من از این خلافت بیزارم

«پس از یزید، پسرش معاویه به فرمانروایی رسید. معاویه [دوم] كودكی ضعیف بیش نبود و چهل روز و به قولی سه ماه فرمانروایی را به عهده داشت. سپس به مردم گفت: «من توانایی كار شما را ندارم... هركس را می‌خواهید برای آن برگزینید... آنگاه به خانه خود رفته، چندین روز پنهان شد و سپس درگذشت. نیزگویند معاویه مسموم شده، مرد.»
● «تاریخ الفخری، سده هشتم هجری»
با تاسیس خلافت اموی توسط معاویه‌بن‌ابی‌سفیان (حكومت:۶۰ - ۴۱ ق.) تاریخ اسلام وارد مرحله نوینی شد كه از جمله ویژگی‌های آن برقراری نظام موروثی در جهان اسلام بود. درحالی‌كه معاویه و بنی‌امیه شدیدا در پی حفظ خلافت در خاندان خود بودند، این امر با مخالفت‌های گوناگونی روبرو شد.
چنانكه عبدالله فرزند عمر، خلیفه دوم، به تفاوت ماهوی خلافت اسلامی با شاهنشاهی ساسانی و امپراتوری رومی ‌اشاره كرد: «این خلافت همچون سلطنت هرقل، قیصر و كسری نیست كه اگر پدر درگذشت، فرزند جای آن را بگیرد.» اگر چه معاویه پس از تكاپوهای بسیار موفق شد تا فرزندش، یزید(حك: ۶۴ - ۶۰ ق.) را جانشین خود سازد، اما به واقع جلوس یزید بر تخت حكومت به معنای افول ستاره بخت خاندان سفیانی بود.
سپاه یزید در سال ۶۱ ق خاندان پیامبر اسلام (ص) را در كربلا به خاك و خون كشید، در سال ۶۳ ق قیام مردم مدینه‌النبی را با كشتار، تجاوز و غارت پاسخ داد و در سال ۶۴ ق جهت سركوب عبدالله فرزند زبیر، صحابی برجسته، مكه را محاصره و سنگباران كرد. اما مرگ یزید در ربیع‌الاول ۶۴ ق نقطه پایان خونریزی‌ها نبود: میراث سیاست معاویه و خشونت یزید، جنگ داخلی بود كه سال‌ها گریبانگیر مسلمانان شد.
در پی مرگ یزید، بسیاری از مناطق دنیای اسلام عبدالله بن زبیر را به عنوان خلیفه به رسمیت شناختند و حتی فرمانده سپاه اموی كه مكه را در محاصره داشت، خواستار همكاری با ابن زبیر شد. افزون بر این، سیاست‌های معاویه و یزید در جانبداری از برخی قبایل در شام موجب شد تا دیگر قبایلی که از قدرت بی نصیب مانده بودند، سر به نافرمانی بردارند. در چنین شرایطی، آخرین فرد خاندان ابوسفیان در دمشق به خلافت رسید.
درباره معاویه‌بن‌یزید (معاویه دوم) تقریبا تمامی‌منابع، اطلاعاتی مختصر و مشابه ارائه كرده‌اند. سن وی در این زمان، بین ۱۸ تا ۲۳ سال و مدت حکومتش بین بیست روز تا چهار ماه ذکر شده است. معاویه دوم در اقدامی‌منحصر به فرد طی سخنرانی عمومی‌ خود به انتقاد از شیوه حكومت پدربزرگ و پدرش پرداخت، از برعهده گرفتن حكومت خودداری ورزید و انتخاب خلیفه را به مردم واگذار كرد.
غالب منابع، این اقدام معاویه دوم را حمل بر ضعف و خردی نموده‌اند؛ چنانكه در وجه تسمیه كنیه او نیز گفته‌اند: «وی را به تحقیر ابولیلی می‌گفتند كه از سامان دادن كارها، ناتوان بود و عربان مردان ناتوان را چنین نام می‌دهند.»
این نكته از آن رو قابل‌تامل است كه به دست گرفتن حكومت از طریق اعمال زور (اصل تغلب/ استیلا) به تدریج به یكی از مفاهیم مورد قبول بسیاری از اندیشمندان مسلمان در طول سده‌های متمادی درآمد. این متفكران علت دفاع خود از این نظریه را همانا ممانعت از درغلتیدن مسلمین به كام تفرقه عنوان می‌كردند.
جالب اینكه استدلال اصلی هواداران نخستین نظام موروثی نیز جلوگیری از ظهور تفرقه در جامعه و تبعات ناشی از آن بود؛ معاویه‌بن‌ابی‌سفیان خود با توسل به این مساله مدعی شد كه «من دوست ندارم كه امت محمد (ص) را همچون گوسفندان بدون چوپان رها كنم.» طنز تاریخ در این نكته نهفته است كه تمامی ‌این تلاش‌های نظری و عملی، نهایتا به فرو افتادن جامعه اسلامی ‌در مغاک استبداد و خودكامگی انجامید.
به این ترتیب از نگاه عموم وقایع‌نگارانی كه قرن‌ها بعد عملكرد معاویه دوم را مورد داوری قرار دادند، وی «كودكی ضعیف» بیش نبود. اما همین ـ به اصطلاح ـ کودک ضعیف در سخنرانی خود، پدربزرگش معاویه‌بن ابی‌سفیان را به علت منازعه با علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) و پدرش یزید را به علت عدم شایستگی جهت احراز مقام خلافت به شدت موردحمله قرار داد و صریحا اعلام كرد که «در میان مردم كسانی هستند كه از من بر این كار سزاوارترند.»
با توجه به تاكید معاویه دوم بر شایستگی‌ها و فضائل علی‌بن‌ابی‌طالب‌(ع) چندان بعید نمی‌نماید كه مقصود او خاندان علی (ع) بوده باشد. برخی از منابع، این جهت‌گیری‌های غیرمنتظره را ناشی از گرایش معاویه دوم به عقاید «قدریه» دانسته‌اند.
«قدریه» به عنوان یكی از نخستین فرقه‌های اسلامی‌ـ و پیشاهنگ «معتزله» بعدی ـ با رد اعتقاد به جبر، بر اختیار و مسوولیت انسان تاكید می‌کردند. پیامدهای سیاسی این اندیشه انتزاعی چنان بود كه سه تن از رهبران اصلی این جریان در سال‌های مختلف توسط امویان به قتل رسیدند. نخستین آنها عمر مقصوص، آموزگار معاویه دوم بود. معاویه دوم پس از انتصاب به خلافت، نظر آموزگار خود را جویا شد.
پاسخ مقصوص، كوتاه بود: «یا به عدالت رفتار كن یا كناره‌ گیر». پس از مرگ معاویه دوم، مقصوص به جرم فاسد كردن عقیده خلیفه متوفی، زنده به گور شد. از جمله نکات قابل‌توجه در سخنرانی معاویه دوم این است که وی پس از برشمردن معایب و مظالم دو خلیفه پیشین و عنوان كردن این مطلب كه : «اگر دنیا غنیمت است ما بهره‌ای از آن بردیم و اگر هم خسارت است، ال‌ابوسفیان را ... بس است»، برای واگذاری امر خلافت به چاره‌اندیشی می‌پردازد.
از نظر او، بنابر مقتضیات زمانه و عدم وجود افراد شایسته‌ای مانند صحابه سرشناس پیغمبر(ص)، به كار بستن روش‌های پیشین یعنی تعیین جانشین(استخلاف) [همچون منصوب كردن عمر توسط ابوبكر] و تشكیل شورا [همچون عمر جهت انتخاب خلیفه سوم] غیرممكن است و بنابراین: «شما [مردم] به كار خود احق و اولی هستید، هر كه را می‌خواهید می‌توانید اختیار كنید.»
معاویه دوم پس از ایراد این سخنرانی جنجالی، راهی خانه خویش شد تا در آنجا انزوا گیرد و به عبادت بپردازد. وی زمانی كه با سرزنش وقیحانه مادر خویش روبه‌رو شد، باز هم بر موضع خود پافشاری کرد و گفت: «كاش... این كار را به گردن نگرفته بودم. آیا بنی‌امیه از لذت خلافت شادكام شوند و من كسانی را كه شایسته این مرتبت‌اند، از مقامشان باز دارم... نه، هرگز! من از چنین خلافتی بیزارم.» زندگی غریب معاویه دوم با مرگی زودهنگام و مشکوک به پایان رسید.
منابع درباره علت مرگ به مواردی چون مسمومیت، جراحت ناشی از سوءقصد، بیماری طاعون و همچنین مرگ طبیعی اشاره کرده‌اند. با وفات/ قتل معاویه دوم بحران جانشینی سلسله اموی وارد مرحله حادتری شد زیرا هیچ یک از افراد خاندان سفیانی حاضر به پوشیدن ردای خلافت نبودند و چنین بود که شاعری گفت: «فتنه‌ای می‌بینم که دیگ‌های آن می‌جوشد و از پس ابولیلی [معاویه دوم] ملک از آن کسی است که چیره شود.»
موسم سرخ درو فرا رسیده بود: دروی رقیبان!

علی كالیراد
منابع و ماخذ:
۱. ابن‌اثیر (م: ۶۳۰)، کامل: تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، ج۱۱، تهران: علمی، ۱۳۷۱.
۲. ابن‌خلدون (م: ۸۰۸)، العبر: تاریخ ابن‌خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ج۲، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳.
۳. ابن‌طقطقی(م: ۷۹۰)، تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰.
۴. ابن‌العبری (م: ۶۸۵)، مختصر تاریخ‌الدول، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷.
۵. ابن قتیبه (مرگ: ۲۷۶ ق.)، امامت و سیاست، ترجمه سیدناصر طباطبایی، تهران: ققنوس، ۱۳۸۰.
۶. مسعودی (م:۳۴۵)، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی،۱۳۸۱.
۷. مسعودی، مروج‌الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج۲، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴.
۸. مقدسی (م: ۳۸۱)، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، ج۲، تهران: اگه، ۱۳۷۴.
۹. یعقوبی (قرن سوم)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، ج۲، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۱.
۱۰. فیلیپ حتی، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: آگاه و علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰.
۱۱. حسین صابری، ، تاریخ فرق اسلامی‌‌، ج ا، تهران: سمت، ۱۳۸۴.
۱۲. محمدسهیل طقوش، دولت امویان، ترجمه حجت‌الله جودکی، تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۴.
۱۳. داود فیرحی، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران: نشر نی، ۱۳۷۸.
۱۴. حاتم قادری، اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سمت، ۱۳۸۲.

منبع : روزنامه هم‌میهن