وقایع نگاری با دوربین
عکس های کتاب محدوده زمانی سالهای اصلاح طلبی تا امروز ایران و برخی وقایع افغانستان و عراق را در بر می گیرد. این همان سالهایی است که سربخشیان پا به جوانی نهاده، وارد معرکه شده و با چشمان تیزبین، وجدان بیدار و نگاه جستجوگر به حوادث سالهای زندگی خود نزدیک شده است. شاید بتوان گفت که تمام عکس های چاپ شده در کتاب حتی عکس های افغانستان و عراق، برای اهل مطبوعات عکس های آشنایی هستند چرا که در موقع خود که هنگام و هنگامه بروز حادثه بوده در روزنامه ها منتشر شده اند، و چندان اهمیت یافته اند که چشم ها را خیره کرده اند یا روی جلد مجلات از جمله مجله پیام امروز قرار گرفته اند. مانند عکس های صفحات ۳۹ ، ۴۴ ،۷۱ . همه اینها به اضافه بسیاری دیگر عکس هایی هستند که ما را به یاد حوادث شگفت دهه اخیر می اندازند و آنچه بر ما و تاریخ ما گذشته است را شهادت می دهند. در میان عکس های از این دست عکس صفحه ۴۶ یادآور روزهایی است که هاشم آغاجری را به اعدام محکوم می کردند. در این عکس دستهایی از پشت میله ها بیرون آمده است تا تصوری را که از واقعه در ذهن اهل فکر ایران ( و در اینجا دانشجویان دانشگاه تهران ) وجود دارد، بیان کند. ما تنها دست ها را می بینیم و از حرکت آنها به فکرهایی پی می بریم که در سرها جریان دارد. میله های دانشگاه نیز حالت نمادین به عکس داده. این یکی از بهترین عکس های سربخشیان است. یک عکس دیگر، عکس صفحه ۴۷ است که جمعی از نمایندگان اصلاح طلب مجلس ششم را نشان می دهد که حیران، سر درگم، و درمانده بر زمین نشسته اند زیرا که خبر را شنیده اند، همکارشان حسین لقمانیان نماینده همدان دستگیر و زندانی شده است. فضا دیگر فضای مجلس نیست. حتی فضای فریاد و اعتراض هم نیست. درماندگی به غایت رسیده است. اما این درماندگی زمانی که به عکس های مردم می رسیم وجود ندارد. در مردم هیچ درماندگی نیست. یا خشم و خروش است یا سکوت آمیخته به تفکر. عکس های صفحات ۶۸ و ۷۲ که حوادث کوی دانشگاه تهران را نشان می دهد و واکنش دانشجویان را به بستن مطبوعات، از این قبیل است. اما عکس صفحه ۷۷ که اعتراض به حکم اعدام هاشم آغاجری را نشان می دهد چیز دیگری است.این عکس دختر دانشجوی تنهایی را در محاصره نیروهای انتظامی نشان می دهد که باتون ها را به سمتش نشانه رفته اند. در چنین احوالی بطور معمول دانشجو باید ترسان و لرزان در حال گریز باشد اما در عکس دختر حالت تسلیم یا فرار ندارد، برعکس با قدم های استوار اعتراض کنان به سمت مردان مسلح می رود.عکس به ما می گوید چه کسی در این دعوا پیروز خواهد شد. چند عکس در کتاب دیده می شود که در آنها با اسلحه و توپ و تفنگ بازی شده، این عکس ها گاه حالت طنزآمیزی به خود می گیرند مانند عکس صفحه ۱۰۸ که شلیک توپ فوتبالی را از دم یک توپ ( یا مسلسل سنگین؟ اسلحه شناسی بنده هم حرف ندارد! ) نشان می دهد. در واقع بازی فوتبال سربازان عراقی در کنار یک مسلسل سنگین جریان دارد اما اینطور به نظر می آید که مسلسل، توپ فوتبال را شلیک کرده است. با وجود این آنجا که اسلحه در جای خود قرار می گیرد و کارکرد خود را پیدا می کند به صورت وحشتناکی ظاهر می شود. عکس های صفحات ۱۱۰ و ۱۱۱ از این دست است. در عکس ۱۱۰ سر مسلسلی از گوشه عکس بیرون آمده، دشتی را نشانه گرفته است. در این خاکزار جنازه است که ریخته است. در عکس صفحه مقابل زمین کنده می شود تا بدن های خاک شده از درون آن بیرون آید. بدن هایی که در گورهای جمعی دوره صدام حسین به خاک خفته اند. چند عکس دیگر نشان از نگاه طنز آلود و در عین حال انسانی سربخشیان به صحنه های خبری دارد. در این عکس ها حضور یک کودک یا نوجوان صحنه را بکلی عوض کرده، یکنواختی و روزمرگی معمول را، درهم ریخته است. در عکس صفحه ۸۲ که قرار است صف سربازان رزم آور باشد، پسرکی کله اش را از صف سربازان بیرون آورده و تمام خشونت نظامی آن را بر باد داده است. این شیوه ای است که سربخشیان بدان علاقه می ورزد. در عکس صفحه ۵۸ که دیدار خاتمی را با خاخام یهودیان در همدان نشان می دهد آنچه به چشم می آید دخترکی است که در میان دو روحانی نشسته است؛ در اولین عکس کتاب نیز که حضور رهبر ایران و هاشمی رفسنجانی را در صف نماز عید فطر نشان می دهد تمام توجه به نوجوانی جلب می شود که در صف نماز گزاران در میان آدم های ریش و سبیل دار ایستاده است؛ همین نگاه در عکس جوان افغانی ( صفحه ۱۲۴ ) که ظاهرا پس از سقوط طالبان در هرات گرفته شده نیز هویداست. او دگمه های پیراهن خود را باز کرده تا نقش پوکوهانتس را روی تی شرت یا در واقع روی قلب خود نشان دهد. عکس های زلزله بم بخش دیگری از کتاب را تشکیل می دهد. شاید از میان تمام صحنه های فاجعه، هیچ عکسی مانند عکس اتومبیل پیکانی که صندوق عقبش از جنازه پرشده و پاهای کشتگان از صندوق بیرون افتاده نمی توانست بزرگی فاجعه را به این خوبی نشان دهد یا چهره زخم خورده زنی که با سر بسته و پتوی به دور خود پیچیده نگاه مات خود را به بیدرکجای این جهان بی رحم دوخته است. نگاهی که نگاه نیست. یک چشم بازِ درمانده غمناک است. تمام عکس های کتاب خبری است و طبعا گذشت سالها از زمان واقعه، حالت خبری آنها را گرفته و اکنون صورت وقایع نگاری به خود گرفته است. با وجود این بعضی عکس ها هست که گذشت زمان از اهمیت خبری آنها کم نکاسته یا حوادث دیگری بر اهمیت خبری آنها افزوده است.عکس صفحه ۷۴ از این دست است. این عکس صف شاکیان روزنامه سلام را در دادگاه نشان می دهد که محمود احمدی نژاد رییس جمهور کنونی در میان آنان نشسته است. شرح عکس می گوید شکایت احمدی نژاد به عنوان هتک حیثیت، ایراد افترا و نشر اکاذیب در زمان تصدی وی در استانداری اردبیل صورت گرفته بود. در میان عکس های کتاب چند عکس دیگر هست که از جهات دیگر قابل توجه است. مانند عکس دختری که در مراسم چهارشنبه سوری از روی آتش می پرد یا عکس جشن سده زرتشتیان یزد که القا مذهبی و آیینی آن کم مانند است. عکس صفحه ۵۴ که از یک کارناوال شادی در تهران گرفته شده، چهره ماسک زده جوانی را نشان می دهد که مسخره بازی در آورده. وقتی در مجموعه عکس های کتاب به آن توجه می کنیم، معنای دیگری پیدا می کند. شاید در جهان مسخره کنونی این بهترین کرداری است که می توان پیشه کرد!
وقتی کتاب را می بندیم احساس می کنیم چنین عکس هایی کار دوربین و چشم نیست، کار جان است.این جان است که در دوربین نهاده شده تا قدرت مشاهده، توان استنتاج و قدرت داوری عکاس را در کادرهایی بریزد که بظاهر صورت بیجان اند اما به هزار زبان با ما گفتگو می کنند. سربخشیان از روزنامه صبح امروز که عکاسی جدی را از آنجا آغاز کرد تا امروز راهی درازی پیموده است.
به نقل از بی بی سی
سیروس علی نژاد
مشخصات کتاب
نبض زمان
عکس های حسن سربخشیان
۱۳۷۶ - ۱۳۸۴
چاپ اول تهران ۱۳۸۴
