اصلاح نظام اطلاع رسانی ، یا ترویج فرهنگ مطالعه و تحقیق ؟

سالهاست كه از مشكلات موجود در نظام اطلاع رسانی و كتابخانه های كشور صحبت می شود. و این امر ، به عنوان مانع اصلی برای پیشرفت روند تحقیق و پژوهش معرفی می گردد . مقالات فراوان اما پراكنده ای در این زمینه ، در نشریات مختلف به نگارش در آمده و حتی در سمینارهای چندی مانند : سمینار كتاب و كتابداری در سال ۱۳۶۰ در دانشگاه مشهد ، سمینار كتابداری و اطلاع رسانی پزشكی در سال ۱۳۶۷ در دانشگاه علوم پزشكی مشهد ، سمینار كاربردی مراكز و سارمانهای پژوهش فرهنگی و اطلاع رسانی در سال ۱۳۶۹ در تهران ( توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ) ، سمینار كتابداری در سال ۱۳۷۱ در دانشگاه مشهد ، و غیره برگزار گردیده ؛ اما مشكلات همچنان به قوت خود باقی است و چه بسا بیشتر هم شده است .
دلیل عمده این وضعیت ، آن است كه ضعف در سیستم اطلاع رسانی ، خود نه تنها مسئله اصلی محسوب نمی شود ؛ بلكه صرفا یك معلول است و مشكل در درجه اول ، نه از مراكز اطلاع رسانی ، كه از ضعف در فرهنگ مطالعه و تحقیق در جامعه ما نشات می گیرد و كمی و كاستیها ریشه در آن دارد . و در واقع ، همین نكته مهم است كه باید درابتدا مورد توجه قرار گیرد .
دراین مقاله ، سعی شده است ریشه های ضعف در فرهنگ مطالعه و تحقیق و ارتباط آن با نظام اطلاع رسانی مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار گیرد . من در اینجا به عنوان یكی از دست اندركاران كتابخانه های دانشگاهی كه بیست و چند سال است با این گونه كتابخانه ها ارتباط نزدیك دارم ، می خواهم برای اولین بار اعلام كنم كه : با توجه به نیاز و تقاضا ، عرضه كتابخانه های ما بسیار خوب بوده و در حد كاملأ قابل قبولی است ! ما از جهت كمبود كتابخانه و مراكز اطلاعاتی و منابع تحقیق ابدا مشكل نداریم ! این همه شكوه ها از كمبود ، بدون توجه به نیاز مراجعان و متقاضیان اطلاعات از كتابخانه ها نوشته شده و اصلأ درد دل واقعی اكثریت قریب به اتفاق جامعه ما نیست ؛ بلكه همه دردهای فرضی است – دردهایی كه نه مال مردم بلكه مال نویسندگان این مقاله ها است و شاید هم مال خود آنها نباشد ؛ بلكه به نیابت و با تصور ذهنی از خواست مردم ، چنین مطالبی را به نگارش درآورده اند !
اصولأ كتابخانه های ما ، در عرصه " عرضه و تقاضا " گاهی حتی بیش از تقاضا و نیاز عرضه كرده اند ، به خاطر همین مسئله اگر از دیدگاه اقتصادی صرف به آن نگاه كنیم "اسراف " هم كرده اند ، به جای آنكه متهم به تعلل و ركود شوند به ولخرجی و عرضه بیش از نیاز هم متهم هستند!از بیان حقایق فوق آن هم از یك آشنای با كتابخانه های امروز ، تعجب نكنید و به شگفت نیایید ، زیرا اگر از لایه اظهار نظرهای رایج و كلاسیك و یك شكل – كه بارها و بارها شنیده ایم و هیچ كدام هم مشكلی را حل نكرده – بگذریم و به عمق واقعیات برسیم ، از چنین ادعایی دیگر تعجب نخواهیم كرد .
و چگونه تعجب كنیم كه : به عیان می بینیم میلیونها دانش آموز درس می خوانند و دیپلم می گیرند ، بدون آنكه نیازی به مراجعه به كتابخانه ای داشته باشند . هزاران آموزگار و دبیر همه روزه تدریس می كنند ، بدون آنكه سالی یك بار از كتابخانه ای گذر كنند . صدها هزار دیپلمه ، هرسال در كنكور دانشگاهها شركت می كنند و هزاران نفر از آنها نیز در امتحانات آن قبول می شوند .
درحالیكه اكثریت آنها حتی در تمام عمرشان از كتابخانه ای استفاده نكرده اند . هزاران دانشجو در دانشگاههای كشور مشغول تحصیل اند كه اكثر آنها با كتابخانه كاری ندارند و آنهایی هم كه مراجعه میكنند ، یا برای خواندن جزوه درسی شخصی است ، و یا برای استفاده از چند كتاب محدود درسی كه به وفور و به تعداد مكرر در كتابخانه دانشكده موجود است . این جریان ، حتی به شكلی درمیان استادان دانشگاهها – اگر كه از استثناء نمی تواند به عنوان قاعده به حساب آید – نیز كم و بیش دیده می شود .اینجانب خود ، بارها شاهد بوده ام كه برخی از اعضاء هیئت علمی ، پس از پا فشاری زیاد برای سفارش و خرید سریع نشریه و یا كتابی علمی از خارج توسط كتابخانه ، پس از رسیدن آن ، خود هیچ گاه به سراغ آن نیامده اند – تا چه رسد به دیگران ! و در چنین اوضاع و احوالی ، نه تنها دانشجویان با الفبای تحقیق آشنایی ندارند ؛ بلكه حتی كم نیستند استادانی كه آنها نیز با امر تحقیق بیگانه اند .
با این اوصاف ، آیا هنوز باید بگوییم كه كتابخانه های ما مشكل دارند ؟ میزان مراجعه با سوادان ما به مراكز اطلاع رسانی این چنین است . بیسوادن – كه اكثریت افراد جامعه را تشكیل می دهند – كه واقعا نمی توانند كاری با كتابخانه داشته باشند .زمانی كه می بینیم دانشگاههایی حتی بدون داشتن كتابخانه شروع به كار می كنند ، دانشجو آموزش می دهند ، باید قبول كنیم كه اگر بالاترین مراكز آموزشی به این نحو ازخدمات كتابخانه ای و كتابخانه بی نیازند ، ما كتابداران یا دست اندر كاران مراكز اطلاع رسانی به منزله" كاسه های " داغتر از " آش " خواهیم بود . اگر سخن از كمبودها و كاستیهای آن به میان آوردیم و ناله و شكوه سر دهیم .
و بیخود نیست كه كسی هم به این انتقادات توجه نمی كند و اصلأ گوش شنوایی برای آن پیدا نمی شود و به عبارت دیگر ، خود می گوییم و خود هم می شنویم و سخن فراتر از این هم نمی رود . مگر غیر از این است كه ما آشنایان با امور كتابخانه ، چه بسا دیده ایم حتی زمانی كه تنها متخصص امور اطلاع رسانی و كتابداری یك دانشگاه – كه عهده دار و مسئول اداره كتابخانه های آن بوده – بدون دلیلی توسط مسئولان دانشگاه بركنار می شود و فردی كاملأ ناآشنا و بدون اطلاع از این فن به جایش گذاشته می شود . اصلأ آب از آب تكان نمی خورد : نه كوچكترین خللی ، در امر آموزش دانشگاه به وجود می آورد و نه كمترین ضایعه ای در امر پژوهش ( اگر كه واقعا وجود داشته باشد ) ؛ نه دانشجویی متوجه این تغییر می شود و نه حتی استادی دچار مشكل می گردد . و این چنین است كه ، بودجه فراوانی كه صرف تاسیس و راه اندازی این كتابخانه ها ، از جهت ساختمان و تجهیزات ، حقوق پرسنل ، خرید مواد و منابع و غیره می شود ( حتی در حد موجود ) ، اكثرا هرز می رود و بازده اش ، بسیار كمتر از سرمایه گذاری برای آن است .بنابراین ، مشكل بنیادی را ، نه در نظام اطلاع رسانی ، بلكه درپدیده دیگری كه علت آن محسوب می شود ، یعنی فرهنگ مطالعه و تحقیق در جامعه ، باید جستجو نمود كه منشا همه مشكلات دراین زمینه است .
زیرا كه اگر كم كاری كبد به صورت لك صورت پدیدار گردد ، راه معالجه آن استفاده ازكرم ضد لك نیست ؛ بلكه چاره اساسی رفع مشكل كبد است . درزمان ما ، علی رغم كوششهای گوناگونی كه برای باسواد كردن مردم صورت می گیرد ، هنوز خیل عظیمی از مردم كشور ما را افراد بی سواد تشكیل می دهد . " تمدن امروز رشد اجتماعی را به مقیاس وسیع مدیون سطح دانش عمومی می پندارد . بر اساس این باور نسبت با سوادی جمعیت به عنوان یكی از مظاهر پیشرفت مورد توجه است … خواندن و نوشتن اولین و ساده ترین وسیله رشد فكری است و تعمیم آن منشا رشد و توسعه اجتماعی است . آنجا كه بیسوادی ، به صورت پدیده غالب ، اكثریت افراد جامعه را در برمی گیرد ، بی خبری نیز مشخصترین ویژگی جمعی است و در بی خبری ، هیچگونه رشد و تعالی نمی توان یافت … در دنیای امروز ، نسبت باسوادی جامعه به عنوان یكی ار شاخصهای رشد و توسعه شناخته می شود " ۱
بعد از مشكل بزرگ بی سوادی ، مسكل نوسوادان به چشم می خورد . این گروه كه با زحمات زیاد و صرف بودجه ای قابل توجه ، در جریان سوادآموزی ، خواندن و نوشتن رایاد می گیرند ، عملأ مواد خواندنی مورد نیاز خود را در اختیار ندارند و اگر پس از گذشت زمان ، آنچه را كه یاد گرفته اند فراموش نكنند ، حداقل در جرگه كسانی قرار می گیرند كه دارای سوادی مرده و غیر قابل تحرك اند و آن طور كه انتظار می رود از این سواد بهره ای نخواهند برد . از طرفی در طبقه باسواد و تحصیل كرده نیز ، همان طور كه اشاره شد ، نه اقبالی جدی به مطالعه وجود دارد و نه احساس نیاز و نه عادت به آن .
و این در حالی است كه : " ما در عصر اطلاعات زندگی می كنیم . اطلاعات تولید شده در جهان ، به قدری زیاد است كه ما را با " انفجار اطلاعات " ، " آلودگی اطلاعات " و " رشد بیش از حد اطلاعات " مواجه ساخته است .تخمین زده می شود كه هر ساله تنها نزدیك به ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار گزارش تحقیق در دنیا منتشر می شود . و این رشد شتابان ، همچنان ادامه دارد . چكیده نوشته های مربوط به علوم شیمی Chemical Abstract" " قریب ۰۰۰/۴۵۰ قلم در هر سال است . چكیده نوشته های علوم زیستی Biological Abst" " ۰۰۰/۲۵۰ ، چكیده نوشته های مربوط به علوم فیزیك " Physics Anstracts " ۰۰۰/۱۶۵ ، چكیده نوشته های علوم مهندسی "Engineering Index " به حدود ۰۰۰/۱۰۵ در سال می رسد " . ۲ " در هرسال فقط در زمینه علوم و تكنولوژی متجاوز از یك میلیون و پانصد هزار مقاله معتبر ، در پنحاه و پنح هزار نشریه ادواری منتشر می شود .
عصر ما را دوران " انفجار انتشارات " و "انقلاب اطلاعات " می خوانند . پیشقراولان این عصر جدید ، محققان ، نویسندگان ، مترجمان ، ناشران ، كارگزاران و متخصصان چاپ ، متخصصان ارتباطات و كامپیوتر و همچنین كتابداران دكومانتالیستها ، اطلاع رسانان و آرشیویستها هستند . سرمایه و نیروی فكر و كار بسیار زیادی برای سازماندهی ، انباشت و بازیابی اطلاعات صرف می گردد . تا آنجا كه شاخص عقب ماندگی و پیشرفت جوامع بشری از میزان درآمد سرانه ، به میزان اطلاعات سازمان یافته و قابل دسترسی در جامعه تبدیل شده ایت . در استفاده از اطلاعات از همه مهمتر آماده سازی محیط اجتماعی – فرهنگی و آموزش افراد است كه نباید از آن غافل ماند " . ۳ بنابراین ، در چنین شرایطی از زمان ، با توجه به گسترش و اهمیت روزافزون اطلاعات علمی و نیاز به استفاده از آن ، و برای آماده كردن و مستعد نمودن زمینه بهره وری از این اطلاعات ، و ایجاد احساس نیاز واقعی به آن ، قبل از همه به یك برنامه ریزی وسیع و حساب شده در جهت ترویج فرهنگ مطالعه و تحقیق نیاز داریم كه در اینجا ، فقط به صورت بسیار مختصر و فهرستوار ، به رئوس آن اشاره می شود :
الف . انجام تغییرات لازم در نظام آموزشی مدارس ، بدانگونه كه مطالعه كتابهای جنبی و انجام تحقیقات ابتدایی جزو برنامه موظف درسی دانش آموزان قرار گیرد . و در این ارتباط ، كتابهای سودمند مناسبی در زمینه های موضوعی متنوع به طور گسترده و با استفاده از آخرین روشها و تكنیكهای فنی و علمی برای هر سطح و هر كلاس ، تالیف و انتشار یافته و در كتابخانه هر مدرسه دراختیار دانش آموزان قرار گیرد ؛
ب . آموزش روشهای ساده و عملی كتابداری به " كتابدار – معلم " های تمامی مدارس هر شهر و منطقه ، در خلال تعطیلات تابستان ؛
ج . روش استفاده از كتاب و كتابخانه و انجام تحقیقات ابتدایی ، به عنوان یك كتاب درسی تدوین و به دانش آموزان ارائه شده و برای هر درس تعیین گردد . و در این میان ، كوشش به عمل آید كه با استفاده از تجربیات علمی ، دانش آموز نه فقط یك كار اجباری و موظف درسی ، بلكه با علاقه و انگیزه به مطالعه و تحقیق روآور گردد ؛
د . به امر تحقیق و پژوهش در دانشگاهها و مراكز پژوهشی توجه بسیار جدیتر مبذول ، و برنامه های موظف تحقیقاتی و نیز درس " آشنایی با كتابخانه و روش تحقیق " در برنامه درسی كلیه رشته های دانشگاه گنجانیده شود ؛
ه . برای نظام تحقیقات در كشور ، با جمع آوری و استفاده از نظریات و تجربیات كلیه محققان و پژوهشگران ، در طی سمینارهای تخصصی و مستمر و جدی و با پشتوانه اجرایی ، برنامه ریزی جامع و مدونی به عمل آمده تا بدان وسیله :
۱. اولویتها را در این زمینه شناسایی و معرفی نماید .
۲. مانع كارهای تكراری و موازی در تحقق گردد .
۳. مشوق تحقیق و پژوهش و رواج فرهنگ آن شود .
۴. شبكه ای منسجم و فعال در امر پژوهش را پایه گذاری نماید .
۵. با رشد وشكوفایی تحقیق و پژوهش و در نتیجه ایجاد نیاز روزافزون و واقعی به مراكز اطلاع رسانی ، همزمان به طور جدی به گسترش این مراكز اقدام نموده و برای رفع مشكلات آنها درجهت ارائه خدمات مورد تقاضا به پژوهشگران چاره اندیشی اساسی نماید .
۶. از آنجا كه در اكثر رشته ها هر گونه پژوهش بنیادی ، به اطلاعات وسیع در سطح جهانی نیاز دارد با استفاده از تكنولوژی پیشرفته اطلاع رسانی ، ارتباط محققان داخلی را با آخرین فعالیتهای انجام شده و داده های علمی در آن زمینه در دنیا برقرار نماید .
۷. رهبری و ترویج امر پژوهش و حمایت از پژوهشگران را با فراهم آوردن امكانات تحقیق به جای مدرك گرایی در دانشگاهها و به طور كلی ایجاد انگیزه های لازم برای انجام پژوهش در میان جامعه تحصیل كرده مملكت ، بر عهده گیرد .
۸. و بالاخره با انتشار مرتب نشریات نقد كتاب و آثار تحقیقی ، معرفی و تشویق فعالیتهای پیشرفته پژوهشی ، اخبار و رویدادهای پژوهشی و غیره علاقه مندان به تحقیق را در جریان این گونه مسائل قرار دهد .
و در پایان ،چكیده عرایضم را به طور خلاصه در این بیت شعر بیان می كنم كه :
آب كم جو تشنگی آور به دست
تا بجوشد آبت از بالاو پست

ارجاعات
۱ – محمد طاهر ، مسائل آموزش و پرورش ( تهران : امیر كبیر ، ۱۳۶۴ ) .
۲ – محمد تقی مهدوی ،مدیریت اطلاعات (تهران : مركز اسناد و مدارك علمی ، ۱۳۶۸ ).
۳ – فصلنامه كتاب ، نشریه كتابخانه ملی ایران ، شماره اول ( بهار ۱۳۶۹ ) ص ۳ و ۴ .
حسن منتصب مجابی
دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه رازی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی