تاریخچه انار تهران

فهم حیران شود از حقه یاقوت انار ‌ / سعدی . اینکه تهران در گذشته‌های دور، سبز و خرم و آبش فراوان و درختانش پربار بوده است، خبر تازه‌ای نیست و در جای‌جای نوشته‌ها بدان اشاره کرده‌ایم. در آن روزگار سبزی و صیفی مزارع و بساتین تهران دیرگاهی سفره ساکنان آبادی‌های گستره وسیع تهران را رنگین کرده و میوه باغهایش سزاوارانه پای از حریم خانه برون و گام به دیگر دیار برده و آوازه خوش در اقصی نقاط ایران زمین به‌هم رسانده و گل سرسبد میوه‌هایش <انار> شهره آفاق شده است.
در این مطلب به تاریخچه انار تهران اشاره داریم و به همین منظور اوراق کتب قدیم و منابع تاریخی را برگ‌برگ می‌کاویم:
● لغت انار
‌ به فتح اول کلمه‌ای است پارسی نام درختچه‌ای است (به فرانسه ‌) Grenadier از تیره موردی‌ها که گاهی آن را تیره‌ای مستقل به شمار آرند و به نام انارها نامند. کریم ساعی در کتاب <جنگل‌شناسی> آن را مترادف اصطلا‌ح علمی ‌Punica granatum دانسته و می‌نویسد، انار درختی است از تیره ‌Punicaceae و از جنس ‌Punica و نام گونه آن ‌P.granatum است.
▪ پوست ‌آن خاکستری و برگ‌هایش بیضی شکل و گل‌هایش بزرگ و قرمز رنگ است - فرهنگ معین
▪ میوه آن درشت و دارای پوست سرخ و کلفت است. دانه‌های آن شفاف و آبدار... - گیاه‌شناسی حسین گل گلا‌ب
▪ درخت انار در جلگه‌های کرانه دریای مازندران به حال وحشی فراوان است و... انار دارای اقسامی است - لغتنامه
▪ دانه‌های آبدار،... ساقه‌اش خاردار و... درخت انار در جاهایی که زمستان سخت نباشد به ثمر می‌رسد - فرهنگ عمید
▪ به عربی رمان و به لغت زند، رومنا گویند - برهان قاطع - ناظم‌الا‌طباء
▪ در زبان انگلیسی ‌Pomegranate گفته می‌شود.
در میان منابع گوناگون نظری متفاوت و قابل بررسی، جلب توجه می‌کند، مبنی بر اینکه انار در اصل <انار بار> بوده است و بعدها به اختصار گفته‌اند <انار> انار اسم وادی قم بوده و بار اسم کنار وادی و رهگذر آن بوده است. این رستاق =(ناحیه بزرگی که چندین روستا داشته است) را انار، نام کردند. نویسنده <تاریخ قم> با بیان این مطلب می‌افزاید ناحیه انار ۶۰ آبادی دارد.
در فرهنگ جغرافیای ایران نامی از ناحیه <انار> در شهر قم ذکر نشده، لیکن در فرهنگ معین درباره <انار بار> آمده. در قدیم انار بار از رستاق‌های قم بوده است - لغتنامه
خواص شیمیایی -‌ چوب آن دارای مازوج فراوان است و در رنگرزی مصرف می‌شود. پوست انار دارای ماده تنن و مازو است که در رنگرزی به‌کار می‌رود - فرهنگ عمید.
در تهران قدیم چونان دیگر شهرها مردم از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کردند. در این شهر پوست انارکوبی از مشاغل رایج و معمول تهرانی‌ها بوده زیرا پوست انار در کنار روناس، حنا، پوست گردو و... به کار آن مردمان می‌آمد.
● خواص دارویی
▪‌ ریشه آن دارای آلکالوئیدی است که سمیت دارد و به مقدار کم برای از بین بردن کرم تنیا در پزشکی مصرف می‌شود - جنگل‌شناسی
▪ جوشانده پوست انار خونریزی دندان را بند آورد.
▪ برای تصفیه خون نافع، گل انار قابض است - فرهنگ عمید
● محل رویش انار
▪ در جلگه‌های کرانه دریایی مازندران به حال وحشی فراوان است - جنگل‌شناسی ساعی
▪ امروزه بیشتر انار ایران در باغهای ساوه، قم و یزد به‌دست می‌آید. نوعی انار وحشی در جنگل‌های مازندران وجود دارد که میوه‌اش ریزتر و ترش‌تر از نوع دست‌کاشت آن است.
▪ در قدیم آبادی تهران یکی از خاستگاه‌های این درخت بوده و از اتفاق جزو بهترین‌های نوع خود به‌شمار می‌رفته است.
▪ از گفته مورخان و جغرافیدانان قدیم آنان که از درختان و گیاهان ری و آبادی‌های گستره تهران یاد کرده‌اند چنین برداشت می‌شود که غیر از تهران در دیگر آبادی‌های این پهنه نیز سابقه کاشت این گیاه وجود داشته است.
ی وجود باغهای فراوان انار در آبادی‌های این پهنه که به باغ اناری شهرت داشتند و درختان انار امروز در اراضی شمالی دیه نارمک، باغ مجید‌آباد در تهران‌پارس، مرادآباد، ونک، حسین‌آباد، سوهانک، باغ فیض و... این ادعا را اثبات می‌کند.
● انارستان
‌ در لغت باغی است که دارای درختان انار باشد. سوای این معنا و جا‌هایی که در شهرها با این نام وجود دارد، در ارگ سلطانی تهران به روزگار قجر <انارستانی> بوده که گاه به گاه در آثار آن دوره بدان برمی‌خوریم:
▪ ظل‌السلطان می‌نویسد: ...< روزهای غیر از ایام تعطیل - دیوانخانه که اسمش <انارستان> بود منزل مخصوص ما بود...- > خاطرات ظل‌السلطان
▪ عزیزالسلطان معروف به ملیجک می‌گوید: <ناصرالدین شاه تالا‌ر معروف به فتحعلی شاهی را خراب نکرد... در طرف شمال این عمارت حیاط انارستان و طرف جنوبش حیاط انیس‌الدوله بوده.- > لعل نقل در جغرافیای تاریخی تهران
▪ باغهای اناری -‌ با گستردگی کاشت درخت انار در آبادی‌های گستره تهران، بدیهی است باغهای اناری بسیاری را می‌توان در این پهنه سراغ گرفت:
▪ باغ اناری واقع در تهران‌پارس در جوار قنات کوثر که در گذشته به باغ <مجیدآباد> و قدیم‌تر به باغ <قوقوک> شهرت داشت. باغ اناری دیگری در غرب تهران قدیم، حوالی سه‌راه سلسبیل بود که امروز اثری از آن نیست. باغ اناری از باغهای آبادی باکک جنب دیه‌شیان بود.
▪ باغ اناری دیگری هم در اراضی کن در جنوب جاده قدیم کن به کاروانسرا سنگی (جنوب غربی قلهک دره کن) وجود داشت.
در گزارشی از سازمان زمین‌شناسی در بررسی‌هایی که در محدوده غرب تهران انجام شده از جایی با نام <باغ اناری> یاد شده است.
● انار تهران
به عهد باستان، انار تهران در خوبی و لطافت شهره آفاق بوده است. آوازه انار در سده‌های پنجم و ششم هجری به حدی بود که <ابن بلخی> در آغاز سده ششم در کتاب فارسنامه خود از خوبی انار تهران می‌نویسد: ...< و همه میوه‌های آنجا به غایت نیکوست، خاصه انارکی مانند انار طهران است...> و این نخستین بار است که بعد از اینکه به مناسبت ذکر نام ابن حماد تهرانی آبادی تهران در کتب تاریخی ثبت شده در سخن از مرغوبیت انار تهران دیگر بار نام این آبادی به صفحات تاریخی پای گذارد.
بعد از این واقعه در منابع دیگر به کرات از انار تهران یاد شده است.
در <الا‌نساب> سمعانی از مولفان حدود ۵۵۵ قمری آمده:
...< و نیز تهران دیهی است در ری و انار نیکو بدانجا منسوب است...>
چند سالی بعد از آن در <عجایب‌نامه> ثبت شده: ...< از آنجا که نیکو پنبه و سنجد رازی و انار تهرانی و انگور...>
و نیز در آثار البلا‌د ‌آمده، ...< تهران دهی است در ری و انار خوب دارد...>
ناصرالدین شاه هم در توصیف میوه‌های سمنان به برتری انار کن اشاره دارد: ...< انار شیرین است که خیلی وفور دارد، اما انار شیرین کن طهران از انار اینجا بهتر است...- > سفرنامه خراسان
در نزهه القلوب هم ‌آمده: ...< از میوه‌هایش انار و امرود و عباس و شفتالو و انگور نیکوست...>
انار ری -‌ چنانکه آمد در پهنه تهران که به روزگار قدیم ری خوانده می‌شد، در بسیاری از آبادی‌ها کاشت انار مرسوم و متداول بود از این روی آثار فراوانی از قدما را می‌توان یافت که از انار ری یاد کرده‌اند:
در ثمار القلوب ثعالبی آمده: ...< قشمش هراه و تین حلوان... و رمان الری>
انار تهران را به قزوین هم می‌برده‌اند. قزوینی در <آثار البلا‌د> آورده:
<شجرها (انار) لا‌ینبت بارض قزوین و نواحیها...>
گویا زمانی قسمتی از خراج ری را با انار و شفتالوی خشک می‌پرداخته‌اند. در کتاب <آناهیتا> به نقل از لطائف‌المعارف آمده:
...< مع خراج الری من الرمان مائه.../ > آناهیتا به نقل از ری باستان

داریوش شهبازی
تلخیص از فرهنگ تاریخ تهران

منبع : روزنامه اعتماد ملی