رنسانس فرهنگی در دامان عصر تیموری

فرهیختگی و والا‌منشی امیر علیشیر در علم و دانش فردی تا بدان جا بود كه وی نویسنده كتب و رسائلی متعدد از جمله: خمسه و دیوان تركی، مجالس النفایس، تحفه‌الملوك، محبوب القلوب، خیرالا‌برار، منشأت تركی، نسایم المحبه، عروض تركی، لیلی و مجنون، رساله قافیه، رساله در صنایع و بدایع شعری، رساله معمای مولا‌نا كمال‌الدین حسین، رساله مفردات و... است و همچنین آثار بسیاری در زمینه‌های مختلف به نام او پرورده و تصنیف گردیده است.
شرح فرایض تألیف عالی حضرت شیخ الا‌سلا‌می، روضه الا‌حباب فی سیره النبی و الآل و الا‌صحاب تألیف و تصنیف امیر جمال المله و الدین عطاءا... اصیلی، شرح مشكاه تألیف خواجه عمادالدین عبدالعزیز ابهری و... و بدین‌گونه ادوارد براون شرق‌شناس انگلیسی او را تالی ماسیناس سیلنیوس (از بزرگان رمی حامی ادبا و شعرا) می‌خواند تا منزلت كمتر شناخته شده او بیشتر به چشم آید.
بنا بر نوشته میر خواند در مكارم‌الا‌خلا‌ق امیر علیشیر علا‌وه بر فضایلی چون سخاوت و رحمت و بزرگی در ماه رمضان سفره افطاری می‌گشود و <هر شب مردم بسیار از سادات كبار و علمای روزگار... به نفس نفیس ملا‌حظه میهمانان كرده به تقسیم طعام می‌پرداختند> و همچنین <فضلا‌ و شعرا و فقرا و ضعفا و ایتام را به انعام زر و جامه می‌نواختند.( >مكارم‌الا‌خلا‌ق، ص ۱۰۲) از این جملا‌ت كاملا‌ روشن است كه نگاه ویژه امیر علیشیر تنها به سوی طبقه خاصی معطوف نبوده و فرودستان و محرومان از توجهات او برخوردار بوده‌اند.
علا‌وه بر موارد مذكور، شایان ذكر است كه امیر علیشیر با بی‌اعتنایی به تعیین ساعات سعد و نحس - كه به تواتر در موقع انجام كار رعایت می‌شده است - به نوعی بر جبرگرایی اندیشه‌ها و باورهای خرافی خط بطلا‌ن می‌كشد.
امیر علیشیر به علت گرایش خاصش به تصوف و به ویژه به طریقت نقش‌بندیه خود را نقش‌بندی می‌خواند و خانقاه‌های بسیاری را اصلاح و بازسازی نمود از جمله خانقاه اخلا‌صیه و شفائیه را می‌توان نام برد. گفتنی است تمایلا‌ت متصوفانه وی در واپسین سال‌های عمرش او را به جاروب‌كشی خانقاه خواجه عبدا... انصاری كشانده است.
این وزیر فرهنگ دوست همچنین مدارس و مساجد و كتابخانه‌و پل‌ها و حمام‌ها و... بسیاری را در هرات و خراسان مرمت و یا بنا نموده است تعداد آنها از شمار بیرون است و همچنان كه پیش از این نبشته آمد، تعداد زیادی از علما و هنرمندان روزگار در سایه‌سار حمایت و عنایت او به نوشتن و بالیدن پرداختند، آن چنان كه هر یك از آنها در علم و هنر خود از چهره‌های شاخص و مشهور شدند.
نورالدین عبدالرحمن جامی از سرآمدن این عصر سمت استادی امیر علیشیر را در علم عروض و اصطلا‌حات صوفیه داشته و استاد همواره علا‌قه خود را به دنیای شعر و شاعری مدیون شاگرد استثنایی‌اش یعنی امیر علیشیر می‌انگاشته است، شدت علا‌قه و صمیمیت این شاگرد و استاد تا بدان جاست كه شاگرد در هنگامه مرگ استادش اشعاری جانسوز می‌سراید و كتابی با عنوان <خمسه المتحیرین> را در شرح حال جامی می‌نگارد.
<چون خبر فوت جامی در شهر منتشر شد، اكابر و اشراف از اطراف رسیدند و جملگی لباس ماتم و عزا پوشیدند و حضرت سلطان صاحبنظران (سلطان حسین بایقرا) تشریف آورده و به‌های‌های گریستند (به نقل از مقدمه دیوان فانی، ص ۵۵)
اما اگرچه پاره‌ای خرده‌گیری‌ها و سرزنش‌هایی چون ممانعت امیر علیشیر از دستیابی ایرانیان به مقام وزارت و انتقادات بی‌پایه و اساسش به برخی از وزرای عهود گذشته ایران بر اندیشه سیاسی و شخصی او وارد است، اما می‌توان به قول پژوهنده معاصر مهدی فرهانی منفرد میراث درخشان فرهنگی او را سببی بر پوشاندن ضعف‌ها و لغزش‌ها و برخی كج‌تابی‌های او قلمداد نمود. (پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان، ص ۲۲۷)
و گزافه و غلو نمی‌آید كه رنه گروسه در اثر خود <امپراتوری صحرانوردان> هرات دوران تیموری را با فلورانس عصر رنسانس در كفه‌های ترازو قرار دهد و این یك را با آن بسنجد.
و خواند میر در غم از دست رفتن امیر سرود:
ز مژگان دم به دم خوناب می‌ریخت
مگو خوناب، خون ناب می‌ریخت
ز بس بالا‌ گرفت آن روز فریاد
صدا در گنبد فیروزه افتاد
(مكارم‌الا‌خلا‌ق، ص ۱۶۳)

آمنه ابراهیمی
پی‌نوشت:
۱- دیوان امیر نظام‌الدین علیشیر نوایی، به ا هتمام دكتر ركن‌الدین همایون فرخ، ۱۰۱

منبع : روزنامه اعتماد ملی