جغرافیای طبیعی و اقلیم استان ، استان آذربایجان شرقی

فلات آذربایجان را دیواره‌های رشته جبال مرتفع و پوشیده از برف آرارات در شمال غربی، رشته‌های پراكنده و نامنظم ارسباران - قره‌داغ و قوشاداغ و سبلان در شمال شرقی، رشته‌كوه‌های بزغوش در شمال و مشرق، ارتفاعات قافلانكوه در شرق و جنوب شرقی، رشته كوه سهند در جنوب و دریاچه ارومیه در غرب در بر گرفته است.
در فلات آذربایجان، دو منطقه بارز و قابل نفوذ وجود دارد،‌ یكی دشت چالداران و دره قُطور در شمال غربی، دیگری دشت مغان در شمال شرقی. در سایر قسمت‌ها، به علت وجود ارتفاعات، دره‌های عمیق و سایر موانع طبیعی،‌ معابر قابل نفوذ كمتری یافت می‌شود.
آذربایجان منطقه‌ مرتفعی است كه كوه‌های بلند از جهات مختلف سراسر آن را فرا گرفته و موجبات پیدایش جلگه‌های مغان، تبریز، سراب و مراغه را فراهم كرده است. بلندترین نقطه استان، قله‌ سهند (3722+ متر) در 50 كیلومتری جنوب تبریز و پست‌ترین نقطه‌ آن در حوالی دریاچه ارومیه (1220+ متر) قرار دارد. استپ‌های كوهی قسمت پهناوری از نواحی بلندِ آذربایجان را پوشانده است.
در شمال آذربایجان به ویژه در بخش قره‌داغ‌ (ارسباران)، هر جا امتداد كوه‌ها در مقابل وزش بادهای باران‌زای مدیترانه‌ای،‌ غربی و خزری قرار گرفته، جنگل‌های تنك یا انبوهی به وجود آمده است كه در بعضی قسمت‌ها فاقد گیاهان زیردرختی است. جنگل‌های موجود آذربایجان شرقی نشانگر آن است كه در روزگاران گذشته، سراسر منطقه در اثر آب و هوای گرم و مرطوب و خاك حاصلخیز، شرایط مساعدی برای پیدایش و رشد جنگل در دامنه‌ كوه‌ها و ارتفاعات داشته است كه متأسفانه در اثر استفاده بی‌رویه عمدتاً تخریب و نابود شده‌اند.
آب و هوای استان آذربایجان شرقی به طور كلی سرد و خشك است، ولی به علت تنوع توپوگرافیكی، از اقلیم‌های متفاوتی برخوردار است.
موقعیت كوهستانی و عرض جغرافیایی استان از عوامل برودت و سرمای قسمت اعظم این منطقه است. كم ارتفاعی و اثرات ملایم‌كننده بخارهای دریای خزر در پاره‌ای از مناطق از عوامل اعتدال اقلیمی آن به شمار می‌آید. به علاوه آذربایجان تا حدودی تحت تأثیر جریان‌های مرطوب دریای مدیترانه از سمت غرب و جنوب غربی قرار دارد و توده‌های هوای سرد سیبری نیز از شمال بر آب و هوای آن اثر می‌گذارد. وجود دریاچه ارومیه آب و هوای قسمت محدودی از سواحل استان را تحت تأثیر قرار داده است.
به استناد گزارش سازمان هواشناسی كل كشور، درجه حرارت هوا در نقاط مختلف استان متفاوت است. متوسط درجه حرارت در تبریز 12/5، مراغه 12/2، اهر 9/7، سراب 7/6 و میانه 12/7 درجه‌ سانتی‌گراد است. حداكثر مطلق درجه حرارت در جلفا با 40/3 درجه سانتی‌گراد و حداقل مطلق آن در سراب با 31/4- درجه سانتی‌گراد در سال 1372 گزارش شده است. حداكثر مطلق درجه حرارت در ایستگاه‌های تبریز، مراغه و میانه به ترتیب 36/6، 35 و 39/2 و حداقل مطلق آن 9/5-، 8- و 11/2- درجه سانتی‌گراد قید گردیده است.
از نظر بارندگی، استان آذربایجان شرقی به دو ناحیه متفاوت تقسیم می‌شود :
- ناحیه سردسیر شامل دامنه‌های كوهستان سهند، شهرهای تبریز و مرند كه در مسیر بادهای مرطوب قرار دارند. معمولاً میزان بارندگیِ سالانه این ناحیه در شرق استان بیشتر از سایر نواحی است و مقدار آن به 250 تا 300 میلی‌متر می‌رسد.
- ناحیه معتدل كه عمدتاً در دالان‌ها، كوهپایه‌ها، دامنه‌های جنوبی و مناطق آفتابگیر واقع شده است و از تأثیر مستقیم جریان‌های سرد شمالی محفوظ است و آب و هوای معتدلی دارد. سواحل دریاچه‌ ارومیه و شهرستان‌های‌ مراغه و میانه جزو ناحیه معتدل به حساب می‌آیند.
در فصل تابستان، مناطق جلگه‌ای استان و پیرامون دریاچه ارومیه گرم است و منحنی همدمای 12 درجه‌ سانتی‌گراد از آن نواحی عبور می‌كند، در حالی كه در زمستان اوضاع جوی تغییرات شدیدی می‌كند و میانگین حداقل درجه حرارت به یك درجه زیر صفر می‌رسد.
در استان آذربایجان شرقی اوضاع جوی بسیار متغیر است. به طوری كه درجه‌ حرارت در برخی از ماه‌های گرم سال، گاهی به 38 درجه سانتی‌گراد یا بیشتر می‌رسد و برودت هوا در ماه‌های سرد، گاهی به بیش از 20 درجه زیر صفر كاهش می‌یابد. رطوبت هوا نیز از اواخر پاییز تا اوایل بهار زیاد می‌شود، كه علت آن علاوه بر كاهش درجه حرارت، ورود توده‌هایی از هوای سرد و مرطوب اروپاست كه با گذشته از دریای مدیترانه وارد آسمان ایران می‌شوند.
در سال 1372، سازمان هواشناسی استان مجموع روزهای یخبندان شهر تبریز را 103 روز گزارش كرد كه جزئیات آن به شرح زیر است :
فروردین ماه 3 روز، آبان‌ ماه 14 روز، آذر ماه 9 روز، دی ماه 31 روز، بهمن ماه 28 روز و اسفند ماه 8 روز.
براساس این گزارش، بیشترین روزهای یخبندان با 131 روز به شهر سراب و كمترین آن به قسمت شرقی تبریز اختصاص داشت كه در طول سال تنها 80 روز یخبندان بود. اهر با 115، میانه با 101 و سراب با 131 و تبریز با 103 روز یخبندان شهرهایی بودند كه در طول سال، بالاتر از 100 روز یخبندان داشتند.
آذربایجان همواره تحت تأثیر بادهای سرد شمالی و سیبری و بادهای مرطوب دریای سیاه مدیترانه و اقیانوس اطلس است. به علاوه بادهای محلی نیز تحت تأثیر شرایط طبیعی استان،‌ از سوی كوهستان‌های بلند و دریاچه‌های اورمیه و خزر، به سوی دشت‌ها و جلگه‌ها می‌وزند.
بادهایی كه از شمال و شمال شرقی به سوی آذربایجان می‌وزند، كلاً سرد و مرطوب‌اند و در فصل زمستان سبب نزول برف سنگین و یخبندان می‌شوند. باد مرطوب مدیترانه‌ای كه از غرب به آذربایجان می‌وزد باران‌زا و بسیار مفید است.
بادهای شرقی با عبور از دریاچه خزر، در مسیر ارسباران، مرند، اردبیل،‌ دره‌‌ای بین سبلان و قوشاداغ، بزغوش و سهند به طرف غرب می‌وزند. در اكثر نقاط آذربایجان مانند سراب و تبریز این باد را مه‌یئلی یا باد مه می‌گویند كه بادی سرد و مرطوب است. این باد در امتداد دامنه‌های جنوبی سهند به طرف مراغه پیش می‌رود و در حدود دریاچه ارومیه تغییر مسیر می‌دهد. كوه‌های مرزی در غرب آذربایجان و كردستان باعث می‌شوند باد مه در جهت جنوب غربی و جنوبی بوزد كه نام آن در این منطقه باد زریان است.
جریان باد مهمی كه از فراز دریای مدیترانه و دریای سیاه و اقیانوس اطلس به سمت غرب و شمال غرب ایران می‌وزد، چند شاخه می‌شود كه تعداد این شاخه‌ها در فصل پاییز در برخورد با ارتفاعات استان افزایش می‌یابد و در فصل بهار، به ریزش نزولات جوی فراوانی منجر می‌گردد.
علاوه بر بادهای فوق بادهای محلی دیگر استان به شرح زیر است :
باد «آغ یئل» یا گرمیچ یا گرمیش كه بسیار تند و شدید است و معمولاً باعث خسارت می‌شود. آغ یئل در تبخیر و خشكانیدن رطوبت زمین مؤثر است و بادی گرم و مرطوب است كه در زمستان موجب ذوب برف و یخ می‌شود و یا به حركت در آوردن ابرهای باران‌زا موجبات ریزش باران را فراهم می‌كند. این باد معمولاً رطوبت دریای مدیترانه را به همراه دارد.
خزریئلی یا باد خزر، چون از سوی دریای خزر می‌وزد به این نام مشهور شده است و قسمتی از آن منطقه ارسباران را در بر می‌گیرد.
وزش بوغاناق یئلی كه همان گردباد است، باعث ریشه‌كن شدن درختان و تخریب و ویرانی منازل و بناهای كم دوام می‌شود.
براساس گزارش سال 1370 ایستگاه سینوپتیك شهر تبریز، مجموع روزهایی كه این شهر در معرض وزش بادهایی با سرعت حداقل 18 و حداكثر 50 متر در ثانیه قرار دارد، 168 روز است. بیشترین سرعت باد در ماه اردیبهشت با 50 متر در ثانیه و كمترین سرعت آن در آذرماه و دی ماه با سرعت 18 متر در ثانیه است.
با توجه به ویژگی‌های اقلیمی، این استان از اواخر اردیبهشت ماه تا پایان مهرماه مناسب‌ترین زمان برای گردش‌های تابستانی و سایر ماه‌های سال مناسب گردش‌های زمستانی است. ایرانگردانی كه در ماه‌های بهار و تابستان به منطقه مسافرت می‌كنند به نحو مطلوبی می‌توانند از زیبایی‌های طبیعی و دیدنی‌های تاریخی و باستانی استان بهره‌مند شوند.