بازار در دانشگاه

در قرن نوزدهم بود كه دانشگاه ها، هم به عنوان نهادهایی برای تربیت نیروی متخصص فنی كه از عوامل مهم توسعه صنعتی محسوب می شدند و هم نیروهایی كه از عهده فهم پیچیدگی های دیوانسالاری دولت ـ ملت ها برآیند، اهمیت مضاعفی یافتند. از همین روست شاید كه بنیان اغلب دانشگاه های امروز دنیا در نیمه دوم قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم گذاشته شده است.
دانشگاه های بر جای مانده پیش از این موعد، تعداد زیادی نیستند. نكته قابل توجه در طول همه این سال ها این است كه دانشگاه ها همواره به عنوان مراكزی تلقی می شدند كه اگرچه در توسعه اقتصادی كشورها بسیار مؤثر بودند، اما به آنها به چشم بنگاه هایی اقتصادی نگریسته نمی شد. دانشگاه نهادی بود كه نمی بایست با سازوكارهای سوداگرانه بازار با آنها معامله می شد و درواقع نیز این معامله با دانشگاه نمی شد.
با وجود تأمین بودجه بیشتر دانشگاه ها از سوی حكومت ها، دانشگاه ها هرگز زیر مجموعه رسمی دولت ها محسوب نمی شدند و سازوكارهای نظارتی- مانند سازمان های دیگر- بر آن اعمال نمی شد و دانشگاه ها استقلال نسبی ای در مدیریت خود داشتند. سازوكارهای استخدامی دانشگاه ها كاملا با دولت متفاوت بود و اساتید، كارمندان دولت محسوب نمی شدند؛ به استثنای آلمان كه كارمندان و اساتید دانشگاه ها هم مستخدم رسمی دولت محسوب می شوند. این استقلال، به دانشگاه ها مجال آن می داد كه در فضایی به دور از سیاستگذاری ها و امر و نهی های دولتی در موضوعاتی كه اولویت آن را خود دانشگاهی ها تعیین می كردند، فعالیت كنند و به پژوهش و تحقیق و تدریس فارغ دلانه مشغول باشند.
دانشگاه های سنتی پژوهش محور كه عمدتاً دارای بودجه های سنگین دولتی هستند و از گذشته به دلیل همین استقلال مالی، چندان نیازی به در نظر گرفتن نیازهای بازار و صنعت در فعالیت های پژوهشی خود نداشتند، اكنون زیر فشار فزاینده برای افزایش كارایی و درآمد و كاهش بودجه، تمایل به انجام تحقیقات كاربردی پیدا كرده اند. چنان كه هم اكنون در مطالعات آموزش عالی اصطلاحی به نام پژوهش های نوع دوم برای نامیدن این جریان پژوهشی به كار می رود. پژوهش های نوع دوم را دست كم واجد پنج خصوصیت دانسته اند:
▪نخست: این پژوهش ها كاملا در مقام كاربرد انجام می گیرند و با فرایند تولید دانش محض در گذشته به تمامی متفاوت اند.
▪دوم: این پژوهش ها فرا رشته ای Transdisciplinaryاند، یعنی از طیف وسیعی از دیگاه های نظری و روش شناسی های عملی برای حل مشكلات خود استفاده می كنند .دقت كنید كه منظور ما، میان رشته ای بودن interdisciplinary یا چند رشته ای بودن multidisciplinary نیست (۱).
▪سوم: معرفت نوع دوم در جایگاه های متنوع تری از تولید علم، ایجاد می شود؛ در مقایسه با نوع اول كه عموماً و شاید انحصاراً در دانشگاه ها تولید می شد. افزایش ارتباطات الكترونیكی و دیگر ابزارهای انتقال اطلاعات و دانش، سلسله مراتب های پیشین را از بین برده و به سازمان های علمی بیشتری اجازه دخالت در تولید معرفت را داده است.
▪چهارم: معرفت نوع دوم كاملاً انعكاسی reflexive است. فرایند تحقیقْ دیگر، صرفا تحقیق عینی دیگران نیست، بلكه تبدیل به فرایند رفت و برگشتی
گفت وگویی dialogic و مكالمه ای بین بازیگران تحقیق و متعلق تحقیق شده است.
▪پنجم: در نوع دوم، صورت های نوینی از كنترل كیفیت به وجود آمده است. زیرا اولاً و از سویی، بزرگان علوم مانند سابق قابل تشخیص نیستند زیرا مانند گذشته رشته های كاملاً منفك شده و سلسله مراتب و نظم و قاعده همه گیری وجود ندارد. و از دیگر سو، اشكال تحویل گرایانه كنترل كیفیت با ویژگی های جدید علمی سازگار نیستند و... .از مهم ترین تأثیرات این نوع معرفت، تولیدِ به لحاظ اجتماعی توزیع شده معرفت است. مهمتر از آن و بلكه اساسی ترین تغییر پارادایم در آموزش عالی، بازار زدگی یا بازاری شدن (تجاری شدن) آموزش عالی است(۲).
با حاكم شدن قواعد بازار بر آموزش عالی، بسیاری از ارزش های پیشین علمی كه حاكمیت آنها بر عرصه علم، پیشتر حاصل استقلال نهاد آموزش از بازار بود، دستخوش دگرگونی های عمیقی خواهد شد. یكی از تاثیرات عاجل این تغییر، كاهش توجه به علوم انسانی در موسسات آموزش عالی خصوصی است كه نتیجه دیربازده بودن سرمایه گذاری ها در این علوم است. ضمن اینكه طالبانِ آموزش عالی خصوصی به آموزش عالی به چشم نوعی سرمایه گذاری می نگرند تا فعالیتی ارزشی؛ مسئله كاهش توجه به علوم انسانی درصورت حاكم شدن استعاره بازار در آموزش عالی، امروز یكی از دغدغه های اساسی سیاستگذاران آموزشی كشورهای توسعه یافته است(۳).

محمودسیفی
پی نوشت ها
۱ - برای اطلاعات بیشتر در این باره نگاه كنید به:
The University in The Global Age, Roger King, Palgrave,۲۰۰۴, pp۹۶-۹۹.
۲ - Marketization of higher education
۳ -در این باره می توانید به مقالات نشست ملی علوم اجتماعی و انسانی استرالیا ۲۰۰۱ و گزارش گروه كاری درباره آینده علوم انسانی كه توسط شورای پژوهش علوم انسانی و اجتماعی كانادا منتشر شده و نیز كتاب دانشگاه در عصر جهانی شدن از انتشارات پالگریو مراجعه كنید.

منبع : روزنامه همشهری