آموزش و پرورش و رسالت تربیت شهروندی

آموزش و پرورش در جوامع امروزی به عنوان کلیدی‌ترین نهاد آموزشی در جهت توسعه همه جانبه بشمار می‌رود. چرا که در پرتو آموزش است که انسانها متحول می‌شوند. برپایه نظام آموزشی و تربیتی یک جامعه است که نظم و انضباط اجتماعی حالت نهادی به خود می‌گیرد و عامه مردم به طرف فرهنگ ترقی و توسعه حرکت می‌کنند.
انسان باید ارزش پیدا کند و تربیت او مبنای توسعه قرار گیرد. چون هدف از آموزش و سرمایه‌گذاری آموزشی کشف و توسعه‌ی منابع انسانی در جهت تعالی بخشی ارزشها و استعدادها و بهینه‌کردن آن است چون محور اصلاحات اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی در کلیه ممالک توسعه یافته، انسان بوده می‌باشد... آموزش مهمترین رکن برنامه‌ریزی جامعه است وکلیدی‌ترین عنصر در توسعه یک جامعه مردم آن جامعه هستند که باید از فرهنگ، آگاهی و مهارتهای گوناگون برخوردار باشند.
توشیرو دوکو یکی از معماران توسعه ژاپن، امروزه درباره نقش سازنده و بارورکننده و رشد دهنده انسان و آموزش و پرورش در فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی چنین بیان می‌کند: ما نه هیچ منبع طبیعی داریم و نه هیچ قدرت نظامی، ما فقط یک منبع در اختیار داریم، ظرفیت ابداع مغزهایمان. این منبع پایان‌ناپذیر است. باید آن را ترکیب کرده، تمرین داده، مجهز ساخت. این قدرت دفاعی خواه ناخواه، در یک آینده نزدیک گرانبهاترین ثروت مشترک همه بشریت خواهد بود... در کشور ژاپن تربیت انسانها، بهترین مساله است و کسانی که در نظام آموزشی کار می‌کنند افراد بسیار محترم و با پرستیژ اجتماعی والایی هستند همین آموزش دهندگان هستند که در واقع، توسعه و زمینه‌های آن را <از طریق تربیت شهروندانی آگاه و مسئول) فراهم می‌آورند و ارزشمندترین سرمایه‌های انسانهای با فرهنگ، آموزش دیده و با شخصیت آن جامعه (شهروندان مدنی) هستند.‌
بنابراین زمانی آموزش و پرورش در رسیدن به اهداف و آرمانهایش موفق خواهد بود که بتواند شهروندانی آگاه، مسئول و خلاق بپرورد و این امر میسر نیست مگر از طریق آموزش بهینه شهروندی و نیز ارتقاء فرهنگ شهروندی.‌
● آموزش شهروندی چیست؟
<منظور از آموزش شهروندی عبارت است از فرایند انتقال دانشها، ارزشها و نگرشهای لازم برای مشارکت و ثبات سیاسی جامعه از یک نسل به نسل دیگر. این انتقال شامل موارد مختلفی نظیر: آگاهی از تاریخ و ساختار نهادهای سیاسی، احساس وفاداری به ملت، نگرش مثبت نسبت به اقتدار سیاسی، باور به ارزشهای بنیادی (مانند حاکمیت قانون و تسامح و تساهل)، علاقه به مشارکت سیاسی و کسب مهارتهای لازم برای فهم سیاستهای عمومی و نظارت بر آنها می‌شود.
بدین ترتیب، هدف اساسی آموزش شهروندی در هر جامعه‌ای، انتقال مجموعه‌ای از دانشها، ارزشها و جهت‌گیریهای رفتاری ضروری برای دوام و رفاه آن جامعه، به نسل جوان است. لذا آموزش شهروندی به دنبال جلب حمایت جوانان از فرهنگ مدنی جامعه است که این امر از طریق فرایندهای آموزشی تحقق می‌یابد. (همان، ص ۳۱۷) در جوامع اقتدار طلب و خودکامه تعلیم و تربیت شهروندی به شدت در پی القای عقیده حاکم است و حق انتخاب چندانی برای فرد در جهت ابراز مخالفت وجود ندارد در حالی که در جوامع مردم‌سالار، هدف از تعلیم و تربیت شهروندی، پرورش افرادی است، مسئول، خودآگاه، کارآمد و بالتبع در خدمت اهداف و آرمانهای جامعه.
● شهروند کیست؟ و شهروندی یعنی چه؟
<شهروند کسی است که با همنوع خود زندگی می‌کند و از طریق دولت حمایت می‌شود. از حقوق اجتماعی برخوردار است و وظیفه اجتماعی انجام می‌دهد. شهروندی راههای زندگی کردن شهروندان با یکدیگر است. شهروندی توانایی افراد را برای قضاوت در مورد زندگی خودشان تصدیق می‌کند. بنابراین شهروندی افراد از پیش بوسیله نژاد، مذهب، طبقه، جنسیت یا هویتشان‌تعیین نمی‌شود.‌
بنابراین شهروندی در نحوه‌ی ارتباط فرد با فرد و با جامعه معنا و مفهوم حقیقی خود را در می‌یابد.در این راستا به اعتقاد تی،اچ،مارشال: اولاً شهروندی وضعیتی است که ناشی از عضویت کامل فرد در اجتماع است. ثانیاً کسانی که حائز این وضعیت هستند حقوق و تکالیف یکسان و برابری دارند.
باید دانست که شهروندی با احساس مسئولیت همراه است. و حس شهروندی در عمیق‌ترین معنای خود دارای دو جنبه‌ی مهم است:‌
الف) جنبه مهمی از مسئولیت شهروندی، داشتن شرافت کاری است که بدون آن مدنیّت پیشرفته‌ای حاصل نمی‌شود.
ب) مسئولیت مدنی در جایی امکان بروز می‌یابد که جامعه‌ی مدنی به معنای واقعی مستقر شده باشد امّا جامعه مدنی نمی‌تواند بدون تلاش شهروندان برخوردار از حس مسئولیت قوی برپا می‌گردد. (نیکفر، ۱۳۷۸، ص ۱۷۳).
● آموزش و پرورش و شهروندی‌
شهروندی همانگونه که بیان شد یک فرایند مربوط به تمام عمر است و به همین جهت، همه‌ی افراد در تمام طول زندگی خود نیازمند آموزشهای متناسب با شهروندی در مراحل گوناگون زندگی هستند. البته این امر زمانی جامه عمل می‌پوشد که فضای آموزشی جامعه، فضایی دمکراتیک بخود گیرد و این ممکن نیست مگر به شرط استقرار نظام سیاسی مردم سالار (که در آن افراد خود را در مقابل جامعه مسئول و برای عمل به وظایف شهروندی) و در نتیجه برخورداری از حقوق مترتب برآن آزاد می‌بینند. در این فضای دمکراتیک، دانش‌آموزان نیز نیازمند آن هستندکه در زمینه‌های اخلاقی، رشد اجتماعی و دانش و درک درست و عینی از جهان، آموزش می‌بینند. در تمام تصمیم‌گیریهای مربوط به خودشان در خانه و مدرسه و جامعه مشارکت کنند و به عنوان یک شهروند، به صورتی فعال در مناسبات اجتماعی متناسب با احوال خودشان قرار گیرند. آموزش و پرورش باید به کودکان و نوجوانان کمک کند تا شهروندانی مسئول، مشارکت‌کنندگانی فعال در امور زندگی اجتماعی و فرهنگی، یادگیرندگانی موفق و علاقمند و افرادی متکی به خود و قابل اعتماد بار آیند. افرادیکه نه تنها ارزشها و ویژگیهای مورد ستایش جامعه را دارا باشند، بلکه بتوانند در راستای بهسازی و ارتقای فرهنگ جامعه تلاش مؤثرتری را به نمایش گذارند.
در سایه‌ی چنین برداشتی است که از نظر مربیان بزرگ تعلیم و تربیت... مدرسه نه تنها یک مکان جهت آماده شدن برای زندگی است، بلکه در حقیقت جایی برای تمرین زندگی و تجربه عرصه‌های مختلف آن است. به عبارت دیگر مدرسه مکانی برای یادگیری حقوق و مسئولیتهای شهروندی است. از این رو آنچه که می‌تواند رسالت و فلسفه اصلی شکل‌گیری و توسعه‌ی مدارس را در دوران کنونی توجیه کند، تربیت شهروندی و به عبارت دیگر عمل کردن مدارس به عنوان <مدرسه‌ی زندگی> است.در راستای احراز ویژگیهای شهروندی، مدرسه باید مکانی برای تدارک فرصتهای لازم و مناسب برای تجربه و تمرین در عرصه‌های مختلف زندگی باشد تا از این رهگذار، زمینه‌های لازم برای برطرف کردن نیازهای فردی، خانوادگی و اجتماعی دانش‌آموزان فراهم آید... بنابراین مدرسه باید خود زندگی و نمونه و الگویی کوچک از جامعه باشد و در آن دانش‌آموزان در عرصه‌های مختلف نظیر حرفه، دین، سیاست، فرهنگ، علم و فناوری، خانواده، بهداشت محیط زیست، ارتباطات، و مانند آن به یادگیری بپردازند. این چگونگی مستلزم پرداختن هرچه بیشتر به تربیت شهروندی و مهارتهای زندگی در سطح مدارس است.‌
● نظام آموزشی مردم سالار لازمه‌ی تربیت شهروندی‌
به عقیده‌ی بسیاری از دانشمندان تعلیم و تربیت، وظیفه آموزش و پرورش، تربیت شهروندانی است که بتواند برای رشد و شکوفایی جامعه‌ی مردم سالار و تجدید بنای آن تلاش کند... نظام آموزشی مردم‌سالار، درصدد تربیت نسلی است که بتواند در دنیای پیچیده‌ی کنونی، هم برسرمایه‌ی دانش خود بیفزاید و هم با افزایش قابلیت همبستگی و نقش‌پذیری خود در ایجاد فضای گروهی که مسئولیت چند جانبه و جمعی به بار می‌آورد، کوشش نماید در چنین جامعه‌ای از ما می‌خواهند که همه با هم برای درک دنیای یکدیگر تلاش کنیم و چشم‌انداز مشترکی بسازیم که ما را قادر می‌سازد از یکدیگر بیاموزیم و درحالیکه واقعیت کثرت‌گرایی را حفظ می‌کنیم بر خود حکومت کنیم. تعلیم و تربیت در جامعه‌ی اسلامی بر توسعه‌ی فرایند آموزش مردم سالاری دینی تکیه دارد؛ فرایند پویایی که هم می‌تواند به حالت انسجام و وابستگی درونی فرد عقل او و کارکردهای اجتماعی او بیندیشد و هم می‌تواند او را به ارزشهای اخلاقی و اصول اعتقادی که در جهت تکریم مقام و منزلت انسانی قرار دارد، پایبند نماید.
اگر واقفیم که آموزش و پرورش به عنوان رکن تولید آگاهی مدنی دانش‌آموزان به عنوان عاملان اصلی باز تولید این آگاهی و شناخت، در واقع همان پشتوانه‌های راهبردی رشد فرهنگ شهروندی و توسعه‌ی سیاسی کشور به شمار می‌رود. در این خصوص انتظاراتی از آموزش و پرورش کارآمد و منطبق با نیازهای امروزی هست که عبارتند از:
۱) آموزش مفید، اثربخش و کاربردی.
۲) تربیت نسل جوان و نوجوان براساس معیارهای مورد قبول جامعه.
۳) تسهیل در فرایند جامعه‌پذیری افراد و یادگیری هرچه بهتر استانداردهای زندگی سالم.
۴) هدایت نسل جوان و نوجوان در جهت ترقی و توسعه‌ی مطلوب.
۵) تربیت انسانهای قانونمند، مشارکت‌پذیر، منظم، مسئول و پرتلاش از طریق نهادینه‌سازی قانون و پرهیز از زور و خشونت و سلطه‌گری و جلوگیری از تنش و تن دادن به آن.
۶) جا انداختن فرهنگ تحزّب‌گرایی و تمرین مشارکت در اداره‌ی امور مدرسه و جامعه.
۷) تقویت ایمان، روحیه‌ی شجاعت، اعتماد به نفس، شکیبایی در برابر مصائب و رنجها، عدالت‌جویی، وجدان کاری و انضباط اجتماعی، مشورت، تعاون و ایثار.
● ضرورت تربیت شهروندی در عصر جهانی شدن‌
امروزه باتوجه به پیچیدگی عصر جهانی شدن، آموزش و پرورش ایران اگر بخواهد هدایت ملی و نظام ارزشی و مهارتهای شهروندی کودکان و نوجوانان را تحکیم و اعتلا بخشد، باید آنان را برای زندگی در عصر جهانی شدن در قرن بیست و یکم، آماده کند. چرا که جهانی شدن نه فقط براقتصاد و سیاست و مناسبات اجتماعی، بلکه بر فرهنگها و نظامهای آموزشی و هویت مردمان نیز تأثیر می‌گذارد. به همین دلیل، برنامه‌ریزی ثمربخش و نوآوری در آموزش و پرورش زمان ما نمی‌تواند بدون توجه دقیق و عمیق به تأثیرات جهانی شدن در تعلیم و تربیت کشورها و ملت‌ها صورت گیرد.فرایند جهانی شدن خصوصیات ویژه‌ای را برای شهروند قرن ۲۱ می‌طلبد که می‌توان آنها را در سه قالب کلی و بدین صورت برشمرد:‌
‌۱) دانش، مهارت و نگرش جهانی اندیشیدن و عمل کردن‌
۲) دانش مهارت و نگرش دمکراتیک‌
۳) توانایی در کاربرد فناوری اطلاعات‌
این سه مفهوم به شدت درهم تنیده شده، اثرات متقابل و چندجانبه‌ای دارند. فناوری اطلاعات: باعث نزدیکی سریع و آسان افراد و ملت‌ها شده است. این امر موجب شده است اگر تا دیروز مردم یک کشور به صورت محلی اندیشیده‌‌اند و به نحوه‌ی عمل دمکراتیک در درون خود می‌اندیشیده‌‌اند، امروزه به اقدام دمکراتیک در سطح جهانی، بین ملتها بیندیشند. فناوری اطلاعات باعث شده است تا جهان در عرصه‌ی سیاسی، اقتصادی، فرهنگی به یکدیگر وابسته گردد و این وابستگی، لزوم اندیشه و عمل جهانی را پدید آورده است... در نهایت می‌توان گفت در قالب جهانی باید به صورت دمکراتیک عمل کرد و ابزار و اندیشه‌ی عمل دمکراتیک، فناوری اطلاعات است. چرا که باتوجه به فرایند جهانی شدن آینده تربیت به طور جدی متأثر از فناوریهای اطلاعاتی خواهد بود.
● ویژگیها و صلاحیتهای مطلوب شهروندی برای جامعه‌ی ایران‌
واضح است که نظام آموزشی هر کشوری متأثر از نظام ارزشهای حاکم بر جامعه است و بالتبع تربیت شهروندی نیز باید در راستای فرهنگ و هویت دینی و ملی جامعه، انجام گیرد. در این راستا زندگی شهروندی باید محتوای عینی مرتبط با محیط زندگی ایرانی را که دانش‌آموز در آن به سر می‌برد، داشته باشد. از چنین مسیری است که بومی کردن آموزش زندگی شهروندی محلی و ملی میسر می‌شود و مقدمه‌ی آموزش شهروندی جهانی را فراهم می‌آورد. باتوجه به مباحث مطرح شده، یک شهروند مطلوب برای جامعه‌ی ایران در سه حیطه با قلمروهای خاص و دارای صلاحیتهای معینی می‌باشد که عبارتند از:
۱) شناخت مدنی. و آن عبارت است از مجموعه‌ای از آگاهیها، اطلاعات و درک و فهم مدنی که مؤلفه‌های آن عبارتند از: آگاهی از نحوه‌ی بدست آوردن اطلاعات، آگاهی از ساختار و نحوه‌ی عملکرد دولت، آگاهی از دیدگاههای احزاب عمده‌ی کشور، آگاهی از حوادث و رویدادهای جامعه، آگاهی از قوانین و مقررات اجتماعی و آگاهی از حقوق شخصی و بین‌المللی.
۲) <توانایی مدنی> که عبارت است از مجموعه‌ای از مهارتها، قابلیتها و توانمندیهایی که هرفرد برای زیست در جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، به آنها نیاز دارد و مؤلفه‌های آن عبارتند از: توانایی مشارکت با دیگران، توانایی انجام امور بدون اتکاء به دیگران، توانایی اتخاذ تصمیم منطقی و توانایی رفتار براساس اصول اخلاقی و مذهبی مطلوب.
۳) <نگرش مدنی> که عبارت است از مجموعه‌ای از طرز تلقی ها، باورها و دیدگاههایی که برای یک شهروند خوب ضروری است و مؤلفه‌های آن عبارتند از: پذیرش تنوع و تکثر در جامعه و احترام به آن، داشتن اعتقادات و باورهای مستقل، داشتن روحیه‌ی مسئولیت‌پذیری، دارا بودن حس وطن‌پرستی، داشتن روحیه‌ی بردباری و تحمل، داشتن روحیه‌ی انتقادپذیری، دارا بودن روحیه‌ی قدرشناسی نسبت به میراث فرهنگی و هویت مذهبی و ملی.
با عطف به این ویژگیهاست که رسالت سترگ و خطیر آموزش و پرورش در عصر جهانی شدن معنا و مفهوم خود را درمی‌یابد بنابراین ضروری است تا ضمن توجه به سیاستهای کلی نظام آموزشی، مرحله‌ی درک و فهم عمیق و دستیابی به شعور تربیت شهروندی و تدارک مدرسه‌ی زندگی را وجهه‌ی همت قرار داده، بسترهای لازم را برای توجه هرچه بیشتر به این رسالت سنگین (تربیت شهروند مدنی) نظام آموزشی فراهم نمائیم.

علی بهروش‌
کارشناس ارشد مسائل آموزش و پرورش‌
منابع:
۱) سروش، عبدالکریم، (۱۳۷۴)، روش تفسیر در علوم اجتماعی، تهران؛ مؤسسه فرهنگی صراط‌
۲) مشارع‌پور، محمود، (۱۳۸۳)، جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، تهران؛ انتشارات سمت‌
‌۳) نیکفر، محمدرضا، (۱۳۷۸)، خشونت، حقوق بشر، جامعه‌ی مدنی، تهران؛ انتشارات طرح نو
۴) فتحی واجارگاه، کوروش، (۱۳۸۵)، لحاظ کردن ارزشهای شهروندی در برنامه‌ی درسی، مجله نوآوریهای آموزشی، شماره‌های ۱۷
۵) علی ضیایی، مرتضی، (۱۳۸۱)، مشارکت و شناخت در تصمیم‌گیریها (چکیده‌ مقاله‌های همایش ملی مهندسی اصلاحات در آموزش و پرورش)، تهران؛ انتشارات پژوهشکده‌ی تعلیم و تربیت.
۶) گلیار، حسین، (۱۳۸۱)، تأثیر آموزش و پرورش در تحقق جامعه‌ی مدنی و نظام مردم‌سالاری دینی، تهران؛ انتشارات پژوهشکده‌ی تعلیم و تربیت.
۷) قائدی، یحیی، (۱۳۸۵)، تربیت شهروند آینده، مجله‌ی نوآوریهای آموزشی، شماره‌ی ۱۷
۸) فالکس، کیث، (۱۳۸۱)، شهروندی، ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران؛ انتشارات کویر

منبع : روزنامه اطلاعات