اروپا و تدوین اصول اخلاق زیستی

پزشكی و بیولوژیكی واقعیت‌های بین‌المللی امروز هستند و امروز زمانی است كه احتیاج به اخلاق زیستی و شكل‌گیری آن كاملاً احساس می‌شود، زیرا بیوتكنولوژی بدون شك چالش‌های متعددی را برانگیخته است و سؤالات بسیاری را مطرح كرده است، سؤالاتی كه غالباً مسائل جدی‌ای در فرهنگ‌ها و ضمیر ناخودآگاه جمعی جوامع محسوب می‌شوند.
طی ۲۰ سال گذشته، به‌طور كاملاً محسوس، تمای علوم از جمله پزشكی و بیولوژی، شاهد پیشرفت‌های بسیاری بوده‌اند. انتقال و كاشت ارگان‌ها و بافت‌ها، تولید مثل با كمك داروها، تشخیص قبل از تولد و قبل از كاشت و تمامی حوزه‌های علوم ژنتیك، گشایشگر دورنمای وسیعی برای پزشكی آینده و درمان ژنتیكی بوده است. تمامی این اكتشافات اگرچه پیام‌آور امیدواری‌های بسیاری است، ولی همان‌قدر هم خطرات زیادی به دنبال خواهد داشت. این اكتشافات، پزشكی و جامعه را د رمقابل سؤالاتی قرار می‌دهد كه با آینده آنها در تناظر یك به یك است: آیا حق یك كودك است كه طبیعی باشد؟ آیا بدن و جسم او می‌تواند موضوع یك مسأله تجاری باشد؟ ... اخلاق زیستی سعی می‌كند به این سؤالات پاسخ دهد و انسان را از اینكه همچون ابزار مورد استفاده قرار بگیرد، دور نگه دارد؛ با توجه به اینكه انسان، انسان است و اصل بداهت انسان در مورد علم باید مورد احترام قرار گیرد.
در بعضی از كشورها، از جمله فرانسه، اجتماع مستحكمی با قانون‌گذار همراه است تا مسئولیت اعمال اخلاق زیستی را بر عهده بگیرد و با توجه به نفع جامعه، مرز قوانین را از مناهی (جرم و شبه جرم)، معلوم سازد. همچنین در مواردی، اصول اخلاقی داروهای زیستی نیز وضع شده است.
در اروپا دو سازمان نسبت به این وظیفه مسئول شده‌‌اند:
اتحادیه اروپا و شورای اروپا.
اتحادیه اروپا و چالش اخلاق زیستی
● اتحادیه اروپا، كمیسیونی متشكل از كشورهای اروپای را- به جز پارلمان- به طور كاملاً جدی مسئول طرح‌ریزی واكنش اخلاقی از راهكار وضع نرم‌ها و قواعد جدید كرده است. ابتدا در حوزهٔ بیوتكنولوژی و پیامدها و تولیدات صنعتی و كشاورزی آن و سپس در حوزه تحقیقات و بهداشت.
پارلمان اروپا تنها یك بار مسأله بیوتكنولوژی را آن‌طور كه مدنظر ماست، در دستور كار قرار داده است. آن مورد هم مربوط به سال ۱۹۸۹ در مورد توسعه بیوتكنولوژی و مسائل اخلاقی و حقوقی حاصل از دستكاری ژنتیكی و آنالیز ژنوم بود.
در آن زمان، مجلس دوازده نفره در مقابل تئوری ژن برتر و انتخاب ژن‌ها موضع مخالف گرفتند. به هر حال و با توجه به تئوری ژنتیك، هرگونه آنالیزی كه منجر به تغییراتی بر روی سلول‌های جنسی انسان شود، محكوم شد. در مجموع،آزمایش بر روی جنین انسان و روش جنین‌های سفارش نیز محكوم شد، موضوعی كه هم‌اكنون نیز پارلكان به بررسی آن می‌پردازد.
چند ماهی است كه پارلمان درگیر موضوع ثبت IP مربوط به موجودات زنده و پروسه‌های مربوط به بیوتكنولوژی است. این موضوع بحث‌های بسیار جدی و جنجالی است كه از سوی گروه‌های سبز پی‌گیری می‌شود و تاكنون پارلمان نتوانسته است به متن واحدی دست پیدا كند. نتیجتاً گروه مستشاران اخلاق زیستی، مسئول پی‌گیری موضوع برای رسیدن به نتیجه قابل اجماع شده‌اند.
این گروه متخصصان، در سال ۱۹۹۱ توسط كمیسیون جامعه اروپا تشكیل شد تا با توجه به اخلاق زیستی، دو مصلحت را برای جامعه اروپا دنبال كند: اولاً ملاحظه مسائل صنعتی و اقتصادی و ثانیاً حفظ حقوق و آزادی شهروندان اروپایی. این گروه متشكل از نه نفر اشخاص دارای صلاحیت در حوزه‌های علم، حقوق، فلسفه و سیاست می‌باشد كه ریاست آن را یك فرانسوی به نام نوئل لُ نوار (عضو شورای قانون اساسی فرانسه و نویسندهٔ گزارش­های قانونگذاری فرانسه با نام «به سوی مرزهای زندگی» در سال ۱۹۹۴) برعهده دارد.
این گروه از چند كمیته تشكیل شده است. «كمیته اخلاقی» كه از كمیته‌های مستقل اتحادیه است از مستشاران متخصص، مخصوصاً در زمینهٔ قانون‌گذاری به وجود آمده است و مسئولیت تهیه یك برنامهٔ كاربردی دراجرای اخلاق زیستی را بر عهده دارد.
در همین راستا، این گروه در تمامی زمینه‌های مربوط به كمیسیون، اختیار تام دارد: صنعت، علوم و تحقیقات، كشاورزی، محیط زیست و مسائل اجتماعی.
از هنگام تشكیل این گروه، چهار رأی صادر شده است كه بر حمایت قضایی از اختراعات و اكتشافات بیوتكنولوژی تأكید می‌كند كه البته چارچوب‌های پارلمان در آنها رعایت شده است. این آراء بر مالكیت، ثبت اختراعات بیوتكنولوژیك غیر از مواردی كه مربوط به بدن انسان یا یكی از اجزاء آن می‌شود(همانند ژن‌ها) صحه می‌نهد. این رأی توسط كمیسیون تصویب شده ولی هنوز در قالب یك راهبر در نیامده است.
هم‌اكنون گروه مستشاران اخلاق فن‌آوری زیستی بر روی موضع «علم، تكنولوژی، جامعه و اخلاق» كار می‌كنند و به تحلیل مسأله حیوانات حاصل از انتقال ژنتیكی، تشخیص قبل از تولد و تشخیص قبل از كاشت می‌پردازند.
● شورای اروپا و كنوانسیون اخلاق زیستی
مشهود است كه بیوتكنولوژی انسان را در مقابل علمی قرار داده است كه خود را پیروز می‌داند. شورای اروپا به عنوان سازمانی صالح در مورد حمایت از حقوق و كرامت انسانی، از سال ۱۹۴۹، به طور طبیعی وظیفهٔ انجام اقدامات متعددی را در این زمینه به عهده دارد. بر همین اساس، مجمع پارلمانی اروپا بسیار زود و از دههٔ ۷۰، به این مسأله توجه كرده است. این مرجع، توصیه‌نامه‌ها و راهبردهای متعددی تصویب كرده است تا به تحقق مسئولیت شورا جامع عمل بپوشاند: راهبردهای مربوط به حقوق بیماران و فوت‌شدگان (۱۹۷۶)، حقوق بیماران ذهنی- روانی (۱۹۷۸)، چارچوب‌های مهندسی ژنتیك (۱۹۸۲)، آزمایش بر روی جنین و نطفهٔ انسان (۱۹۹۸ و ۱۹۸۹) و مسأله تحقیقات ژنوم انسانی (۱۹۸۹).
در میان این راهبردها و مصوبات متعدد، ایدهٔ كنوانسیون اروپایی نظم دهندهٔ اصول مطروحه نیز برای مجلس مورد توجه بوده است. این ایده در سال ۱۹۹۱ به‌وسیلهٔ راهبرد ۲۸ ژوئن و براساس طرح كمیته تخصصی اخلاق زیستی (CAVHI) تحقق یافت. این كنوانسیون در كمیته وزیران- كه از سال ۱۹۸۵ برای تعمیق تحقیقات بر روی چالش‌های بیوتكنولوژی تشكیل شده بود- اعتبار قانونی یافت. در سال ۱۹۹۲، این كمیته با نام كمیتهٔ راهبردی اخلاق زیستی (CDBI) سامان یافت.
كمیتهٔ CDBI متشكل از متخصصان (حقوقی، پزشكی، روش‌شناسی، فلسفه و اخلاق) منصوب از سوی دولت‌های عضو شورای اروپا (۳۴ عضو) است. از حدود ۵ سال پیش، این كمیته بر روی تهیه یك كنوانسیون مرجع «برای حمایت از حقوق انسان و كرامت وجود انسان در مقابل بیولوژی و پزشكی» كار می‌كند. این پروژه درصدد تذكر حقوق بدیهی انسان در مقابل علم و جامعه است، و به وضع حداقل استاندارد حوزهٔ اخلاق زیستی می‌پردازد و البته دولت‌های عضو می‌توانند محدودیت‌های بیشتر توصیه شده را در قوانین داخلی خود بگنجانند. بعد از مقررات كلی مربوط به اصول حمایتی از وجود انسان (در رابطه با كرامت و هویت انسانی، احترام به تمامیت وجودی انسان، حقوق و آزادی‌های اساسی انسان در برابر بیولوژی و پزشكی، دسترسی عادلانه به بهداشت و درمان و احترام به نرم‌های تخصصی مربوط به حوزه تحقیقات)، طراحان به نكات جزئی و قابل تأملی كه شایسته دقت نظر بوده‌اند هم توجه كرده‌اند.
این مسائل قابل توجه به ترتیب عبارتند از: مسأله رضایت، تكیه بر داده‌های پزشكی، اطلاعات بیماران، پزشكی پیش كاربرد و به كار بردن تست‌های ژنتیكی، دستكاری ژن‌ها، تحقیقات علمی، حمایت از دهندگان ارگان‌های زنده و استفاده از اجزاء و بدن انسان. این كنوانسیون به‌وسیله چهار پروتكل الحاقی در چهار زمینه مختلف كامل شده است: انتقال و كاشت، جنین انسان، تحقیقات پزشكی و ژنوم انسانی.
● واژه‌شناسی
▪ ژن برتر (Augenisme)
تئوری اعمال متدهای بهبود ژنتیك ارثی گروهی انسان‌ها، چه از طریق انتخاب بعضی كاركترها، و چه از طریق محدودسازی بیماری‌های ارثی. این واژه به خودی خود شامل هیچ نرم ارزشی نیست. اما استفاده خاص و محدود از تكنولوژی «ژن برتر»، می‌تواند یك نژاد خاص را ایجاد كند و مسأله انسان و طبیعی بودن را به چالش بكشد.
▪ ژنوم انسانی (genome humain)
علم ژنتیك تاكنون صدهزار ژن انسانی را كه در تك‌تك سلول‌های انسان وجود دارد شناسایی كرده است. ژن‌ها عامل وراثتی هر شخص می‌باشند.
▪ درمان ژنتیكی (Therapie genique)
درمان ژنتیكی كه درمان آزمایشگاهی می‌باشد، شامل تزریق ژن‌ها به درون سلول بیمار است تا انحراف و بیماری مذكور از این طریق تصحیح و درمان شود. در مورد این درمان، ۱۰۰ پروتكل در جهان وجود دارد.
به هر حال كنوانسیون مذكور (CDBI) باید به بحث گذاشته شود و یك باره با حضور وزرای خارجهٔ هر كشور، امضا و برای تمامی آنها لازم الاجراء گردد. به هر حال تا لازم الاجرا شدن، كمیتهٔ CDBI با مشكلات جدی‌ای روبرو خواهد بود. در واقع مسأله به اختلاف و واگرایی بعضی اقدامات پروژه برمی‌گردد. این مسأله شامل حمایت از معلولین حسی (كودكان، بیماران روانی و...)، تحقیقات داروهای زیستی (داروی حاصل از ارگان‌های زنده)، تست‌های ژنتیكی و دستكاری ژنوم انسان می­شود.
این مباحث بیانگر حساسیت بعضی از دولت‌ها نسبت به اینگونه موضوعات است. اما شكافی كه می‌تواند از این حیث ظاهر شود متعدد است.
در واقع پر كردن این شكاف به دلیل تفكر شمال و جنوب و قانون موضوعه در كشورهای فرانكوپن (فرانسوی زبان) و عرف‌داری در كشورهای آگل لوفن (انگلیسی) و همچنین ایدئولوژی كاتولیك و ایدئولوژی پروتستان به نحوی اساسی بحث را به مخاطره می‌كشاند؛ اگرچه این تفاوت‌ها می‌تواند مباحثات را در CDBI غنی سازد.
ورای این فعالیت‌ها، CDBI مسائل متعددی را در كمیته وزیران طرح كرده است. همچنین جایگاهی برای تبادل و پیشرفت همكاری‌های بین دولتی را ایجاد نموده است. در همین راستا تشكیل جمعیت كمیته‌های اخلاقی اروپا در برنامه‌ها گنجانده شده است، تا كشورها بتوانند‌ مخصوصاً كشورهای تازه عضو شده‌ نرم‌های اخلاقی بیوتكنولوژی را فراهم كنند.
علی‌رغم مشكلات متعدد، تهیه یك منشور اخلاق زیستی در آستانه تحقق است (در بروكسل) و این در حالی است كه به‌طور اساسی بر فرهنگ مشترك حقوق انسان و آزادی وی مخصوصاً در تحقیقات و مسؤولیت و هویت و كرامت انسانی تأكید می‌شود و البته همه این تلاش‌ها برای آن است كه این مفاهیم در حال نقض شدن است و اروپا را به چالش می‌كشد.

نویسنده: ایرابل ارنی
منبع: ماهنامه سیاحت غرب، شماره ۳۹

منبع : خبرگزاری فارس