سلامت جسمانی

می‏دانیم كه انسان موجودی است متشكل از روح و جسم، و این دو بعد بر روی یكدیگر تاثیر دارند. در نتیجه همان‏طور كه روح بر جسم دارای تاثیر است و این مطلب رادر بیماری‏های روان تنی (Psychosomatic) می‏بینیم، جسم نیز بر روح دارای تاثیر است. حال اگر این بعد از وجود آدمی یعنی جسم مادی او دارای سلامت كافی باشد، اثرات مشغول كننده و باز دارنده آن برروح نیز كمتر خواهد شد و برعكس.
بسیاری از بیماری‏ها بر روی جسم اثر سوء گذارده و از آنجا كه روح جسمانیهٔ الحدوث است می‏توانند بر روح نیز اثر سوء گذارند. (۱) برای مثال بسیاری از بیماری‏های جسمی دارای آثار غیر جسمی بوده و موجب بروز اختلالات روانی از جمله ایجاد اضطراب در انسان می‏گردند.
در دین به سلامتی جسمی و هر آنچه كه به آن مرتبط است اهمیت زیادی داده شده و دستورات زیادی در رابطه با عواملی كه سلامتی جسمی انسان‏ها را به خطر می‏اندازند آورده شده است كه به عنوان نمونه می‏توان به دستورات بهداشتی و پیشگیری كننده از بیماری‏ها، توصیه‏های درمانی، دستور رجوع به طبیب درهنگام بیماری، ممنوعیت استفاده از موادی كه به بدن آسیب می‏رسانند و.... اشاره كرد. (۲)
در واقع، از آنجا كه انسان موجودی جسمانی و روحانی است و دین نیز برای هدایت و به كمال رساندن انسان آمده است، به هر دو بعد وجودی وی و سلامتی آنها توجه كافی را مبذول نموده و از توانائی و سلامت در هر دو بعد تمجید فرموده است چنانكه قرآن كریم درتوصیف طالوت كه از مردان الهی بوده می‏فرماید:
«و زاده بسطهٔ فی العلم والجسم‏» (۳) ;و خداوند علم و قدرت جسم او را وسعت‏بخشیده است.
درآیات و روایات وارده از ناحیه ائمه اطهارعلیهم السلام، دستورات وتوصیه‏های فراوانی درباره تغذیه، بهداشت، ورزش و تحرك جسمانی، خواب و استراحت، مسائل جنسی و... به ما رسیده است كه به پاره‏ای از آنها در خلال بحث اشاره خواهیم كرد.
تغذیه
یكی از اختصاصات شاخص جسمانی انسان، مسئله خوردن وآشامیدن است كه از اهمیت‏بسزائی برخوردار است. تغذیه و نحوه آن ارتباط تنگاتنگی با سلامتی جسمی و در نتیجه سلامتی روانی دارد. در قرآن كریم در آیاتی به این مسئله اشاره شده و برای مثال فرموده شده:
«فلینظر الانسان الی طعامه‏» (۴) ; پس انسان باید كه به طعام خود بنگرد.
اساسا یك رژیم غذائی كامل و سالم باید بتواند كلیه نیازهای بدن به انواع مواد غذائی از قبیل نیاز به كربوهیدرات‏ها، پروتئینها، چربی‏ها، ویتامین‏ها و مواد معدنی و آب را تامین نماید.
كربوهیدرات‏ها بعنوان منبع اصلی تامین انرژی، پروتئین‏ها برای حفظ ساختمان و كار نواحی مختلف بدن، ویتامین‏ها و مواد معدنی و آب برای انجام كلیه فعالیتهای متابولیسمی بدن، سنتز و تاثیر هورمونها و... دارای كاربرد هستند. اگر بخواهیم به زبانی ساده‏تر مواد غذائی ضروری در یك رژیم غذائی مناسب را تقسیم بندی نمائیم، می‏توانیم آنها را به چند گروه تقسیم كنیم:
الف) گروه شیر; شامل شیر، پنیر، بستنی، كره، خامه، ماست، و بقیه غذاهائی كه از شیر ساخته می‏شود.
ب) گروه گوشت; شامل گوشت قرمز (گوشت گاو، گوسفند، شتر و...)، گوشت‏سفید (گوشت مرغ و ماهی)، تخم مرغ، بقولات ومغزهای آجیلی بعنوان جایگزین.
ج) گروه میوه و سبزی‏ها (دارای نقش بسیار مهم)
د) گروه نان و مواد آردی شكل (۵)
دریك رژیم غذائی متعادل باید از این چهار گروه حداقل یكی دو نمونه وجود داشته باشد و البته مسئله تنوع غذائی و این نكته كه هر ماده غذائی آثار مخصوص به خود را در بدن بجای می‏گذارد را نباید فراموش كرد. در همین باره به روایت زیر درباره نحوه تغذیه رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله كه برترین الگوی انسان‏ها در همه ابعاد هستند و بجهت اختصار تنها ترجمه آنرا در اینجا می‏آوریم، توجه فرمایید:
«آن جناب همه رقم غذا میل می‏كرد، خیار را با خرما می‏خورد ومحبوبترین میوه‏ها پیش آن حضرت خربزه و انگور بود، هندوانه را با خربزه و گاهی با شكر و بسا با خرما میل می‏كرد - تا آنجا كه گوید - وقتی كه روزه می‏گرفت و مصادف ایام رسیدن رطب بود، فقط با آن افطار می‏كرد. اكثر اوقات انگور را دانه دانه میل می‏فرمود. پنیر میخورد - تا آنجا كه گوید - خرما میخورد و بعد آب می‏نوشید، اكثر غذای آن حضرت خرما با آب بود.
شیر و خرما و حلیم می‏خورد، محبوبتری غذاها پیش آن جناب گوشت‏بود، كدو را دوست داشت و به یك نوع آن كه دباء نامیده می‏شود علاقه داشت و از خوردنیهای سفره دست‏به سوی آن دراز می‏كرد گوشت مرغ و گوشت‏حیوانات صحرائی و پرندگان و همچنین نان و روغن و سركه و كاسنی و ریحان كوهی و كلم میل می‏فرمود». (۶)
شیوه تغذیه این بالاترین انسان‏ها درهمه زمان‏ها ومكان‏ها كه روایت فوق تنها گوشه‏ای از آن است، می‏تواند الگوی خوبی برای همگان باشد.غذا، خوشمزه یا ضروری؟
متاسفانه عده زیادی از افراد بیش ازآنكه در فكر رفع نیازهای ضروری بدن از طریق مصرف غذاهای مناسب باشند، دراندیشه خوشمزگی و لذت بردن از غذا هستند. طعم خوراك هر چند از مسائلی است كه حتما باید درنظر گرفته شود، اما مسئله مهمتر آن است كه آیا این غذاها نقشی سودمند در رفع نیازهای واقعی بدن ایفاء می‏كنند یا خیر؟ تعدادی از غذاها هستند كه با وجود مزه عالی نه تنها سود چندانی ندارند بلكه مصرف دائم آنها می‏تواند به ایجاد انواع بیماریها منجر شود. مع الاسف با تغییر شیوه زندگی در دوران گسترش تكنولوژی و تبدیل زندگانی طبیعی به یك زندگی ماشینی و مصنوعی كه درآن، این انسان‏ها هستند كه برای چرخاندن چرخه ماشین و تكنولوژی به دنبال آن‏ها دوان دوان به نفس افتاده‏اند نه ماشین‏ها برای اداره مطلوب زندگی انسان، مصرف این مواد كم یا بی‏خاصیت‏یا مضر روز به روز در حال افزایش می‏باشد و طبیعتا آثار سوء آن گریبانگیر جامعه انسانی شده و خواهد شد.
برخی از توصیه‏های غذایی در روایات
در فرهنگ قرآن وائمه اطهار علیهم السلام در باب تغذیه وخوراكی‏ها و نحوه غذا خوردن نكات زیادی آمده است كه رعایت آنها باعث ایجاد یك سلامت جسمانی مطلوب در انسان خواهد شد و ما در اینجا به دو نكته از مهمترین آنها اشاره می‏كنیم:
اولین نكته حلال بودن غذاست. قبلا اشاره شد كه دستورات تشریعی دین، اعتباری محض نبوده بلكه براساس تكوین، تدوین شده‏اند; یعنی باید و نبایدهای مطروحه در دین براساس هستها و نیستهائی است كه در متن هستی وجود دارد. به تعبیر فقهای عظام: «احكام تابع مصالح و مفاسد واقعی است‏». بنابراین اگر گفته می‏شود فلان غذا حلال است، این به معنای مفید بودن آن غذا برای جسم و روح است و اگر بیان می‏گردد كه ماده خاصی حرام است. این به معنای مضر بودن آن برای جسم و روح انسان است. البته عوامل دیگری در حكم به حلیت و حرمت‏یك چیز دخیل است كه ربط چندانی به بحث فعلی ماندارد. (۷) طبق این تفسیر حلیت‏یك ماده غذائی ارتباط مستقیمی با سلامت جسمی و روانی پیدا می‏كند و دارای یك اثر مثبت واقعی در جسم و روح انسان می‏باشد. قرآن كریم به این مسئله مهم و رابطه علی و معلولی بین مصرف غذای حلال و انجام اعمال صالح و مفید چنین اشاره می‏فرماید:
«یا ایها الرسل كلوا من الطیبات و اعملوا صالحا» (۸) ;ای رسولان ما از غذاهای پاكیزه و حلال متناول كنید و به اعمال نیكو بپردازید.
از این آیه می‏توان چنین استنباط كرد كه بین از طیبات تغذیه كردن و انجام رفتارهای شایسته رابطه مستقیمی وجود دارد.
دومین توصیه مهم در باب غذا خوردن، توصیه به كم خوری و اجتناب از پرخوری است، در روایات برای كم خوری آنقدر آثار مفید مادی و معنوی ذكر شده كه انسان رامتعجب می‏كند، همانطور كه در متونی كه راجع به عرفان عملی بحث می‏نماید به این مسئله مهم اهمیت زیادی داده شده است. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند:
«قلهٔ الاكل یمنع كثیرا من اعلال الجسم‏». (۹) ;كم خوردن ازبروز بسیاری از بیماریهای جسمی جلوگیری می‏كند.
درباره اثرات معنوی و روانی آن نیز فرمودند: «من قل اكله صفی فكره‏» (۱۰) ; هركس كم بخورد، فكرش صفا ونورانیت پیدا می‏كند. و صفا و نورانیت فكر نعمتی است كه آنرا به هركس ندهند.
نیز در روایات از پرخوری و آثار سوء جسمی و روانی آن شدیدا مذمت‏شده ومومنان به پرهیز از آن توصیه شده‏اند.
برای مثال رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله فرمودند:
«ایاكم و البطنهٔ فانها مفسدهٔ للبدن و مورثهٔ للسقم و مكسلهٔ عن العبادهٔ‏» (۱۱) ; بپرهیز از پرخوری كه فاسد كننده بدن و موجب بیماری و كسل كننده از عبادت است.
و هم فرمودند: «لا یدخل ملكوت السماوات والارض من ملا بطنه‏» (۱۲) ; به ملكوت آسمان‏ها و زمین (و مقامات بلند معنوی) راه پیدا نمی‏كند كسی كه شكمش پر باشد.
و این عدم راهیابی به معنای توقف در رشد و شكوفائی و به منزله حركت‏به سوی حیوانات و دور شدن از مسیر انسانیت است.
گیاه‏های دارویی آرامش‏بخش
در طب سنتی كه اساس آن را درمان با داروهای گیاهی و برخی مواد غذائی طبیعی تشكیل می‏دهد، به مسئله اضطراب وناآرامی توجه شده و بررسی هائی صورت گرفته و برپایه آن‏ها داروهای گیاهی معینی به عنوان آرامبخش و مسكن اعصاب وروان معرفی شده است. (۱۳) یكی از این داروها كه از قدیم در طب سنتی ایران به عنوان آرامش‏بخش به كار می‏رفته و بررسی‏های علمی اخیر صحت آرامبخش بودن آن و مزیت نسبی آن نسبت‏به «بنزو دیازپین‏ها» (دیازپام، اگزازپام، كلونازپام و...) را تائید مجدد نموده است، سنبل الطیب یا والریان (Valerian) می‏باشد (۱۴) . این بررسی‏ها نشان داده كه این دارو در رفع بیخوابی ونیز برطرف كردن اضطراب موثر بوده بدون اینكه حالت‏خماری را كه از عوارض جانبی آزار دهنده داروهای ضد اضطرابی چون دیازپام، فلورازپام، كلونازپام و... است راداشته باشد. نحوه مصرف این دارو به شرح زیر است: مقدار ۵ گرم ریشه سنبل الطیب را در ۲ لیوان آب جوش دم كرده بزرگسالان صبح و ظهر و عصر شب یك استكان با كمی قند تناول نمایند (كودكان نسبت‏به سنشان كمتر) یااینكه ۲-۱ گرم ریشه خشك آن را به صورت چای دم نموده و ۳۰ تا ۴۰ دقیقه قبل از رفتن به رختخواب مصرف نمایند (برای رفع بی خوابی).از دیگر داروهای گیاهی آرامبخش می‏توان به روغن بادام شیرین (Almond oil) ، گشنیز (Coriander) ، فندق ( (۱۵) (Pear) اشاره كرد كه مقدار و شیوه مصرف آنها در كتب مربوط آمده است. (۱۶)
مختصر آنكه تغذیه مناسب یكی از عوامل مهم در تامین سلامتی جسمی بوده و به نحو غیر مستقیم به سلامت روانی نیز كمك می‏نماید و نباید در پیشگیری و درمان معضلات روانی این عامل مهم را فراموش كرد.
ورزش
امروز درباره ضرورت ورزش و نقش آن در تامین سلامت جسمی آنقدر مطلب گفته ونوشته شده است كه دیگر ضرورت چندانی ندارد كه ما در اینجا به توضیح اهمیت این عمل بپردازیم و تنها به آثار ورزش در ارتباط با اثر آرامبخشی آن اشاره می‏كنیم. اما قبل از آن باید بدانیم كه در اسلام به ورزش و تحرك داشتن و دوری از كسالت و تنبلی اهمیت فوق العاده‏ای داده شده و این دین همه مومنان را به تامین قدرت در قوای جسمی و هم نظامی تشویق فرموده است. همه پیامبران واولیاء الهی ازنظر جسمی دارای قدرت و تحرك و پویائی بوده و حتی یك نفر از آنها نبوده است كه در این جنبه ضعیف باشد. برای مثال رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله آنقدر قدرت جسمانی داشته‏اند كه علی‏علیه السلام می‏فرماید هرگاه كار جنگ شدت می‏گرفت، مابه آن حضرت پناه می‏بردیم. قدرت جسمانی امیرمؤمنان‏علیه السلام كه در این جهت نیز مقتدای همه پهلوانان بوده و هستند آنقدر بوده كه هیچ جنگاوری به جنگ ایشان نیامد مگراینكه شكست‏خورد. قدرت بدنی حضرت موسی‏علیه السلام آنقدر زیاد بود كه تنها با یك مشت فردی را به هلاكت رساندند.
اولیاء دین همواره ورزش و تحرك را تشویق و حتی گاهی خود ترتیب مسابقات ورزشی متناسب باآن زمان را می‏دادند و گاهی خود نیز دراین مسابقات شركت می‏فرمودند. (۱۷) تشویق به انجام ورزش اسب دوانی، تیراندازی، شنا، شمشیربازی، پیاده روی، ورزش‏های رزمی مختص آن زمان و مكان، از جمله كارهائی بوده است كه رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله و ائمه اطهارعلیه السلام در طول زندگی خود آن را انجام داده و خود نیز در آن‏ها پیشقدم بوده‏اند. (۱۸) دستور كلی دین در دین باره این است كه: «ایاك و الضجر و الكسل فانهما یمنعان حظك من الدنیا و الآخرهٔ (۱۹) ; بپرهیز از بی‏حوصلگی و كسالت كه این دو تورا از بهره‏گیری از دنیا و آخرت محروم‏می كنند.
ورزش و آرامش روانی
ورزش از چند طریق باعث ایجاد آرامش در انسان می‏گردد:
الف) از طریق تخلیه انرژی‏های درونی. انسان در ارتباط با محیط بصورت دائمی دارای تبادلات انرژی می‏باشد. یعنی از راه خوردن مواد غذائی و مایعات، خواب و... انرژی دریافت نموده و از طرف دیگر این انرژی‏های دریافتی را مصرف و تخلیه می‏نماید. اگر این انرژی‏ها در درون انسان متراكم شده و راه تخلیه خود را به صورت صحیح نیابند، ممكن است‏خود را به شكل‏های گوناگون مثل انفجارات روانی، ناآرامی‏های فردی و اجتماعی هیجانات كنترل نشده و همچنین اضطراب و ناآرامی نشان دهند.
ورزش كردن باعث می‏گردد كه این انرژی‏های متراكم درونی انسان كه در زمان قدیم صرف كار و رفت و آمد و... می‏شد، در مسیری سالم و سازنده مصرف و تخلیه شود و تعادل درونی بین انرژی‏های دریافتی و پرداختی برقرار و در نتیجه آرامش روانی بر وجود وی حاكم گردد. درنظر گرفتن این مسئله بخصوص درنوجوانان و جوانان كه دارای انرژی و جنب و جوش فراوانی می‏باشند بسیار مهم است. خود شما هم شاید حالت آرامش روانی توام بانشاطی را كه پس از یك ورزش كردن متعادل به انسان دست می‏دهد، تجربه كرده باشید و شاید یكی از علل این مطلب كه گفته می‏شود بیماریهای روانی بخصوص اضطراب وافسردگی در زمان‏های قدیم كمتر از امروز بوده است، این بوده كه افراد آن روزگار دارای تحرك و فعالیت‏بدنی فراوان بوده‏اند و فرصتی برای ابتلاء به اضطراب و افسردگی نداشته‏اند! امروزه كار درمانی یكی از شیوه‏های درمان بیماران روانی است، چرا كه كار كردن هم به مثابه نوعی ورزش كردن است كه موجب تخلیه انرژی‏های درونی و بسیاری آثار مفید دیگر می‏شود.
ب) از راه ایجاد نشاط روحی. یكی از آثاری كه همه ورزشكاران درسخنان خود به آن اشاره می‏كنند، نشاطی است كه از طریق ورزش كردن نصیب انسان می‏شود. پرواضح است كه نشاط را با اضطراب و غم و اندوه و افسردگی سرسازگاری نبوده و آنها را از میان برخواهد داشت.
ج) گزارشاتی مبنی برتاثیر ورزش بر افزایش آزاد كردن آندروفین‏ها در بدن وجود دارد. آندروفین‏ها از مخدرهای درونی بدن انسان هستند كه دارای اثرات ضد درد آرامبخشی (Sedation) می‏باشند. نیز این مواد با اثرات خواب آوری خود در آرامش بخشی به افراد كمك می‏كنند.
د) از راه تغییر وضعیت‏بدن. بطور كلی حالت جسمی و وضعیت‏های مختلفی كه جسم و بدن و حالات صورت انسان به خود می‏گیرد، هم نشانگری از حالات روانی او می‏باشد و هم براین حالات روانی دارای تاثیر بوده و زمینه تغییر آنها را فراهم می‏كند. (۲۰) شاید یكی از علل اینكه در روایات فرموده‏اند هرگاه دچار غضب شدید، برخاسته و وضو بگیرید، همین مطلب باشد. تغییر با اضطراب بیان شده است. (۲۱) برای مثال گفته شده چارلز دیكنز هر وقت دچار ناكامی و اضطراب می‏شده، در خیابان‏ها به قدم زدن می‏پرداخته است. (۲۲) ورزش كردن می‏تواند بعنوان یكی از راه‏های خوب و مفید تغییر وضعیت‏بدن و دور شدن از محیط و اندیشه اضطراب‏زا مطرح باشد.
ه) و بالاخره از راه تقویت‏حس اعتماد به نفس و احساس عزت نفس.
امروزه هر چه بیشتر می‏گذرد نسبت‏به آثار جسمی و روانی ورزش توجه بیشتری نشان داده شده، آثار مفید ورزش بیشتر كشف می‏شود. برای مثال «در مطالعه اخیری كه در ژورنال اپیدمی شناسی آمریكا (American gournal to Epidemiology) به چاپ رسیده نشان داده شده كه افزایش مشاركت در برنامه‏های ورزشی، تمرینات بدنی و فعالیت‏های جسمانی به شدت باكاهش علائم افسردگی (احساس اینكه زندگی بی ارزش است و یا برخورداری از یك روحیه ضعیف)، بی قراری و اضطراب (تنش و بی قراری بدن) و احساس كسالت (بی خوابی، احساس فرسودگی) همراه است‏». (۲۳)
خواب
خواب از نیازهای انسان است. تقریبا همه انسان‏ها قسمتی از شبانه روز را به خواب اختصاص می‏دهند. خواب بخصوص خواب شبانه باعث
تجدید قوای جسمی و روانی شده و به انسان آرامش می‏بخشد چنانكه قرآن كریم فرمود:
«هو الذی جعل لكم اللیل لتسكنوا فیه‏» (۲۴) ; او خداوندی است كه شب را قرار داد تا در آن بیارامید.
امام صادق علیه السلام فرمودند: «النوم راحهٔ للجسد» (۲۵) ; خواب برای بدن مایه راحتی است.
مقدار نیاز خواب برای افراد و گروهها سنی مختلف بایكدیگر تفاوت دارد. بصورت كلی می‏توان گفت مقدار خواب بین ۸ - ۶ ساعت می‏تواند نیاز یك فرد بزرگسال را برطرف كند. این مقدار قابل كاستن است هر چند كه این كاهش شاید برای بسیاری از افراد به مصلحت نباشد. اما افزایش بی دلیل خواب اقدامی است نابخردانه كه باعث اتلاف عمر آدمی شده و در روایات از آن نهی شده است چنانكه امام صادق علیه السلام فرمودند:
«كثرهٔ النوم مذهبهٔ للدین و الدنیا» (۲۶) ; پرخوابی تباه كننده دین و دنیای انسان است.پی‏نوشت‏ها:
۱) البته این مسئله كلی نبوده و بعضا بیماری‏ها دارای اثرات مثبتی در روح و روان انسان هستند كه از جمله آنها می‏توان به پاكی و طهارت آن از گناه و ازتقاء درجه و شدت وجودی اشاره كرد. این مسئله از مطالعه روایاتی كه درباره آثار بیماری‏ها در افراد با ایمان آمده، فهمید می‏شود.
۲) برای مثال ن. ك. "طب الائمه"، علامه سید عبدالله شبر.
۳) بقره: ۲۴۷.
۴) عبس: ۲۴.
۵) درمان طبیعی، دكتر میشل موری، ترجمه دكتر عبدالرحیم گواهی، ص ۳۶۴.
۶) سنن النبی‏صلی الله علیه وآله، علامه طباطبائی;، ص ۱۷۲.
۷) ن.ك: اسلام ومقتضیات زمان، استاد شهید مطهری، ج ۲.
۸) مؤمنون، آیه ۵۱.
۹) غررالحكم.
۱۰) غررالحكم.
۱۱) میزان الحكمه، ج ۱، ص ۱۱۷.
۱۲) همان، ص ۱۱۸.
۱۳) ن. ك: دارو و درمان گیاهی، دكتر محمد صادق رجحان، ص ۹۲.
۱۴) درمان طبیعی، ص ۳۳۵.
۱۵) در روایات به این اثر ضد اضطراب گلابی اشاره شده است (طب الائمه ،ص ۴۷۴).
۱۶) بدیهی است كه منظور از مطالب بالا این نیست كه هر نوع اضطرابی رامی‏توان بوسیله خوردن این مواد درمان كرد، بلكه بخشی از انواع مختلف این بیماری بوسیله آرامبخش‏های فوق قابل رفع هستند. حجامت نیز از روش‏های درمانی خوبی است كه در روایات وارده از ناحیه ائمه: و نیز در طب سنتی از آن و آثارش بسیار یاد شده است و بجاست كه متولیان امور بهداشتی و درمانی كشور بجای مبارزه بااین روش كه روز به روز در حال گسترش است‏به اتخاذ یك برخورد منطقی و معقول باآن بپردازند.
۱۷) همان، ص ۳۵۰.
۱۸) ن. ك: ورزش در اسلام، حسین صبوری.
۱۹) میزان الحكمه، ج ۸، ص ۳۹۴.
۲۰) نك به: كلام جسم، جودی جمیز، ترجمه دكتر آرین ابوك.
۲۱) درآمدی به روانشناسی انسان، دكتر علی اكبر شعاری نژاد، ص ۱۴۶.
۲۲) همان.
۲۳) درمان طبیعی، ص ۴۰۰.
۲۴) یونس: ۶۷.
۲۵) میزان الحكمه، ج ۱، ص ۲۵۸.
۲۶) همان، ص
دكتر داود عرفانی‏فر

منبع : بنياد انديشه اسلامي