اردبیل، شهر چشمه های آب گرم‌

طبیعت زیبا و دل انگیز استان اردبیل در فصل بهار با چشم اندازهای روح نواز و گل‌های رنگارنگ در دشت‌های سبز و کوهپایه‌های استوار، دل هر گردشگری را می‌نوازد و انسان را به رویاهای زیبا می‌برد، به‌گونه‌ای که بی‌اختیار محو تماشا و تحسین این شاهکار الهی می‌شود و سر سجده به عظمت الهی می‌گذارد.
دره‌های اسرارآمیز، آبشار و جویبارهای پرپیچ و تاب، چمنزارها و ییلاق‌های سرسبز، نغمه دلنشین مرغکان و رودهای پرآب، آب‌های معدنی و شفابخش، آواز سپید پسرک چوپان در دشت‌های زرد و خاکستری، لاله‌های سرخ در پوشش سبز چمن، غروب مه آلود و دل انگیز سبلان، زردی آفتاب سپیده دم بر دریاچه نئور، سکوت محض جنگل‌های فندق‌لو، همه و همه نشانه‌ای از عظمت و توانایی تصویرگر عالم بوده و مایه شناخت عمیق‌تر خالق یکتا.
اردبیل از جمله استان‌های برجسته و پرجاذبه برای گردشگری است که به لحاظ تنوع جاذبه‌های طبیعی و تاریخی مورد توجه بسیار قرار دارد. آب و هوای آن در زمستان سرد و دیگر فصول سال معتدل، خنک و مطبوع و بویژه در بهاروتابستان باطراوت و دلنشین است.
مرکز استان، شهر اردبیل است که سابقه تاریخی و فرهنگی غنی دارد و در گذشته با نام‌هایی همچون آرتاویل، باذان پیروز، فیروز گرد، دارالارشاد، دارالملک، دارالعرفان، دارالامان و شهر مقدس (به سبب وجود مدفن اجداد صفوی) ملقب بوده است. شهر اردبیل در گذشته به علت قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم، رونق اقتصادی خوبی داشته است.
در یکی از روزهای گرم تابستانی پا به استان سرسبز و زیبای اردبیل گذاشتیم. در طول مسیر، از تهران که حرکت کردیم ابتدا از رشت و آستارا گذشتیم و به گردنه زیبای حیران رسیدیم، گردنه‌ای رویایی با طبیعتی سبز و کوه‌های پوشیده از جنگل و مه، گویی در بهشت زمین وارد شده‌ای. پس از گردنه حیران وارد استان اردبیل شدیم.
مردم اردبیل بسیار خونگرمند. این را از اولین ثانیه‌هایی که وارد اردبیل شدیم، فهمیدیدم. از هر کس نشانی بپرسی، بسیار دقیق آدرس می‌دهد و بعضی از آنها بویژه در روستاها، حتی کارهای روزمره خویش را کنار می‌گذارند و ما را به نشانی‌ای که می‌خواستیم می‌رسانند. مردم روستاها به کشاورزی و دامپروری مشغولند و محصولات کشاورزی آنان گندم، جو، سیب‌زمینی، تخم چغندرقند، محصولات علوفه‌ای، میوه‌های درختی، حبوبات و همچنین عسل و لبنیات است.
در بیشتر مناطق اردبیل، صنایع دستی رونق دارد و وقتی در بازار قدیمی شهر اردبیل که سابقه و قدمت طولانی دارد می‌گردی، محو تماشای هنر مردم استان می‌شوی. این صنایع هنری شامل گلیم، جاجیم، شال، ورنی، سفال، صنایع چوب، مصنوعات چرمی و قالی بوده و از آنجا که وصف سوغاتی‌های معروف اردبیل را زیاد شنیده بودیم، هر کدام از اعضای گروه ما مقداری سرشیر، عسل، حلوای سیاه و شیرینی‌های محلی خریدند که البته حلوای سیاه که نوعی حلوای محلی و به رنگ سیاه بود را فقط می‌توان از شهر اردبیل تهیه کرد و بسیار طعم خوشی دارد.
از آنجا که سفر ما به استان اردبیل ۴ روزه بود توانستیم جاهای مختلف استان را ببینیم. در یکی از روزها به شهر گردشگری سرعین رفتیم که فاصله بسیار کمی تا اردبیل داشت و نیم ساعته به آنجا می‌رسی. این مجموعه آبگرم‌ها دارای خواص شفادهنده و از نظر درمانی جایگاهی مناسب دارند.
استان اردبیل به دلیل قرار گرفتن در کوهپایه سبلان دارای چشمه‌های آب معدنی بسیاری می‌باشد که بنا به باور محلی‌ها هرکدام نام مشخص و خواص شفادهنده خاصی دارد. سرعین دارای آبگرم‌های بسیاری بود که ما نتوانستیم از همه آنها بازدید کنیم ولی اطلاعاتی که از مردم محلی در مورد بعضی از آبگرم‌ها ی منطقه گرفتیم به این صورت بود که گامیش گوئلی، بزرگترین چشمه آبگرم در دهکده سرعین و در منطقه اردبیل است.
در مورد آبگرم ساری سو گفتند که ساری سو یعنی آب زرد که به دلیل وجود سنگ‌های اطراف چشمه که درگذشته براثر رسوبات املاح معدنی زردرنگ شده‌اند به این نام معروف است. قره‌سو که در نزدیکی ساری‌سو بوده و چون ته آن تیره وسیاه به‌ نظر می‌رسید آن را قره سو یا آب سیاه می‌گفتند.
یکی دیگر از آب‌های سرعین، پهن لی سو یعنی آب پهن دار است آب این چشمه را قریب یک و نیم لیتر در ثانیه برآورد کرده و گرمای آن را ۴۰ درجه نوشته‌اند. یکی دیگر از آبگرم‌های معروف بش باجی به معنی پنج خواهران است که به چند چشمه کوچک کنار هم در سرعین گفته می‌شود.
از دیگر آب‌های معدنی سرعین که متاسفانه نتوانستیم از آنها بازدید کنیم می‌توان به یوخاری قهوه سوئی و اشاغی قهوه‌سوئی یعنی آب قهوه خانه بالا وآب قهوه خانه پایین به دلیل وجود قهوه خانه در کنار آب‌های معدنی، همچنین گوزسوئی، یعنی آب چشم که در میان مردم محلی از گذشته‌ها به آب درمان بیماری‌های چشم معروف است ، اشاره کرد آبگرم ویلادره (بیلادره) در روستای ویله‌دره به فاصله ۳ کیلومتری شمال سرعین قرار دارد و نسبت به خود سرعین حدود یکصدمتر بلندتر است.
این روستا در کنار یکی از دره‌های سبلان واقع است و عمق آن در شرق قریه، گاهی بیش از یکصدمتر به نظر می‌رسد. آب معدنی سردابه که به فاصله ۵ کیلومترشمال سرعین واقع است- آب‌های گرم نیر مانند سقزچی که به آب ساقزلو شناخته می‌شود و نیز چشمه دیگری به نام تئلانجیق که در روستاهای اطراف نیر واقعند از دیگر آبگرم‌های این استان هستند.
از آب‌های معروف منطقه سبلان باید از قوتورسوئی نیز نام برد. این آب، بین مشکین‌شهر و اردبیل واقع است. آبی است گوگردی و گاز آنیدرید سولفوریک آن از مسافت دور در هوا استشمام می‌شود. از عجایب منطقه این است که به دلیل وجود عناصر شیمیایی، رنگ فلزاتی که در آنجا وجود دارد تغییر یافته است.
بالاتر از قوتورسوئی، در ارتفاعات سبلان آب‌های معدنی دیگری وجود دارد که بزرگ‌ترین آنها به شابل معروف است. همچنین خال خال سوئی یا آب خلخال نیز در اردبیل شهرت دارد. آبگرم دیگری نیز در داخل جنگل است که به مشه سوئی یعنی آب جنگل مشهور است. آب این چشمه بین قدمای اردبیل شهرت زیادی دارد و برای رفتن بدانجا از چهارپا استفاده می‌شود.
استان اردبیل دارای تاریخی غنی است. این را وقتی از شهرها و روستاهای آن بازدید می‌کنی متوجه می‌شوی. شنیده بودیم در روستایی از توابع نیر استان اردبیل، باستان‌شناسان بتازگی اکتشافاتی کرده‌اند که قدمت منطقه را به سال‌های بسیار دور نسبت می‌دهد.
راهی بازدید از این روستا شدیم. نام منطقه بوینی یوغون (به معنای گردن‌کلفت) نام دارد که نام قلعه و کوهی است در روستای کورعباسلو.
اسم قلعه را از این رو بوینی یوغون (گردن‌کلفت) نهادند که دژی محکم،‌ تسخیرناپذیر و غیرقابل نفوذ بوده و در سال‌های متمادی از دسترس دشمنان دور و محفوظ مانده است. بوینی یوغون فقط یک قلعه نیست، بلکه بخش مرتفعی از یک محوطه و یک شهر یا دهکده قدیمی ‌است. این منطقه از نظر باستان‌شناسی منحصر به فرد است.
وسعت بسیار زیاد آن که بالغ بر ۳۰۰ هکتار است و چند لایه‌ای بودن قلعه نشان‌دهنده استمرار سکونت انسان از دوره اشکانی تا دوره صفوی بوده که از مشخصات بارز این قلعه به حساب می‌آید.
این منطقه که چند سالی است مورد توجه باستان‌شناسان قرار گرفته و هم‌اکنون به یکی از مهم‌ترین سایت‌های باستانی ایران تبدیل شده، نشانه‌هایی از تمدن ۴۵۰۰ سال پیش در آن یافت شده از دوران مفرغ تا عصر اشکانی و دوران اسلامی که این یافته‌ها محصول اکتشافات در زمین‌های پای قلعه است.
قلعه بوینی یوغون روی قطعات عظیم سنگ و کوه قرار دارد. دیواره‌های سنگی قلعه به ارتفاع حدود ۳۰۰ متر قلعه را از دو جناح، غیرقابل نفوذ کرده‌اند. جناح‌های قابل نفوذ نیز با دیوارهایی از سنگ و ساروج به شکل غیرقابل نفوذ درآمده که البته امروزه پس از گذشت سالیان و جنگ‌های احتمالی چیز زیادی از آنها باقی نمانده است.
برای بالا رفتن از کوه پله‌هایی نیز وجود دارد که حاصل تراش سنگ‌ها به وسیله انسان بوده و براحتی می‌توان از کوه مانند پله‌های امروزی منازل بالا رفت و البته در برخی قسمت‌های کوه نیز بسختی می‌شود عبور کرد و نیازمند مهارت کوهنوردی است.
بالای کوه به ۶ استخر جالب برخوردیم که برای ذخیره آب قلعه به صورت دست‌ساز ساخته شده بود و نشان از توانایی و هنر انسان در تراش و کندن کوه داشت و آب باران و برف در آنها ذخیره شده و مورد استفاده ساکنان قلعه قرار می‌گرفته است.
در میان مردم محلی روستای کورعباسلو مشهور است که این استخرها عمقش بسیار زیاد است و ته ندارد. از دیگر آثار واقع در این منطقه به آسیاب سنگی می‌توان اشاره کرد که در دل تخته سنگ‌های عظیم بوینی یوغون قرار دارد.
در یکی دیگر از روزهای سفرمان در شهر اردبیل، به بازدید از پل‌های تاریخی شهر رفتیم. اردبیل دارای پل‌های مختلفی است که قدمت زیاد دارند و ما از پل ابراهیم‌آباد و پل ججین بازدید کردیم که روی رودخانه بالخلو قرار داشتند و بسیار زیبا بودند و در ادامه سفر به بازدید از مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مربوط به دوره ایلخانی و صفوی رفتیم.
این بقعه شامل بناها و قسمت‌های مختلفی چون چینی‌خانه، مسجد جنت‌سرا، خانقاه، چله‌خانه، شهیدگاه، چراغ‌خانه، حرمخانه، مقابر بزرگانی چون شیخ صفی‌الدین اردبیلی، شاه اسماعیل صفوی، موزه بقعه و حیاط مقابر واقع در میدان عالی‌قاپو است. محل کنونی بقعه شیخ صفی‌الدین حدود ۷۰۰ سال پیش باغ بزرگی به نام اسفریس بوده که شیخ صفی‌الدین اردبیلی در بخشی از آن باغ بزرگ به ارشاد و تدریس مریدان خود می‌پرداخت.
سفر ما به استان اردبیل بسیار خاطره‌انگیز و به‌یادماندنی شد بویژه این‌که در فصل تابستان با سرسبزی طبیعت و هوای مطبوع و نسیم خنک بهاری همراه شد و خاطراتی زیبا از دیار اجداد صفوی و موسیقی دلنشین محلی و مردمی با لهجه شیرین و خونگرم برای همیشه در ذهن ما نقش بست.
● شیخ صفی‌الدین کیست؟
شیخ صفی‌الدین اردبیلی سال ۷۳۵ هجری قمری در ۷۵ سالگی درگذشت. وی از بزرگان عرفان و تصوف در ایران به شمار می‌رفت و از نفوذ مذهبی بالایی برخوردار بود. از شیخ صفی آثار مکتوبی چون دیوان اشعار و تفسیر قرآن کریم برجای مانده است.
طبق وصیت وی او را در محل تدریسش و در مدرسه خود با ساختن یک برج مقبره‌ای به‌نام الله الله دفن کرده‌اند. وجه تسمیه آن وجود نام مبارک ‌الله در متن ساقه برج آن است. علاوه بر مقبره شیخ‌صفی و مرقد شاه‌اسماعیل اول، آرامگاه‌های دیگری از شاهزادگان صفوی و سرداران قزل‌باش از جمله شهیدان جنگ چالدران و شروان در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دارند‌.‌
در طول قرون گذشته، بسیاری از اشیای ارزشمند این بقعه به شیوه‌های گوناگون از محل خارج شد و در زمان حاضر بخشی از این اشیا ازجمله قالی معروف شیخ‌صفی زینت‌بخش گنجینه‌های آمریکا، روسیه و اروپاست.

ایرج نجفی‌

منبع : روزنامه جام‌جم