جغرافیای تاریخی استان ، استان بوشهر

به ‌طوری كه از اسناد و اطلاعات برمی‌آید، این منطقه به علت موقعیت استراتژیكی مناسب برای احداث پایگاه دریایی و بندرگاه، مورد استفاده پادشاهان عیلام قرار می‌گرفت.
در زمان هخامنشیان كه كشور ایران به بیست ساتراپ‌نشین (استان) تقسیم می‌شد، سرزمین بوشهر جزء ساتراپ‌نشین پارس بود. داریوش فرمان داد كه حفر ترعه نیل به دریای سرخ را دنبال كنند. این كانال محققاً راهی بود كه به جای كانال سوئز امروز می‌توانست خلیج‌فارس و دریای عمان را از طریق دریای سرخ مستقیماً به مصر و مدیترانه اتصال دهد. مقابر كنده شده بر سطح سنگی جزیره خارك دلیل بر حضور سربازان هخامنشی در استان بوشهر است كه برای نگهبانی از چنین راه طولانی تدارك شده بود.
خلیج‌فارس به دلیل موقعیت سوق‌الجیشی و به لحاظ اهمیت اقتصادی و بازرگانی، در طول تاریخ همواره از سوی كشورها و دولت‌ها برای تبادل علم و ثروت و گسترش قدرت مورد توجه قرار گرفته است. اولین یورش دولت‌‌های اروپایی به سواحل خلیج‌فارس در سال 1506 میلادی با حمله پرتغالی‌ها تحت عنوان محافظت و حراست از منافع پرتغال در برابر تجار مصری و ونیزی صورت گرفت. در سال 1031 هجری قمری شاه‌عباس با انگلیسی‌ها متحد شد و دست پرتغالی‌ها را از خلیج‌فارس كوتاه كرد.
از سال 1148 هجری قمری نادرشاه بوشهر را كه دهكده‌ای بیش نبود مورد توجه قرار داد و مشغول آماده كردن بوشهر به عنوان یك بندر و اسكله كشتی‌سازی با استفاده از چوب جنگل‌های مازندران شد. همچنین برای تأمین ارتباط جزایر و سواحل خلیج‌فارس درصدد تأسیس نیروی دریایی برآمد. در سال 1149 هجری قمری لطیف‌‌خان را به ایالت دشتستان و كاپیتانی كل سواحل خلیج‌فارس انتخاب و اعزام كرد. این شخص برای تهیه ناوگانی در خلیج‌فارس، بوشهر را مركز دریایی خود قرار داد. در اواخر سلطنت نادر ایران 23 تا 25 فروند كشتی جنگی در خلیج‌فارس داشت. بدین‌ترتیب از زمان نادرشاه بوشهر روی به پیشرفت نهاد و حتی مدتی بندرعباس را نیز تحت‌الشعاع خود قرار داد. پس از قتل نادر در اثر هرج و مرجی كه در ایران پدید آمد، كشتی‌های جنگی توسط حكمرانان و شیوخ اطراف خلیج‌فارس ضبط گردید. همچنین بندر بوشهر و بندرعباس نیز اهمیت سابق خود را از دست دادند. تجار هلندی كه در سال 1623 میلادی روابط تجاری خود را با ایران شروع كرده بودند پس از قتل نادر ایران را ترك كردند و بصره را مركز تجارت خود قرار دادند، اما پس از مدتی در اثر دسیسه رقبای انگلیسی و به منظور نزدیكی بیشتر با دهانه‌ خلیج‌فارس، تأسیسات تجاری خود را به خارك منتقل كردند و در عین حال از پرداخت اجاره‌بهای خارك به میرمُهنّا حاكم بندر ریگ و جزیره خارك خودداری نمودند. میرمهنا در سال 1756 به تأسیسات هلندی‌ها حمله برد، دژ آنها را تسخیر كرد و آنها را از جزیره بیرون راند، ولی به سبب اینكه در دفعات متعدد بنای سركشی و تمرد از دستورات كریم‌خان زند را گذاشت و مدتی آرامش خلیج‌فارس را برهم زد، كریم‌خان او را شكست داد و جزیره خارك و بندر ریگ را تصرف كرد. در همین زمان نفوذ انگلیسی‌ها در سواحل و جزایر خلیج‌فارس و به خصوص سرزمین بوشهر رو به گسترش نهاد و آنها موفق شدند اجازه تأسیس تجارتخانه‌ای را در بوشهر با امتیازات فوق‌‌العاده به دست آوردند.
سلسله قاجاریه كه پس از زندیه روی كار آمد. چندان نفوذی در خلیج‌فارس نداشت، به همین دلیل، رفته‌رفته نفوذ انگلیسی‌ها در خلیج‌فارس بیشتر شد و زمام امور خلیج‌فارس و دریای عمان به دست آنها افتاد و جنرال كنسول در بوشهر مدت 20 سال بر همه خلیج‌فارس حكمرانی كرد.
در زمان ناصرالدین ‌شاه ارتش ایران هرات را اشغال كرد و به دنبال آن حالت جنگی بین ایران و انگلیس به وجود آمد. به دنبال این مسئله ناوگان انگلیس در خلیج‌فارس مركب از هشت كشتی جنگی و تعدادی ناوگان بخاری و بادی به ایران حمله كردند و جزیره خارك را متصرف شدند. پنج روز پس از آن قوای انگلیسی در حوالی بوشهر در خاك ایران پیاده شدند و شروع به پیشروی به سوی برازجان كردند. قوای ایران برازجان را تخلیه و عقب‌نشینی كرده بود. بنابراین قوای انگلیس انبار اسلحه و مهمات برازجان را منفجر كرد و سپس به بوشهر بازگشت. سرانجام در نبردی كه در نهم ژانویه 1857 میلادی در خوشاب بین ایران و انگلیس رخ داد، انگلیسی‌ها موفق شدند سپاه ایران را شكست دهند.
پیش از جنگ اول جهانی بار دیگر دولت انگلیس منطقه بوشهر را مورد تجاوز قرار داد و در سال 1913 میلادی جنگ سختی بین نیروی انگلیس و دلیران دلواری در گرفت. در جریان این جنگ رئیس علی دلواری و مردم تنگستان و دشتستان نقش برجسته‌ای ایفا كردند.
رئیس علی دلواری از مشروطه‌خواهان به نام جنوب ایران بود كه در سال 1299 هـ.ق در روستای دلوار تنگستان دیده به جهان گشود. در 25 سالگی به صفوف مبارزین مشروطه‌خواه جنوب ایران پیوست و همكاری نزدیكی را با محافل انقلابی و عناصر مشروطه‌طلب ایران شروع كرد. با كودتای ضد‌انقلابی لیاخوف روسی علیه مشروطه‌خواهان در 1326 هـ.ق و بمباران مجلس شورای ملی و استقرار دیكتاتوری محمدعلی شاه قاجار، رئیس علی به همراه سید مرتضی علم‌الهدی اهرمی به مبارزه علیه استبداد صغیر پرداخت. در سال 1327 هـ.ق با كمك تفنگچی‌های تنگستانی، بوشهر را از عناصر مستبد وابسته به دربار محمدعلی شاه پاك كرد و اداره گمرك و انتظامات و دیگر ادارات را تسخیر كرد. این كار دلیران تنگستان بر انگلیسی‌ها كه اداره‌ گمرك را در اجاره داشتند گران آمد و آنان برای تضعیف مشروطه‌خواهان و استمرار سلطه بر حیات اقتصادی و سیاسی جنوب ایران به جنگ با دلیران تنگستانی پرداختند و در این راه از دیگر خوانین جنوب ایران یاری جستند. جنگ بین رئیس علی و دلیران تنگستان از یك طرف و انگلیسی‌ها و خوانین متحد آنان از سوی دیگر به طور متوالی و پراكنده تا شوال 1333 هـ.ق ادامه یافت و انگلیسی‌ها نتوانستند بر رئیس علی و یارانش تفوق یابند. تا این كه درگیر و دار حمله انگلیسی‌ها به بوشهر در شب 23 شوال 1333 هـ.ق (سوم سپتامبر 1915. م) هنگامی كه رئیس علی در محلی به نام «تنگك صفر» قصد شبیخون به قوای انگلیسی‌ها را داشت، از پشت مورد هدف گلوله یكی از همراهان خائن قرار گرفت و در دم به شهادت رسید. وی هنگام شهادت حدود 34 سال داشت. مبارزات رئیس علی دلواری برگ زرین دیگری در تاریخ مقاومت دلیر مردان ایران در مبارزه با استعمار است.
به منظور آشنایی بیشتر با استان بوشهر در ادامه موقعیت تاریخی برخی از شهرهای آن مورد اشاره قرار می‌گیرند.