کمان پارتی و نیزه پارسی

در دوران ایران باستان معنی و کاربرد سلاح های متفاوت اهمیت داشته است. اما کمان برای یک سرباز اشکانی و نیزه برای یک سلحشور هخامنشی چه اهمیتی داشته است در واقع کمان و نیزه نشانگر پیکربندی جنگجوی ایرانی است. این بحث مقدمه ای است برای بازشناسی سنت سلحشوری ایرانی و درآمدی بر نشانه شناسی سلاح در ایران باستان.
« کمان پارتی و نیزه پارسی» عنوان سخنرانی ای بود که دکتر شروین وکیلی در روز چهارشنبه مورخ ۲۰ شهریور در انجمن جامعه شناسی ایران ارائه داد و در آن پیرامون اخلاق سلحشوری در ایران باستان سخن گفت. اساس مطلب وی اشاره به جایگاه کمان و نیزه و به تبع آن دوره های مختلف تاریخ ایران باستان بود. این جلسه ابتدا با نمایش تصاویری از سلحشوران و جنگجویان ایران باستان و تأکید بر ابزار جنگ آنها شروع شد. سپس سخنران به بیان توضیحاتی مکمل در این خصوص پرداخت. به گفته دکتر وکیلی اولین متن فارسی دری که در آن به نیزه اشاره شده بیتی از اشعار رودکی است:
جایی که گذرگاه دل مخزون است‎/ آن جا دو هزار نیزه بالاخون است
که در این جا نیزه نه در معنای اصلی خود بلکه به عنوان واحد طول به کار رفته است. به گفته این صاحبنظر، یک قاعده جامعه شناسی این است که اینها- نیزه و کمان- در واقع برای اشاره به یک سنت سلحشوری در ایران باستان است. تمام تمدن های تاریخ که ابرقدرت زمانه بودند، یک دستگاه اخلاق جنگی مختص خود داشته اند و نقطه اشتراک تمام این تمدن ها، سعی در ایجاد مفهوم بنیادین به نام انضباط بدن در پیوند با مفهوم اخلاقی به نام نیکی و راستی و غایت آنها رسیدن به یک «سوژه منضبط اخلاقی» بود.
پس از روشن شدن هدف والای سنت سلحشوری در ایران باستان، دکتر وکیلی به بیان معانی، کاربرد و زمانه نیزه و کمان پرداخت. براساس تعریف وی نیزه یا- به زبان فارسی باستان- اشجی که با کلمه رستی در سانسکریت هم ریشه است و اصل هندی و اروپایی دارد، همانند کلمه رستی در یک خط راست حرکت می کند و حتماً باید به طور مستقیم با آن جنگید و از معدود سلاح هایی است که هم پرتابی و هم دستی می توان از آن بهره برد. کلمه اشجی یا همان نیزه در کتیبه های هخامنشی به شکل اشتیه و به معنای راستی، صدق و تقوا به کار رفته است. حتی می توان جنگیدن با نیزه که عمل هخامنشیان بوده است را در جهت به دست آوردن راستی بیان کرد.وکیلی در مرحله بعد به بررسی کتیبه سنگ قبر داریوش پرداخت و در توضیح آن گفت: در این کتیبه داریوش خود را نیزه وری خوب می داند؛ چه سواره وچه پیاده. وی مطالب این کتیبه را بیانیه ای سیاسی قلمداد کرد که نشانگر نظم اخلاقی هخامنشی و به دور از خشونت است. در واقع این کتیبه اولین بیان منظم از سوژه پارسی است که رقم خورده و ثبت شده است و شامل چند نکته اساسی است:
۱) بیانگر یکتاپرستی است
۲) بیانگر خلقت هستی است
۳) داریوش در این کتیبه می گوید که به خاطر اهورا مزداست که دوست راستی هستم و این راستی را ستم نکردن توانا بر ناتوان معنا می کند
۴) او از اندیشه اش به عنوان عاملی در فرو نشاندن خشمش سخن می گوید و نکته دیگر اینکه او پاداش را برای سود رسانان و مجازات را از آن آسیب زنندگان می داند.
پس از بحث و بررسی سلاح نیزه، دکتر وکیلی کمان را به نوعی در تقابل با توضیحات قبلی و به عبارتی در ادامه آن دانست. وی ویژگی کمان را چنین بیان کرد که کمان سلاحی است صرفاً پرتابی و برخلاف نیزه تافاصله ای دور هم پرتاب می شود و ساخت آن نیازمند مهارت در فن خاصی است زیرا کمان و ساختن آن تکنولوژیک است. سپس تصریح کرد که زه کمان آنچنان اهمیتی داشته است که آن را از روده گاو قربانی برای مهر (خدای جنگ و روشنایی) می ساختند. مزیت دیگر کمان بر نیزه این است که کمان تیرهای زیادی را پرتاب می کند و اگر به تصاویر دوره اشکانیان و پارتیان بنگریم، خواهیم دید که خدای مهر نیز به عنوان نماد این دوران، کمان به دست دارد.
پایان بخش این بحث تأکید مجدد سخنران بر غایت سنت ایرانیان باستان مبتنی بر دستیابی به یک سوژه- من- اصیل ایرانی و زایش اخلاق سلحشوری در این تمدن ها بود.

ناژین صفوی مقدم

منبع : روزنامه ایران