اصحاب اعراف چه کسانی هستند؟

● اعراف
یکی از مباحث مربوط به قیامت بحث اعراف و اصحاب اعراف است که نظرات مختلف و بعضاً متضادی در خصوص آن مطرح شده است که ذیلاً به آن می‌پردازیم:
قرآن مجید در چند آیه دربار اعراف و اعرافیان سخن می گوید.
۱) وَ بَی­نَهُما حِجابٌ وَ عَلَی ال­أع­رافِ رِجالٌ یَع­رِفُونَ کُلَّا بِسِیماهُم­ وَ نادَو­ا ا‡ص­حابَ ال­جَنَّهِ ا‡ن­ سَلامٌ عَلََی­کُم­ لَم­ یَد­خُلُوها وَ هُم­ یَط­مَعُونَ (اعراف/۴۶)
(و میان آن دو گروه، حایلی است، و بر اعراف، مردانی هستند که هر یک از آن دو دسته را از سیمایشان می‌شناسند و بهشتیان را- که هنوز وارد آن نشده ولی بدان امید دارند- آواز می‌دهند که سلام بر شما.)
۲) وَ اذا صُرِفَت­ ا‡ب­صارُهُم­ تِل­قاءَ ا‡ص­حابِ النّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَج­عَل­نا مَعَ ال­قَو­مِ الظّالِمینَ (اعراف/۴۷)
(و چون چشمانشان به سوی دوزخیان گردانیده شود، می‌گویند: پروردگارا ما را در زمره گروه ستمکاران قرار مده.)
۳) وَ‌ نادی ا‡ص­حابُ ال­أع­رافِ رِجالاً یَع­رِفُونَهُم­ بِسِیماهُم­ قالُوا ما ا‡غ­نی عَن­کُم­ وَ ما کُن­تُم­ تَس­تَک­بِر­ونَ (اعراف/ ۴۸)
(و اهل اعراف، مردانی را که آنان را از سیمایشان می‌شناسند، ندا می‌دهند و می‌گویند: جمعیت شما و آن همه گردنکشی که می‌کردید به حال شما سودی نداشت.)
۴) ا‡هؤُلاءِ الَّذینَ ا‡ق­سَم­تُم­ لاَینالُهُمُ اللهُ بِرَح­مَهٍ اُد­خُلُوا ال­جَنَّهَ لاخَو­فٌ عَلَی­کُم­ وَ لا ا‡ن­تُم­ تَح­زَنُونَ
( اعراف/۴۹)
(آیا اینان همان کسان نبودند که سوگند یاد می‌کردید که خدا آنان را به رحمتی نخواهد رسانید؟ اینک به بهشت درآیید. نه یتیمی بر شماست و نه اندوهگین می‌شوید.)
● مراد از اصحاب اعراف
بررسی آیات چهارگانه فوق نشان می‌دهد که دو گونه صفات مختلف و متضاد برای این اشخاص ذکر شده است:
در آیه اول و دوم، افرادی که بر اعراف قرار دارند چنین معرفی شده‌اند که آرزو دارند وارد بهشت شوند ولی موانعی آنها را جلوگیری کرده است، به هنگامی‌که نگاه به بهشتیان می‌کنند بر آنها درود می‌فرستند، و می‌خواهند با آنها باشند، اما هنوز نمی‌توانند، و به هنگامی که نظر به دوزخیان می‌افکنند، از سرنوشت آنها وحشت نموده و به خدا پناه می‌برند.
ولی از آیه سوم و چهارم استفاده می‌شود که آنها افرادی با نفوذ و صاحب قدرتند، دوزخیان را مواخذه و سرزنش می‌کنند و به واماندگان در اعراف کمک می‌نمایند که از آن بگذرند و به سرمنزل سعادت برسند.
روایاتی که در زمینه اعراف و اصحاب اعراف نقل شده نیز ترسیمی از دو گروه متضاد می کند ، در بسیاری از روایات که از ائمه اهل بیت (ع) نقل شده می خوانیم : نحن الاعراف : “مائیم اعراف” (۱) یا “آل محمد هم الاعراف” : “خاندان پیامبر (ص) اعرافند”(۲) و مانند این تعبیرات.
و در بعضی دیگر از روایات می خوانیم : هم اکرم الخلق علی الله تبارک و تعالی : “آنها گرامی ترین مردم در پیشگاه خدایند”.(۳) و یا هم الشهداء علی الناس و النبیون شهدائهم : “آنها گواهان بر مردمند و پیامبران گواهان آنها هستند”.(۴)
و در روایات دیگر که حکایت دارد آنها پیامبران و امامان و صلحا و بزرگانند .
ولی دسته دیگری از روایات می گوید: آنها وا ماندگانی هستند که بدیها و نیکیهایشان مساوی بوده است یا گنهکارانی هستند که اعمال نیکی نیز داشته اند مانند حدیثی که از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود : هم قوم استوت حسناتهم و سیئاتهم فان ادخلهم النار فبذنوبهم و ان ادخلهم الجنه فبرحمته :
“آنها گروهی هستند که حسنات و سیئاتشان مساوی است ، اگر خداوند آنها را به دوزخ بفرستد به خاطر گناهانشان است و اگر به بهشت بفرستد به برکت رحمت او است. (۵)
روایات متعدد دیگری در تفاسیر اهل تسنن از “حذیفه” و “عبدالله بن عباس” و “سعید بن جبیر” و امثال آنها به همین مضمون نقل شده است. (۶)
در همین تفاسیر نیز مدارکی بر اینکه اهل اعراف صلحا و فقها و علما و یا فرشتگان هستند دیده می‌شود.
گر چه ظاهر آیات و ظاهر این روایات در ابتدا متضاد به‌نظر می رسد و شاید همین امر سبب شده است که مفسران در این باره اظهار نظرهای متفاوت و گوناگون کنند ، اما با دقت روشن می شود که نه در میان آیات و نه در میان روایات تضادی وجود ندارد بلکه همه یک واقعیت را تعقیب می کنند.
توضیح اینکه : همانطور که گفتیم از مجموع آیات و روایات چنین استفاده می شود که اعراف گذرگاه سخت و صعب العبوری بر سر راه بهشت سعادت جاویدان است، طبیعی است که افراد نیرومند و قوی یعنی صالحان و پاکان با سرعت از این گذرگاه عبور می‌کنند اما افرادی‌که خوبی و بدی را به هم آمیختند در این مسیر وا می‌مانند.
همچنین طبیعی است که سرپرستان جمعیت و پیشوایان قوم در گذرگاههای سخت همانند فرماندهانی که در این‌گونه موارد در آخر لشکر راه می‌روند تا همه سپاهیان بگذرند، در آنجا توقف می‌کنند تا به کمک ضعفای مؤمنان بشتابند و آنها که شایستگی نجات را دارند در پرتو امدادشان رهایی یابند.
بنابراین در اعراف، دو گروه وجود دارند، ضعیفان و آلودگانی که در رحمتند و پیشوایان بزرگی که در همه حال یار و یاور ضعیفانند، بنابراین قسمت اول آیات و روایات اشاره به گروه نخستین یعنی ضعفا است و قسمت دوم اشاره به گروه دوم یعنی بزرگان و انبیاء و امامان و صلحا.
در بعضی از روایات نیز شاهد این جمع به خوبی دیده می‌شود مانند روایتی که در تفسیر علی بن ابراهیم از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: “الاعراف کثبان بین الجنه و النار و الرجال الائمه یقفون علی الاعراف مع شیعتهم و قد سبق المؤمنون الی الجنه بلا حساب.... “: “ اعراف، تپه‌ای است میان بهشت و دوزخ، و امامان آن مردانی هستند که بر اعراف در کنار شیعیان (گنهکارشان) قرار می‌گیرند، در حالیکه مؤمنان (خالص) بدون نیاز به حساب در بهشت جای گرفته‌اند... “.
بعد اضافه می‌کند: “ امامان و پیشوایان در این موقع به پیروان گناهکار خود می‌گویند خوب نگاه کنید، برادران با ایمان خود را چگونه بدون حساب به بهشت شتافته‌اند، و این همان است که خداوند می‌گوید: سلام علیکم لم یدخلوها و هم یطمعون (یعنی آنها به بهشتیان درود می‌فرستند در حالی‌که خودشان هنوز وارد بهشت نشده‌اند و آرزو دارند.)
سپس به آنها گفته‌می‌شود، دشمنان حق را بنگرید که چگونه در آتش‌اند و این همان است که خداوند می‌فرماید: و اذا صرفت ابصارهم تلقاء اصحاب النار قالوا ربنا لا تجعلنا مع القوم الظالمین ... بعد به دوزخیان می گویند اینها (پیروان و شیعیانی که آلوده گناهانی بوده‌اند) همانها هستند که شما می‌گفتید هرگز مشمول رحمت الهی نخواهند شد، (سپس رحمت الهی شامل حال آنها شده) و به این دسته از گنهکاران (که بر اثر ایمان و اعمال صالحی شایستگی عفو و آمرزش دارند) از طرف امامان و پیشوایان دستور داده می‌شود که بسوی بهشت بروید نه ترسی دارید نه غمی”(۷‌)شبیه همین مضمون در تفاسیر اهل تسنن از حذیفه از پیامبر (ص) نقل شده است.(۸‌)
بار دیگر تکرار می‌کنیم که سخن دربار ه جزئیات رستاخیز و خصوصیات زندگی در جهان دیگر درست به این می‌ماند که ما از دور شبحی ببینیم و آن را توصیف کنیم در حالیکه آن شبح بازندگی ما تفاوت بسیاری دارد و ما تنها با الفاظ محدود و نارسای خود می‌توانیم اشاره کوتاهی به آن کنیم.
نکته قابل توجه اینکه زندگی در جهان دیگر بر اساس الگوهایی است که از این جهان گرفته‌ می‌شود در مورد اعراف نیز همین‌گونه است زیرا در این دنیا مردم سه گروهند، مؤمنان راستین که در پرتو ایمان به آرامش کامل رسیده‌اند و از هیچ‌گونه مجاهدتی دریغ ندارند و معاندان و دشمنان لجوج حق که به هیچ وسیله به راه نمی‌آیند، و گروه سومی که در گذرگاه صعب‌العبوری میان این دو گروه قرار گرفته‌اند و بیشتر توجه رهبران راستین و پیشوایان حق نیز به آنها است که در کنارشان بمانند و دستشان را بگیرند و از مرحله اعراف مانند نجاتشان دهند تا در صف مؤمنان حقیقی قرار گیرند.
و از اینجا روشن می‌شود که دخالت انبیاء و امامان در وضع اصحاب اعراف در قیامت همانند دخالتشان در زمینه رهبری در این دنیا هیچ‌گونه منافاتی با قدرت مطلقه پروردگار و حاکمیت او بر همه چیز ندارد، بلکه هر چه آنها می‌کنند به اذن و فرمان اوست.(۹)

پی نوشتها:
(۳) و (۲) و (۱) تفسیر برهان ، ج ۲ ، ص ۱۹-۱۷.
(۴ )تفسیر نور الثقلین ، ج ۲ ص ۳۳ ، ح ۱۲۹.
(۵ ) تفسیر برهان ، ج ۲ ، ص۱۷.
(۶ ) طبری ، ابی جعفر ، جامع البیان عن تاویلای القرآن ،ج ۸ ص ۱۹۲ ذیل آی شریفه.
(۲ )تفسیر برهان، ج ۲، ص ۲۰-۱۹، ح۱۸.
(۳ )جامع البیان عن تاویلای القرآن ، ج ۸ ، ص ۲۰۰.
(۴ )تفسیر نمونه، ج ؛۶ ص۱۹۱-۱۸۷.

منبع : روزنامه رسالت