ویژگیهای حج ابراهیمی‏ از دیدگاه حضرت امام خمینی - رضوان‏اللَّه تعالی علیه -

۱) بعد معنوی حج‏ اكنون كه در آستانه فریضه مباركه حج هستیم، لازم است توجهی به ابعاد «عرفانی»، «روحانی»، «اجتماعی»، «سیاسی» و «فرهنگی» آن داشته باشیم، باشد كه این امر، راهگشایی برای قدم‏هایِ مؤثرِ دیگر باشد. در این موضوعات، بسیاری از دوستان متعهد مطالبی گفته‏اند این جانب نیز اشاره‏ای گذرا، تنها به بعض ابعاد آن می‏كنم، شاید تذكری از آن حاصل شود. از آن جا كه در این مناسكِ عجیب، از اول احرام و تلبیه تا آخر مناسك، اشاراتی عرفانی و روحانی است - كه تفصیل آنها در این مقال میسر نیست - اكتفا به بعض اشارات تلبیه‏ها می‏كنم: لبیك‏های مكرر از كسانی حقیقت دارد كه ندای حق را به گوش جان شنیده و به دعوت اللَّه تعالی به اسم جامع جواب می‏دهند.
مسأله، مسأله حضور در محضر است و مشاهده جمال محبوب، گویی گوینده از خود در این محضر بیخود شده و جواب دعوت را تكرار می‏كند و دنباله آن، سلب شریك به معنای مطلق آن می‏نماید كه اهل اللَّه می‏دانند، نه شریك در الوهیت فقط. گرچه سلب شریك در آن نیز شامل همه مراتب تا فنای عالم در نظر اهل معرفت است و حاوی جمیع فقرات احتیاطی و استحبابی است مثل «الحمدلك» و «النعمهٔ لك» و حمد را اختصاص می‏دهد به ذات مقدس، همچنین نعمت را، و نفی شریك می‏كند و این نزد اهل معرفت، غایت توحید است و به این معناست كه هر حمدی و هر نعمتی كه در جهان هستی تحقق یابد، حمد خدا و نعمت خداست بدون شرك‏۱.
جهات معنوی حج بسیار است و مهم آن است كه حاج بداند كه كجا می‏رود و دعوت كی را اجابت می‏كند و میهمان كیست و آداب این میهمانی چیست و بداند هر «خودخواهی» و «خودبینی»، با «خداخواهی» مخالف است و با هجرت الی‏اللَّه مباین و موجب نقض معنویت حج است‏۲. مراتب معنوی حج، كه سرمایه حیات جاودانه است و انسان را به افق توحید و تنزیه نزدیك می‏نماید، حاصل نخواهد شد، مگر آن كه دستورات عبادی حج به طور صحیح و شایسته و مو به مو عمل شود و حجاج محترم و روحانیون معظم كاروان‏ها تمام همّ خود را صرف در تعلیم و تعلم مناسك حج كنند و بر مسأله‏دانان است كه از همراهان خود مواظبت كنند كه خدای نخواسته تخلف از دستورات نشود. و بعد سیاسی و اجتماعی آن حاصل نمی‏گردد، مگر آنكه بعد معنوی و الهی آن جامه عمل پوشد و لبیك‏های شما جواب دعوت حق تعالی باشد و خود را محرم برای وصول به آستانه محضر حق تعالی نمایید و لبیك‏گویان برای حق، نفی شریك به همه مراتب كنید و از «خود» كه منشأ بزرگ شرك است به سوی او - جل و علی‏ - هجرت نمایید. و امید است برای جویندگان، آن موتی كه دنبال هجرت است حاصل آید و اجری را كه علی اللَّه است دریافت نمایند و اگر جهات معنوی به فراموشی سپرده شود، گمان نكنید كه بتوان از چنگال شیطان نفس رهایی یابید. و تا در بند خویشتن خویش و هواهای نفسانی خود باشید، نمی‏توانید جهاد فی سبیل‏اللَّه و دفاع از حریم‏اللَّه نمایید۳.
۲) ابعاد سیاسی و اجتماعی حج‏ ای مسلمانان جهان كه به حقیقتِ اسلام ایمان دارید! بپا خیزید و در زیر پرچم توحید و در سایه تعلیمات اسلام، مجتمع شوید و دست خیانتِ ابرقدرتان را از ممالك خود و خزائن سرشار آن كوتاه كنید و مجد اسلام را اعاده كنید و دست از اختلافات و هواهای نفسانی بردارید كه شما دارای همه چیز هستید. بر فرهنگ اسلام تكیه زنید و با غرب و غربزدگی مبارزه نمایید و روی پای خودتان بایستید و بر روشنفكران غربزده و شرق‏زده بتازید و هویت خویش را دریابید كه روشنفكران اجیر شده، بلایی بر سر ملت و مملكتشان آورده‏اند كه تا متّحد نشوید و دقیقاً به اسلام راستین تكیه ننمایید، بر شما آن خواهد گذشت كه تاكنون گذشته است. امروز زمانی است كه ملّت‏ها چراغ راه روشنفكرانشان شوند و آنان را از خود باختگی و زبونی در مقابل شرق و غرب نجات دهند كه امروز روز حركت ملت‏هاست و آنان هادی هدایت كنندگان تاكنونند. بدانید كه قدرت معنوی شما بر همه قدرت‏ها چیره، و قریب یك میلیارد جمیعت شما با خزائن بی‏پایان، می‏تواند تمام قدرت‏ها را در هم شكند. نصرت كنید خدا را تا نصرت دهد شما را. ای اقیانوس بزرگ مسلمانان! خروش بر آورید و دشمنان انسانیت را درهم شكنید كه اگر به خدای بزرگ‏رو آوردید و تعلیمات آسمانی را وجهه خود قرار دهید، خدای تعالی و جنود عظیم او با شماست‏۴. از همه ابعاد آن مهجورتر و مورد غفلت‏تر، بعد سیاسی این مناسك عظیم است كه دست خیانتكاران برای مهجوریت آن بیشتر در كار بوده و هست و خواهد بود. و مسلمانان امروز و در این عصر، كه عصر جنگل است، بیشتر از هر زمان، موظف به اظهار آن و رفع ابهام از آن هستند، زیرا بازیگران بین‏المللی با اغفال مسلمین و عقب نگه‏داشتن آنان از یك سو و عمّال سودجوی آنان از سوی دیگر و غفلت‏زدگان نادان از طرفی و آخوندهای درباری یا كج فهم از سوی دیگر و متنسكان جاهل از یك طرف، دانسته یا ندانسته پشت در پشت هم ایستاده و در محو این بعدِ سرنوشت‏ساز و نجات دهنده مظلومان، در فعالیت هستند.
و لازم است متعهدان و بیداران و دلسوزان برای غربت اسلام و مهجوریت این بعد، در احكام اسلام به ویژه حج كه این بعد در آن ظاهرتر و مؤثرتر است، با قلم و بیان و گفتار و نوشتار به كوشش برخیزند، خصوصاً در ایام مراسم حج كه پس از این مراسم عظیم انسان‏ها می‏توانند در شهر و دیار خود با توجه به این بعد عظیم، مسلمانان و مظلومان جهان را بیدار و برای خروج مظلومان جهان از تحت فشارهای روز افزون ستمگران مدعی حمایت از صلح، به حركت وادارند. و پرواضح است كه اگر در این كنگره عظیم جهانی كه همه اقشار ملت‏های مظلوم اسلامی از هر مذهب و ملت و دارای هر زبان و مسلك و هر رنگ و قشر، ولی با زیّ واحد و لباس مشابه، دور از هر آلایش و آرایش اجتماع نموده‏اند، مسائل اساسی اسلام و مسلمین و مظلومان جهان از هر فرقه حل نشود و حكومت‏های مستكبر و زورگو سرجایشان ننشینند، از اجتماعات كوچك منطقه‏ای و محلی كاری بر نخواهد آمد و راه حل فراگیری به دست نخواهیم آورد۵. باید بدانند كه حج ابراهیمی، محمدی - صلی‏اللَّه علیهما و آلهما - سال‏هاست غریب و مهجور است، هم از جهات «معنوی و عرفانی» و هم از جهات «سیاسی و اجتماعی». و حجاج عزیز تمامی كشورهای اسلامی باید بیت خدا را در همه ابعادش از این غربت درآورند، اسرار عرفانی و معنویش به عهده عرفای غیر محجوب.و ما اینك با بعد سیاسی و اجتماعی آن سر و كار داریم كه باید گفت فرسنگ‏ها از آن دوریم. ما مأمور به جبران مافات هستیم. این كنگره سراپا سیاست كه به دعوت ابراهیم و محمد - صلی‏اللَّه علیهما و آلهما - برپا می‏شود و از هر گوشه دنیا و از هر فجّ عمیق در آن اجتماع می‏كنند، برای منافع ناس است و قیام به قسط است و در ادامه بت‏شكنی‏های ابراهیم و محمد است و طاغوت شكنی‏ها و فرعون زدودن‏های موسی است، و كدام بت به پایه شیطان بزرگ و بت‏ها و طاغوت‏های جهانخوار می‏رسد كه همه مستضعفان جهان را به سجده خود و ستایش خویش فرا خوانند و همه بندگان آزاد خدای تعالی را بنده فرمانبردار خویش دانند۶؟. مكه و منی‏ قربانگاه عاشقان است و اینجا محل نشر توحید و نفی شرك؛ كه دلبستگیِ به جان و عزیزان نیز شرك است.
به فرزندان آدم درس آموزنده جهاد در راه حق را داد كه از این مكان عظیم نیز فداكاری و از خود گذشتن را به جهانیان ابلاغ كنید. به جهانیان بگویید «در راه حق و اقامه عدل الهی و كوتاه كردن دست مشركان زمان باید سر از پا نشناخت و از هر چیزی حتی مثل اسمعیل ذبیح‏اللَّه گذشت كه حق جاودانه شود». این بت‏شكن و فرزند عزیزش بت‏شكن دیگر سید انبیا محمد مصطفی - صلی‏اللَّه علیه وآله وسلم - به بشریت آموختند كه بت‏ها هر چه هست باید شكسته شود و كعبه كه امّ‏القُری‏ است و آنچه از آن بسط پیدا كرده تا آخرین نقطه زمین، تا آخرین روز جهان باید از لوث بت‏ها تطهیر شود. بت هر چه باشد، چه هیاكل، چه خورشید، چه ماه و چه حیوان و انسان و چه بتی بدتر و خطرناكتر از طاغوت‏های در طول تاریخ از زمان آدم صفی‏اللَّه تا ابراهیم خلیل‏اللَّه تا محمد حبیب‏اللَّه - صلی‏اللَّه علیهم و آلهم اجمعین - تا آخرالزمان كه بت‏شكن آخر، از كعبه ندای توحید سر دهد. مگر ابرقدرت‏های زمان ما و بت‏های بزرگ نیستند كه جهانیان را به اطاعت و كرنش و پرستش خود می‏خوانند و بازور و زر و تزویر، خود را به آنان تحمیل می‏نمایند؟ كعبه معظمه، یكتا مركز شكستن این بت‏هاست. ابراهیم خلیل در اول زمان و حبیب خدا و فرزند عزیزش مهدی موعود روحی فداه - در آخر زمان از كعبه ندای توحید سر دادند و می‏دهند. خداوند تعالی به ابراهیم فرمود: «وَ اَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجّ یَأتُوكَ رِجالاً وَ عَلی‏ كُلِّ ضامِرٍ یَأتینَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمیق» و فرمود: «و طَهِّرْ بَیْتیِ لِلطَّائِفینَ وَالْقائِمینَ وَالرُّكّع السُّجُودِ» و این تطهیر از همه ارجاس است كه بالاترین آنها شرك است كه در صدر آیه كریمه است و در سوره توبه می‏خوانیم: «وَ اَذانٌ مِنَ‏اللَّهِ وَ رَسوُلِهِ اِلَی النّاسِ یَوْمَ الحَجّ الاَكْبَرِ اَنَّ اللَّهَ بَرئٌ مِنَ الْمُشرِكینَ وَ رَسوُلُهُ» و مهدی منتظر در لسان ادیان و به اتفاق مسلمین از كعبه ندا سر می‏دهد و بشریت را به توحید می‏خواند. همه فریادها را از كعبه و مكه سر می‏دهند و ما باید از آنها تبعیت كنیم وندای «توحید كلمه» و «كلمه توحید» را از آن مكان مقدس سردهیم و با فریادها و دعوت‏ها و تظلم‏ها و افشاگری‏ها و اجتماعات زنده و كوبنده در مجمع مسلمین در مكه مكرمه بت‏ها را بشكنیم و شیاطین را كه در رأس آنها شیطان بزرگ است در عقبات رَمْی كنیم و طرد نماییم تا حج خلیل‏اللَّه و حبیب‏اللَّه و ولی اللَّه مهدی عزیز را بجا آورده باشیم والا در حق ما گفته می‏شود «ما اَكْثَرَ الضَجیج وَ اَقَلَ الحَجیج». امید است حجاج محترم بیت‏اللَّه الحرام از هر فرقه هستند و اهل هر مذهب می‏باشند در مواقف و مشاعر محترمه دسته‏جمعی برای پیروزی اسلام بر كفر جهانی دعا كنند و برای بیداری مسلمانان و حكومت‏های آنان فریاد كنند و دعای بلیغ نمایند. شاید به بركت دعا در محیط وحی و محل كسر اصنام جاهلیت، خداوند تبارك و تعالی بر مسلمین تفضل كند و مجد و عظمت صدر اسلام را به آنان برگرداند و دست اجانب و جهانخواران را از بلاد آنان كوتاه فرماید و ابر رحمت و غفران خود را بر سر عموم مسلمین بباراند. «انه عفواً عفوراً»۷.
۳) حفظ وحدت مسلمین‏ دل میقات در هوای زائرانی می‏تپد كه از كشور «لاشرقیه ولا غربیه» آمده‏اند تا با تلبیه و لبیك لبیك، دعوت خداوند را به سوی صراط مستقیم انسانیت اجابت كنند و با پشت پا زدن بر مكتب‏های شرقی و غربی و انحرافات ملی‏گرایی، فرقه‏زدایی نموده، با همه ملت‏ها بدون در نظر گرفتن رنگ و ملیت و محیط و منطقه، برادر و برابر، غمخوار یكدیگر باشند و تحكیم وحدت كنند و با «ید واحده» بر دشمنان بشریت و زورگویان جهانخوار بتازند۸. از ملّی‏گرایی خطرناكتر و غم‏انگیزتر، ایجاد خلاف بین اهل سنّت و جماعت با شیعیان است و القاء تبلیغات فتنه‏انگیز و دشمنی‏ساز، بین برادران اسلامی است و بحمداللَّه‏تعالی در انقلاب اسلامی ایران هیچ اختلافی بین این دو طایفه وجود ندارد و همه با دوستی و اخوت در كنار هم زندگی می‏كنند. و اهل سنت كه در ایران جمعیتش بیشمارند و در اطراف و اكناف كشور زیست می‏كنند و دارای علما و مشایخ بسیار هستند، با ما برادر و ما با آنها برادر و برابریم‏۹. امروز چاره چیست و برای شكستن این بت‏ها چه تكلیفی متوجه مسلمانان جهان و مستضعفان می‏باشد؟ یك چاره كه اساس چاره‏هاست و ریشه این گرفتاری‏ها را قطع می‏كند و فساد را از بن می‏سوزاند، وحدت مسلمانان بلكه تمامی مستضعفان و دربند كشیده شدگان جهان است و این وحدت كه اسلام شریف و قرآن كریم بر آن پافشاری كرده‏اند، با دعوت و تبلیغ دامنه‏دار باید بوجود آید و مركز این دعوت و تبلیغ، مكه معظمه در زمان اجتماع مسلمین برای فریضه حج است كه ابراهیم خلیل‏اللَّه و محمد حبیب‏اللَّه شروع و در آخرالزمان حضرت بقیهٔاللَّه - ارواحنا لمقدمه‏الفدا - تعقیب می‏كند. به ابراهیم خلیل‏اللَّه خطاب می‏شود كه مردم را به حج بخوان تا برای شهود منافع خود از همه اقطار بیایند. این منافع جامعه است، منافع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی. بیایند و ببینند تو كه بر آنان پیغمبری، عزیزترین ثمره حیات خود را در راه خدا تقدیم كردی و همه ذریه آدم باید به تو تأسی كنند، ببینند كه بت‏ها را شكستی و آنچه جز خداوند بود به دور افكندی، شمس باشد یا قمر، هیاكل حیوانات یا انسان‏ها و گفتی و از روی حقیقت گفتی «وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذی فَطَرَالسَّمواتِ وَالاَرْضَ حَنیفاً مسلماً وَ ما اَنَا مِنَ‏الْمُشْرِكینَ» و همه باید به پدر توحید و پدر پیامبران عظیم‏الشأن تأسی كنند۱۰.
۴) وظایف حجّاج محترم‏ لازم است برادران ایرانی و شیعیان سایر كشورها از اعمال جاهلانه كه موجب تفرق صفوف مسلمین است احتراز كنند و لازم است در جماعات اهل سنت حاضر شوند و از انعقاد تشكیل نماز جماعات در منازل و گذاشتن بلندگوهای مخالف رویه، اجتناب نمایند و از افتادن روی قبور مطهره و كارهایی كه گاهی مخالف شرع است جداً اجتناب كنند. نیابت از سعی برای نماز طواف، صحیح نیست. باید هر كس خودش به هر نحو می‏تواند نماز بخواند و مجراست از گرفتن نایب و مزاحمت به نمازگزاران اجتناب نمایند. طواف را به نحو متعارف كه همه حجاج به جا می‏آورند، به جا آورند و از كارهایی كه اشخاص جاهل می‏كنند احتراز شود و مطلقاً از كارهائی كه موجب وهن مذهب است باید احتراز شود۱۱.
به خواهران و برادران محترم كشورهای اسلامی، قبل از هر چیز این نكته را باید عرض كنم كه صورت حج، این عبادت بزرگ را كه برای انجام آن مشرف می‏شوید، به صورتی شایسته و موافق دستور الهی انجام دهید و مسائل آن را نزد علمای اعلام با دقت فراگیرید. مبادا خدای ناخواسته پس از انجام حج و گذشت وقت، معلوم شود كه خللی در آنها وارد شده و موجب بطلان حج گردیده و زحمت‏های شما هدر رفته است. حضرات آقایان علمای محترم كوشش فرمایند كه زائران محترم را به وظایف خود آشنا نمایند تا صورت حج، مطابق شرع مطهّر انجام گیرد. و از مهمات در همه عبادات، اخلاص در عمل است كه اگر خدای نخواسته كسی عملی را برای خودنمایی و عرضه به دیگران انجام دهد و خوبی عملش را به رخ دیگری بكشد، عمل او باطل است. و حجاج محترم مواظب باشند كه رضای غیر خداوند را در اعمال خود شركت ندهند۱۲.

پاورقی‏ها:
۱ - صحیفه نور، ج ۱۹ ، ص ۴۲ .
۲ - همان، ص ۱۹۹ .
۳ - همان، ص ۴۲ .
۴ - همان، ج ۱۳ ، ص ۸۳ .
۵ - همان، ج ۱۹ ، ص ۴۳ .
۶ - همان، ج ۲۰ ، ص ۱۸ .
۷ - همان، ج ۱۸ ، ص ۸۷ .
۸ - همان، ج ۱۹ ، ص ۱۹۷ .
۹ - همان، ج ۱۳ ، ص ۸۱ .
۱۰ - همان، ج ۱۸ ، ص ۹۰ .
۱۱ - همان، ج ۹ ، ص ۱۷۶ .
۱۲ - همان، ج ۱۹ ، ص ۱۹۹ .

منبع : فصلنامه الکترونیکی میقات حج