن، تحت تاثیر قرار می‌دهد. مطالعات دیگر تشریح کرده است که، اپیدمولوژی بر پایه مرگ و میر، دیگر قادر به ارائه مفهوم واقعی بیماری‌ها نیست.
مفهوم واقعی و همه جانبه بیماری، زمانی قابل محاسبه است که ما مرگ و میر نابهنگام را، به ناتوانی؛ و تمام روزهای از دست رفته را، به ناخوشی و بیماری بیفزاییم. حتی شخصی ممکن است گلایه کند، که چرا هیجان‌های شخصی و فامیلی و همچنین ضررها، خسارات و فقدان‌های دیگر را هم، به این مفهوم اضافه نکنیم. علاوه بر این تعداد زیادی مطالعات مختلف در علوم پایه و بالینی وجود دارد، که رابطه‌ای مشخص بین جنبه‌های زیست محیطی، روانشناسی و اجتماعی زندگی انسان و سلامتی و بیماری را نشان می‌دهد. برای مثال، این یک واقعیت شناخته شده است که هیجان‌ها و افکار، عملکردهای بیوشیمیایی، ایمیونولوژیک، آندوکرین، نوروآندوکرین و نورولوژیک، که کنترل کننده فعالیت کل بدن هستند را تحت تاثیر قرار می‌دهند. بینش‌های جدیدی در مورد مکانیسم‌های هومئوستاز به دست آمده است. اکنون ما دریافت عمیق‌تری درباره مکانیسم‌هایی داریم، که برای حفظ پایداری و ثبات، در خلال تنظیم و تعادل دائمی اجزای مختلف بدن و عملکرد آنها‌در پاسخ به استرس به کار می‌روند.
مفهوم جدید آلوستاز و فشار یا بار آلوستاتیک به این دریافت‌های جدید اشاره دارد که مسیر شکل‌گیری فرضیه و کار علمی در حوزه ارتباط بدن و ذهن را به طور معنی‌داری پیموده است. در مفهوم جدید بیماری و سلامتی، آلوستاز به پروسه تطابق و حفظ ثبات (‌هومئوستاز) در خلال تغییرات اشاره دارد. پروسه، پروسه تطابق به یک چالش است. از طرف دیگر، بار آلوستاتیک، فرسایش بدن در نتیجه پاسخ‌های آلوستاتیک مکرر است. این بار یا فشار از تجمع محض استرس به صورت مزمن بیشتر است، زیرا این بار، همه عوامل ژنتیکی، تکاملی و محیطی تاثیرگذار بر کفایت پاسخ شخصی را نیز منعکس می‌کند. به عبارت دیگر، ارتباطات زیاد، دو جانبه و متقابلی بین سیستم اعصاب مرکزی وجود دارد، که تجربیات را شناسایی می‌کند؛ مثلاً سیستم آندوکرین با هورمون‌هایی که تولید می‌کند، خیلی از فعالیت‌های بدن را هدایت کرده، و سیستم ایمنی پاسخ به عفونت‌ها و دیگر چالشها و مبارزات را سازماندهی می‌کند. خیلی از مسیر‌های این سیستم چند لایه شناخته شده است و این موضوع دیگر به عنوان یک فرضیه و اندیشه صرف تلقی نمی‌شود. به طور خلاصه، زمانی که در مورد سلامتی و بیماری صحبت می‌کنیم، نیاز داریم که به طور پیوسته، تداخل پویای دائمی بین سطوح و لایه‌های مختلف زیست محیطی، روانشناسی و اجتماعی را به خاطر آوریم. بدن، رفتار و هیجانات؛ همگی بخش‌هایی از این سیستمِ باز، متقابل و پویا است.
● رفتار بر سلامتی تاثیر می‌گذارد
مطالعات مختلف نشان داده است که عوامل روانی‌ اجتماعی، به ویژه رفتار، می‌توانند به مقدار زیادی در پیشبرد یا به مخاطره انداختن سلامتی سهیم باشند. مثال‌ها زیادند و شامل کشیدن سیگار، سوءمصرف مواد مختلف شامل الکل، رژیم‌های غذایی ناسالم، پشت میز‌نشینی و عدم استفاده از رژیم‌های دارویی، موثر است. حتی برنامه‌های موفق برای ایمن‌سازی، تاثیرات رفتاری زیادی دارد، و بدون شک می‌تواند از تداخلات و اثرات مناسبی در این حیطه بهره ببرد. بنابراین واضح است که هم دسترسی به مراقبت‌های سلامتی و بهداشتی، و هم توجه به آگاهی‌ها و پند‌های آن تحت تاثیر رفتار هستند. به طور خلاصه نظریه بسیار ساده«‌یک بیماری، یک آتیولوژی (علت و عامل ایجاد کننده)» که در سال‌های اول پزشکی مدرن، به عنوان نظریه برتر پزشکی و سلامتی بود، دیگر معتبر نیست؛ و به جای آن یک نظریه همه‌جانبه پزشکی و سلامتی در حال شکل‌گیری است.
با این وجود، مدارک معتبری در سطح جهانی وجود دارد که تاثیرات تداخلات رفتاری مختلف و زیادی را در پیشبرد سلامتی، کاهش اثرات زیانبار بیماری‌ها، افزایش طول عمر بیماران با بیماری‌های انتهایی و ناامید‌کننده و افزایش کیفیت زندگی بسیاری از مردم نشان می‌دهد. تحقیقات نشان‌داده‌اند که برای مثال، زنی با سرطان پیشرفته پستان که در گروه درمانی شرکت می‌کند، به طور موثری بیشتر از زنانی که چنین تجربیاتی ندارند عمر می‌کند. برخی از مطالعات نشان می‌دهد که ارتباط مستقیمی بین افسردگی درمان نشده، و بروز بیماری عروق قلبی وجود دارد. از آنجایی که افسردگی قابل درمان است، واضح است که درمان افسردگی می‌تواند بروز بیماری عروق قلبی را کاهش دهد. مطالعات دیگر نشان می‌دهند که پذیرش واقع‌گرایانه مرگ شخصی، تاثیر مثبتی برمدت زمان بقای بیماران ایدزی دارد. در حال حاضر ارتباطات متقابل افکار، هیجانات، رفتار و روابط اجتماعی با گروهی از بیماری‌ها، بیشتر از قبل مورد توجه است و موضوع بسیاری از مطالعات گروهی و مقالات، در مجله‌های سلامت عمومی و پزشکی معتبر و مهم است.● تاثیر رفتار بر سلامتی
حالات و رفتارهای مردم به وسیله عوامل مختلفی تعیین می‌شوند. صفت‌های مشخصه فردی، خصوصیات ژنتیکی و هنجارهای خانوادگی، تحت تاثیر قانون‌های زیست‌شناسی و آموزش‌های دوران کودکی، درونی و ذاتی شده‌اند. خصوصیات بومی و ملی و رسوم، در طی مطالبات فرهنگی و تجدید قواها کماکان باقی می‌مانند. حتی تاریخ و افسانه، به علت اثر بر افکار و رفتار مردم مهم می‌شوند. بنابراین هر پیام خارجی که قصد تاثیر بر رفتار و الگوهای رفتاری دارد، می‌باید این عوامل را در نظر داشته باشد. عواملی که اغلب موثرتر از هر پیام خارجی هستند. حالات و رفتارهای مردم می‌توانند به صورت قابل توجهی در حوزه‌هایی چون محیط پیرامون، موادی که پتانسیل سوء مصرف دارند، تولید مثل و رفتارهای جنسی، رژیم غذایی و مصرف داروها تغییرکنند. ما نیاز داریم که این عوامل را شناسایی کنیم، شکل‌ها و تاثیرات آنها را مشخص‌کنیم، و هرزمان که برنامه‌های سلامتی و بهداشتی داشتیم، برای پیشبرد تاثیرپذیری این برنامه‌ها، آنها را به کار ببریم.
نقش مذهب، ایمان و سیستم‌های اعتقادی برسلامتی بسیار واضح است. مردم از طریق قلب و فکر خود معتقد هستند. خیلی از آنها محدودیت‌هایی که به وسیله مذهب برآنها اعمال شده است را قبول می‌کنند و در مقابل بدون اینکه احساس گناه کنند، از امتیازهایی که به وسیله کتاب مذهبی‌شان به آنها داده شده است، لذت می‌برند. بنابراین به کارگیری مذهب برای ارتقای سلامتی گنجینه بزرگی است. با این وجود، برای استفاده از ایمان به عنوان یک وسیله ارتقای سلامتی، ما نیاز داریم که به طور جدی، تمام جنبه‌های آن را به روش‌های علمی مطالعه کنیم. ما نیاز داریم که راه‌های مختلف کاربرد باور‌های مذهبی را برای پیشبرد سلامتی، به طور موثرتری تجزیه و تحلیل کنیم. ما نیاز داریم که بدانیم چه زمان و کجا به کاربردن یک قانون، یک حکم مذهبی یا فتوا، بهتر اثر می‌گذارد و اگر مثال‌هایی وجود دارد که این فتوا تاثیری ندارد، چیست؟ چه قدر امکان استفاده غلط از باورهای مذهبی مردم، در نظر گرفته و آزمایش شده است؟ علاوه براین نقش و وظیفه مدارس مذهبی و طلاب باید مورد توجه قرار گیرد. نیاز است که عنوان‌ها و موضوعات سلامتی و بهداشتی به مواد درسی نسل‌های آینده رهبران مذهبی افزوده شود. ما همچنین باید مکانیسم‌ها و راه‌هایی را برای گفت‌وگوهای پویا میان طلاب و دانشجویان مذهبی و سران ملی درباره موضوعات سلامتی و بهداشتی بیابیم. گرچه دپارتمان منطقه‌ای* ما در این باره فعال است، این گونه فعالیت‌ها نیاز دارند که با اهداف و مقاصد خوب تعیین شده، غنی شوند و نیل به این اهداف باید با نشانگر‌هایی که به طور واضح قابل اندازه‌گیری هستند، ارزیابی شود.
مطلب مهم دیگر ارتقای سلامتی و بهداشت، آموزش سلامتی و بهداشت و ارتقای شیوه‌های زندگی سالم است. در دو دهه گذشته، این برنامه‌ها یک بخش اصلی استراتژی سلامتی و بهداشت دپارتمان ناحیه‌ای بوده و موفقیت‌های زیاد و مهمی مانند دوره‌های تحصیلی در مورد سلامتی و بهداشت بر اساس عمل داشته است. مهم است که این برنامه‌ها را قادر سازیم تا از توسعه‌های عمده در زمینه اطلاعات و تکنولوژی‌های شنوایی و دیداری (سمعی،بصری) و پیشرفت در حوزه‌‌هایی چون علوم رفتاری و ارتباطات، بهره ببرند. همچنین نیاز به ارتباط پویا با واحد روابط عمومی دپارتمان منطقه‌ای در مورد این برنامه‌ها می‌باشد. برای مثال، موفقیت بدعت‌گذارانه به درگیر کردن وسایل ارتباط جمعی، برای ارتقای سلامتی نیاز به جو یادگیری متقابل دارد، که می‌تواند به صورت فنی توسط چنین همکاری‌هایی ترتیب داده شود. فیلم‌ها و نوارهای ویدیویی، می‌توانند ابزار قدرتمندی برای ارتقای سلامتی باشند. تولید یک فیلم، پروسه حساس و پیچیده‌ای است که به فهم عمیق موضوع، افراد و گروه‌های هدف و اثر متقابل بین افکار انسان و تصاویر نیاز دارد بنابراین جنبه‌های رفتاری و روان‌شناسی و تاثیر کلامی، نیاز دارد که به طور دقیقی ارزیابی شود، تا تایید شود که پیام مورد نظر به بهترین شکل ممکن منتقل شده است.
در این مقاله تلاش شده است که مهمترین اصول درباره تمایلات پدیدارشده، مسائل و چالش‌ها در مورد سلامتی در ارتباط با رفتار، خلاصه شود. بحث اساسی این مقاله این است که سلامتی یک مسئله بسیار پیچیده انسانی است، که نمی‌تواند فقط بر اساس علل زیست‌شناسی ساده و عملکرد‌های بدن درک شود. حتی ارتباط ظاهری و بسیار مستقیم علت معلولی در علت شناسی بیماری‌ها مانند باکتری و عفونت حاصله، تحت تاثیر عوامل زیادی شامل احساسات، افکار و رفتار بشری است. به عنوان یک قانون هرچه پیچیدگی یک مسئله بیشتر باشد، آن مسئله گسترده تر می‌شود. هنگام طرح ریزی برای مخاطب سازی مسائل گسترده‌تر، ما نه تنها با بخش‌های یک سیستم باز بلکه با ارتباط بین این بخش‌ها که نیاز به توسعه روش‌های گسترده‌تر و همه جانبه‌تری دارد، سروکار داریم. زمانی که تاثیرات رفتار، حالات، عوامل اجتماعی و امثال آنها را در مورد تمام جنبه‌های سلامتی درک می‌کنیم و متقاعد می‌شویم، چالش بعدی یافتن روش‌ها و ابزاری است تا این مسائل گسترده را قابل اندازه‌گیری کنیم. تنها به کمک اندازه‌گیری است، که ما می‌توانیم هدف‌هایی را تعیین کنیم و به کمک آن تداخلات خود را ارزیابی کنیم. ما همچنین نیاز داریم برای به کار بردن تداخلات رفتاری که بیشترین تاثیر را بر مردم منطقه (‌خاورمیانه) داشته باشد، یک استراتژی را طراحی کنیم. این فقط از طریق یک سیستم گروهی، چند بخشی و تجمعی در صورتی که تلاششان را بر استفاده مفید از منابع متعدد و مختلف متمرکز سازند، ممکن می‌شود. یک تیم اختصاصی برای رفتار و سلامتی این مسائل را مخاطب می‌سازند.

آ.محیط/دکتر شاهرخ طهمورث‌زاده