ابوالقاسم ابن عباس زهراوی

ابوالقاسم‌ ابن عباس زهراوی یکی از پزشکان مسلمان و از مفاخر جهان اسلام است و در قرن ۴ هجری که ابن‌سینا و علی‌ ابن‌ عباس اهوازی در شرق تمدن عظیم اسلامی طلوع کردند او در غرب تمدن اسلامی و سرزمین اندلس منشأ بسیاری از پیشرفت‌های علمی و عملی به‌خصوص در زمینه جراحی شد و سالیان سال دانشمندان سراسر دنیا از خرمن دانش او خوشه‌چینی کردند. زهراوی که در زمان خود در رشتهٔ جراحی سرآمد بود و به آن درجه از برجستگی رسید که کتاب او به نام التصریف لمن عجز عن التألیف در تمامی دانشگاه‌های اروپا تا قرن ۱۷ میلادی تدریس می‌شد. در زمان ابوالقاسم زهراوی کار کردن در رشته‌های جراحی میان پزشکان در جامعه اروپا کاری پسندیده و مورد قبول نبود و روی آوردن به جراحی در اروپا بسیار محدود بود. اما این رشته میان پزشکان عرب و مسلمان پسندیده و مورد قبول بود و رنسانس اروپا از تألیفات علمی دانشمندان مسلمان از جمله تألیفات زهراوی به‌عنوان مراجع و منابع اصلی استفاده کرد.
زهراوی برای درمان بسیاری از بیماری‌هائی که به عمل جراحی احتیاج داشت راه‌های جدیدی ابداع نمود از جمله دمل‌های کبد که از مواردی بود که بسیاری از پزشکان زمان خود را دچار حیرت کرد او همیشه به شکافتن دمل‌های کبد و داغ کردن آن در همان لحظه روی می‌آورد. زهراوی به جراحی کشکک زانو (۱)، بیرون آوردن سنگ مثانه، برش نای (۲)، باز کردن دهانه رحم (۳)، عملیات قطع عضو و خارج کردن پولیپ بینی (بافت‌های زائد داخل بینی) اقدام کرد او به فن کالبدشکافی متکی بود و آن را یکی از شاخه‌های ضروری پزشکی می‌دانست، هم‌چنین به جراحی ترمیمی (پلاستیک) (۴) اقدام کرد. او نخستین کسی بود که برای جلوگیری از خونریزی اقدام به بستن سرخرگ‌ها کرد. زهراوی نزد تاریخ‌نویسان پزشکی نخستین کسی به حساب می‌آید که بیماری هموفیلی (۵) را شناخت و راه درمان مبتلایان به آن را ارائه کرد، هم‌چنین او طریقهٔ بخیه زخم‌ها را به‌صورت داخلی به‌طوری که چیزی از آن دیده نشود و بخیه هشت‌ تائی را در جراحی شکم به شاگردان خود آموخت. او در جراحی روده از نخی که از روده گربه به‌دست آورد استفاده کرد که امروزه این نوع نخ جراحی به نام Cat gut معروف است و استفاده زیادی در اعمال جراحی دارد. او کسی بود که از ابریشم به‌صورت نخ جهت بستن در عمل جراحی استفاده کرد و امروزه این نوع نخ به نام Skil معروف است. زهراوی برای تمام عملیات جراحی در نیم‌تنه پائین انسان توصیه کرده است که پیش از هر کاری لگن خاصره و پاها را بالا نگه داشته شود و این طریقه‌ای است که غرب مستقیماً آن را از این جراح عرب اقتباس کرده و این طریقه به نام جراح آلمانی فدریک ترند لنبرگ معروف شده است و خود آنها معترفند که ما طریقه باز گذاشتن شکافی در نوار گچ‌گیری در شکستگی‌های باز را نیز از زهراوی فرا گرفته‌ایم. زهراوی به جراحان چشم‌پزشکان، دندان‌پزشکان اروپائی از نظر ابزار و آلات لازم برای انجام عملیات با شکل‌های جدیدی که آنها را توصیف نموده کمک کرده است از زهراوی دو اثر ارزشمند باقی مانده است.
یکی کتاب التصریف لمن عجز عن تألیف است که به زبان‌های لاتین ـ فرانسه ـ ترکی ترجمه شده است. کتاب التصریف دارای سی مقاله است که بیست و نه مقاله آن اختصاص به بیماری‌های مختلف، کیفیت درمان آنها و هم‌چنین شناخت ادویه و عقاقیر دارد و آن‌چه که بیش از همه مورد توجه قرار گرفته و ترجمه‌های مکرر از آن شده همان مقاله سی‌ام است که اختصاص به جراحی دارد و خود این مقاله دارای سه باب است. کتاب دیگر او العقاقیر المفرده و المرکبه (تأثیر و کاربرد داروهای بسیط و مرکب) می‌باشد.

حسین مرادی، پزشک، عضو انجمن تحقیقات طب سنتی ایران، مرکز رشد استعدادهای درخشان، دانشگاه علوم پزشکی تهران
پانویس‌ها:
۱) جراحی کشکک زانو: که زهراوی اجزاء خرد شده استخوان کشکک را در کنار هم قرار می‌داده و با یک وسیلهٔ خاص آنها را ثابت می‌نموده و پس از گذاشتن ضمادها و پمادهای لازم زانو را می‌بسته که امروزه این روش جراحی به وسیلهٔ سیم‌هائی انجام می‌گیرد که استخوان‌های شکسته را کنار هم قرار می‌دهند.
۲) برش نای یا تراکئوتومی: یک نوع عمل جراحی است و در عفونت‌ها و انسدادهای مجاری هوائی فوقانی و حلق و حنجره که عمل تنفس به سختی انجام می‌گیرد و خطر مرگ برای بیمار وجود دارد سوراخی در مجرای نای ایجاد می‌کنند تا تبادل هوائی انجام گیرد و بیمار از خطر مرگ نجات پیدا کند.
۳) باز کردن دهانه رحم یک روش تشخیصی و درمانی است که از طریق آن عفونت‌ها و زخم‌های ناحیه تناسلی زنان درمان می‌شود.
۴) جراحی ترمیمی پلاستیک: رشته‌ای از جراحی که به منظور ترمیم اعضاء از دست رفته یا زیبا ساختن اعضاء موجود انجام می‌شود.
۵) بیماری هموفیلی: به علت کمبود فاکتورهای انعقادی خون، خونریزی از عضو به خودی خود قطع نمی‌شود و خطر مرگ در اثر خونریزی وجود دارد.
منابع:
۱) علی عبدالله دفاع/ ترجمه علی احمدی بهنام/ پزشکان برجسته در عصر تمدن اسلامی/ پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران/ ۱۹۸۲
۲) جراحی و ابزارهای آن/ ترجمه فارسی بخش سی‌ام از کتاب التصریف با اهتمام احمد آرام/ مهدی محقق/ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی/ ۱۳۸۴

منبع : فصلنامه عطارنامه