نهادهای آموزشی دانشگاهی در جهان اسلام

در صدر اسلام نخستین مرکز مهم در بغداد تاسیس شد. این مرکز نیز همانطورکه آمد به فلسفه، ریاضیات و طبیعات می پرداخت. بیت الحکمه(خانه دانش) که در سال ۲۰۰ ه.-ق(۸۱۵ میلادی) به فرمان مامون ساخته شد.
در این مرکز نیز کتابخانه و رصدخانه وجود داشت، و به هزینه خزانه دولتی(بیت المال) اداره می شد. بیت الحکمه محل اقامت دانشمندان، و مترجمانی بود که بیشتر کتابهای علمی و فلسفی یونانی را به عربی ترجمه کردند. دلیل این نهضت گسترده ترجمه به احتمال چالشی بوده که مسلمان در مقابل تمدنهای قبلی و انکارهای حکمای یهودی و نصرانی احساس می کرده اند، و برای دفاع از حقوق اسلامی و تاسیس فقه اسلامی نیز و بنابراین تثبیت قدرت خلافتاز علوم اولیه بهره فراوان برده اند.
جامع الازهر نیز که در آغاز یک دانشگاه شیعی بود و همزمان مراکز علمی شیعی که در قرن پنجم هجری در نجف تاسیس شد، از مهمترین نهادهای علمی جهان اسلام بوده اند که خوشبختانه تا امروز باقی مانده اند. در ایران اسلامی زمان صفویه، مدرسه چهار باغ اصفهان و مدرسه خان شیراز(که آخوند ملاصدرا در آن تدریس می کرد)، فعالیت گسترده علمی را در قرن یازدهم هجری(هفدهم میلادی)آغاز کردند.جالب آن است که در تمام مدارس اسلامی(شیعه و سنی) کلاس درس توسط مدرس(استاد) اداره می شد و وی نایبی داشته که عملا نقش استادیار یا دانشیار کنونی را به عهده داشته است.
همچنین شخص دیگری به نام معید، دستیار آموزشی امروزه معادل کنونی آن است، تمرین های کلاس را برای دانشجویان حل می کرده است، بیمارستانها نیز به عنوان یک نهاد علمی اهمیت خاص داشته است. جنبه های نظری طب در مدارس تعلیم داده می شده و جنبه های علمی آن در بیمارستان. بسیاری از بیمارستانها خود دارای مدرسه و کتابخانه بوده اند. از پیش از اسلام دانشگاه و بیمارستان گندی شاپور به عنوان نمونه ای جالب مورد توجه خلفای اسلامی قرار گرفت و براساس نمونه آن زمان ولید ابن عبدالملک اموی در سال ۷۷ هجری(۷۰۷ میلادی) بیمارستان دمشق را بنا گذاردند.
دانشجویان پزشکی پس از تعلیمات نظری و علمی باید رساله ای- پایان نامه- می نوشتند که اگر مورد قبول استادشان بود، فارغ التحصیل شده و حق طبابت می یافتند. از سوی دیگر ابن سینا دانشمند بزرگ ایرانی اسلامی علی رغم اینکه همواره در راه ساختن و ایجاد کتابخانه و نهاد علمی بوده است، همواره از تعرض حاکمان هم روزگار خویش در عذاب بود. در سال ۴۲۵ ه.- ق سپاهیان مسعود به اصفهان ریختند و پس از کشتاری فجیع پانصد هزار دینار از اموال مردم مصیبت زده را به تاراج بردند، در این تاراج کتابخانه ابن سینا را نیز غارت کردند. در کتاب بزرگ ابن سینا یکی الانصاف،حاوی بیست و هشت هزار مساله و میان آرای ابن سینا در مقابل یونانیان در بیست جلد، و دیگری حکمه المشرقیه(حکمه المشریقین) -در مقابل حکمه المغربین که حکمت فلسفه و یونان است- به غارت رفته است.
کتاب انصاف در یورش سپاهیان مسعود غزنوی به اصفهان در یورش ها و غارت های آن زمان نابود شده است. از کتاب حکمت المشرقیه تنها مقدمه آن بر جای مانده است. همین مقدمه نیز نشانگر اهمیت این کتاب است، که اصل آن در یورش علا»الدین حسین غزنوی(جهانسوز) و آتش زدن شهر غزنین نابود شده است. مغولان نیز کتابهای شهرهای اشغال شده را با کاه و جو خیس کرده و به خود اسبان خود می داده اند! و با در زیر دست و پای چهار پایان خود از بین می بردند.

منبع : آرونا