شاهنامه قریب

اخیراً چاپ جدیدی از شاهنامه فردوسی با تصحیح مهدی قریب روانه بازار کتاب شده است که تصحیحی نسبتاً دقیق و درخور اعتناست.این در حالی است که تاکنون نسخه های متعددی از این شاهکار ادبیات فارسی، تصحیح و منتشر شده است که این نشان از اهمیت و جایگاه والای شاهنامه در ادبیات کلاسیک ایران دارد.
□□□
به جرات می توان شاهنامه را سرچشمه و منبع لایزال میراث مشترک ایرانیان دانست. در این کتاب که حقیقتاً شاهً نامه هاست، استمرار هویت ایرانی را از دنیای اسطوره ها و حماسه ها تا واپسین فرمانروایان ساسانی می توان به آشکارگی تماشا کرد.
بی هیچ گمانی فردوسی در احیای زبان فارسی که از ارکان هویت ملی شمرده می شود، نقش بی چون وچرایی داشته و محتوای شاهنامه دارای ویژگی هایی است که سبب شده است هویت ملی تا امروز استمرار یابد. یکپارچگی سیاسی، یکپارچگی جغرافیایی و به ویژه یکپارچگی روایات برخی از ویژگی های این کتاب ارجمند به شمار می آید. در سراسر شاهنامه هیچ دوره یی نیست که ایران بدون فرمانروا باشد حتی فرمانروای بیگانه یی چون اسکندر را از تاریخ حذف نکرده، بلکه هویت ایرانی بدو داده اند.
از آغاز شاهنامه تا دوران فریدون، فرمانروایان ایرانی بر کل جهان فرمان می رانند و از ایرج به بعد بر ایران شهر که تا پایان شاهنامه کانون رویدادهاست، هرچند در دوره های مختلف مرزهای ایران شهر تغییر می کند. مثلاً زمانی ارمنستان بخشی از قلمرو ایران است و زمانی دیگر نیست. در شاهنامه برخلاف دیگر منابع فارسی و عربی درباره تاریخ ایران روایات یکدست است. بدین معنی که خواننده هیچ گاه با روایات گوناگونی از یک رویداد واحد روبه رو نمی شود.
اما اینکه تاریخ و اهالی آن پس از مرگ فردوسی با وی و کتابش چه کرده اند شاید این سخنان تلخ و پراندوه استاد فقید شاهرخ مسکوب اشارتی به تفصیل ماجرا باشد؛
«هزار سال از زندگی تلخ و بزرگوار فردوسی می گذرد. در تاریخ ناسپاس و سفله پرور ما، بیدادی که بر او رفته است، مانندی ندارد. و در این جماعت قوادان و دلقکان که ماییم با هوس های ناچیز و آرزوهای تباه، کسی را پروای کار او نیست و جهان شگفت شاهنامه همچنان بر «ارباب فضل» دربسته و ناشناخته مانده است. اما در این دوران دراز، شاهنامه زندگی صبور خود را در میان مردم عادی این سرزمین ادامه داده است، و هنوز صدای گرمش گاه گاه اینجا و آنجا در خانه یی و قهوه خانه یی شنیده می شود و در هر حال این زندگی خواهد بود، و این صدا خاموش نخواهد شد، و در هر زمان به آوایی و نوایی سازگار مردم همان روزگار فراگوش می رسد.» ۱
قدیمی ترین نسخه های شاهنامه فردوسی، نسخه کتابخانه ملی فلورانس(۶۱۴ ه. ق)، برگردان عربی ابوالفتح بنداری(۶۲۱-۶۲۰ ه. ق)و نسخه موزه بریتانیا در لندن(۶۷۵ ه. ق) است که بیش از دویست سال با زمان درگذشت حکیم توس فاصله دارند و همین مطلب اهمیت و ضرورت توجه به تصحیح علمی و انتقادی شاهنامه را دو چندان می نماید. پژوهشگران و تصحیح کنندگان شاهنامه نیز در این زمینه و در جهت نزدیک ساختن متن به متن اصلی کوشش هایی داشته اند و البته باید توجه داشت که این کار بسیار دشوار است و به دانش، تخصص و آگاهی نیاز دارد و به همین خاطر از حساسیت ویژه یی برخوردار است.
هنگامی هم که سخن از شاهنامه در میان باشد، جایگاه ممتاز آن نزد مردم ایران مطرح می شود و بدون تردید دقت و ظرافت بیشتری انتظار می رود. اکنون چاپ های مختلف و متعددی از شاهنامه موجود است که اگر نگاهی به آنها بیندازیم با هم تفاوت هایی دارند و این موضوع خود جای اندیشیدن بسیار دارد. اما به تازگی کتاب شاهنامه فردوسی به کوشش یکی از استادان نام آشنای فرهنگ و ادب ایران زمین، مهدی قریب و به همت انتشارات دوستان منتشر شده است. مهدی قریب از استادان شناخته شده ادبیات این سرزمین به شمار می رود و سال های طولانی است که به فعالیت های پژوهشی در زمینه فرهنگ و ادب این سرزمین و به ویژه شاهنامه فردوسی اشتغال دارد. ایشان اینک با کوله باری از دانش و تجربه و با بهره مندی از محضر بزرگانی چون مجتبی مینوی، عباس زریاب خویی، احمد تفضلی، سید جعفر شهیدی و... این کار سترگ را به انجام رسانده و در روزگار قحطی وجدان کوشش نیک و سودمندی داشته و گام بزرگی برداشته است.
متن شاهنامه تصحیح شده قریب بر اساس ۱۰ نسخه از قدیمی ترین نسخه های شاهنامه در جهان و مقابله با متن شاهنامه های چاپ اول و دوم مسکو و نسخه شاهنامه جلال خالقی مطلق، ویرایش و تصحیح شده و اساس و مبنای کار خویش را نسخه موزه بریتانیا(۶۷۵ ه. ق) در نظر گرفته، با این حال دیگر نسخه ها و متون چاپی را نیز مورد توجه و نظر قرار داده است. در اینجا توضیح این نکته ضروری به نظر می آید که به باور کارشناسان و آگاهان نسخه کتابخانه ملی فلورانس در بخش هایی مخدوش بوده و همه متن شاهنامه را دربرندارد.
همچنین از موارد مهم و برجسته در کار ایشان وسواس و دقت، احتیاط مداوم، در نظر نداشتن نظر و سلیقه شخصی و از همه مهم تر، تلاش برای نزدیکی به بیان فردوسی را می توان برشمرد.
شاید اگر نیک بیندیشیم در زمینه تصحیح آنچه هدف و مقصود پژوهشگر خوانده می شود تلاش جهت نزدیکی به بیان پدیدآورنده اثر است و با توجه به فاصله زمانی درگذشت فردوسی تا نسخه ۶۷۵ ه. ق که ۲۶۰ سال را در بر می گیرد در رابطه با شاهنامه کار قدری سخت تر و پیچیده تر به نظر آید که به طور طبیعی با دقت، تامل و تعمق می توان این کار بزرگ را به انجام رساند.
مطلب دیگر اینکه مساله الحاقی دانستن یا اصیل دانستن برخی روایت ها و داستان های فرعی شاهنامه (مانند کشتن رستم پیل سپید را، روایت دژ سپید، رفتن رستم به البرز کوه به طلب کی قباد، اسطوره کشف آتش و... ) که در چاپ های موجود شاهنامه (تصحیح شده) هم به نوعی دیده می شود، در مقدمه کتاب شاهنامه، مورد نظر و نگاه منتقدانه قریب قرار گرفته و به ویژه الحاقی شمردن روایت های فرعی شاهنامه (که به ظاهر بر مبنای برگردان عربی شاهنامه بنداری صورت پذیرفته) با پرسش مواجه شده و نسبت به این موضوع واکنش جدی نشان داده شده است. در دیداری که نگارنده با ایشان داشتم نیز ایشان بر این نکته تاکید داشتند و همچنین الحاقی دانستن ابیات زیادی از شاهنامه را در شاهنامه جلال خالقی مطلق قابل بحث دانستند.
البته همه این داستان های فرعی و ابیات مشکوک در کتاب شاهنامه (به کوشش قریب) آمده اما با نشانه هایی مشخص شده تا به این ترتیب راه تحقیق و داوری برای خوانندگان جست وجوگر و پرسشگر باز بماند و به جرات این اقدام را می توان امتیاز برجسته کار محققانه استاد قریب به شمار آورد.
در آخر با سخن پایانی مهدی قریب در مقدمه اش بر کتاب شاهنامه همداستان می شوم؛
گفتار و پندار نیک و خردمندانه یی که اگر شنیده و سرانجام اجرا شود، جاودانه خواهد شد. تلاش ها و کوشش های بزرگان فرهنگ و ادب کشورمان در تصحیح شاهنامه همواره عاشقانه و دلسوزانه بوده و هست ولی هنوز گام آخر برداشته نشده است و آن گرد آمدن استادان سرشناس و کارشناسان معتبر در یک مجموعه و بنیاد ملی است تا با بهره مندی از تجربه های ارزشمند گذشته در داخل و خارج از ایران تصحیح علمی و انتقادی متن شاهنامه به شکل اساسی انجام پذیرد و این آرزو برآورده شود.
به امید آن روز.

محمد صادقی
پی نوشت؛
۱- برگرفته از مقدمه یی بر رستم و اسفندیار نوشته شاهرخ مسکوب

منبع : روزنامه اعتماد