تاریخجه نیشابور

● حدیثی با سند زرین بر تارک دروازه نیشابور
شهرستان نیشابور با ۹۳۰۸ کیلومتر مربع با تراکم نسبی جمعیت حدود۴۲ نفر در کیلومتر ودارای۶۳۲ آبادی می باشد.این شهرستان پنج بخش دارد به نام های :
۱) تحت جلگه به مرکزیت فیروزه ودهستانهای بینالود – فیروزه .
۲) زبر خان به مرکزیت قدمگاه ودهستانهای اردوغش- اسحاق آباد- زبر خان.
۳) سرولایت به مرکزیت چکنه ودهستان سر ولایت.
۴) میان جلگه به مرکزیت عشق آباد با دهستانهای غزالی- عشق آباد- بلهرات.
۵) مرکزی به مرکزیت نیشابور و دهستانهای در بقاضی- ریوند – فضل - مازول.
۶) طاغنکوه به مرکزیت همت آباد شهر کهنه ودهستانهای طاغنکوه شمالی و طاغنکوه جنوبی.
دشت نیشابور در دامنه کوه بینالود قرار دارد این رشته کوه در دنباله رشته کوه البرز در جهت شمال غربی و جنوب شرقی کشیده شده است مرتفع ترین قله این رشته کوه با۳۴۰۰ متر در شمال نیشابور قرار داردکه در همان حال بلندترین قله خراسان به شمار می آید. نیشابور در حد ۴۴۴۰۷۸ نفر جمعیت بزرگترین شهر بعد از مشهد مقدس می باشد.
● نیشابور در دوران پیش از اسلام
گفتار فردوسی قدمت نیشابور را به دورانهای باستان می برد و شعر وی گواه بر وجود این شهر در اساطیر ملی ایران است و هنگامی که کیخسرو از توران زمین به ایران مراجعت می کند فردوسی با این سخن زیبا از نیشابور یاد می کند.
از آن پس به راه نــشـابـور شاه بیـاورد پـیـلان و گنــــج و ســـپاه
همـه شـهـر یـکـسر بیا را ستند می و رود و را مشگـران خـوا ستند
● نیشابور بعد از اسلام
بنا به نوشته مورخان و جغرافی دانان عرب زبان مانند ابن رسته ،مقدسی،ابن حوقل و ....
شهر نیشابور یک فرسنگ در یک فرسنگ بوده است و بازار و میادین و دکا کین و کاروانسراهای بسیار داشته است که از لحاظ اقتصادی انبار گاه مال التجار فارس و کرمان و هند بوده است این شهر از قاهره قدیم بزرگتر واز بغداد جمعیتش بیشتر و از بصره جامع تر واز قیروان عالی تر بوده است. و ۴۴ محله داشته و ۵۰ خیابان اصلی ومسجدی ممتاز و کتابخانه هایی با شهرت جهانی و یکی از چهار شهر شاهی امپراتوری خر اسان بوده است.
نیشابور در زیر لوای سلاجقه از لحاظ تمدن و مرکزیت علمی به حق شهره آفاق گشت و نظامیه هایی که جنبه دانشگا ه های کنونی داشت در نیشابور بنیاد گردید و تعداد ۱۳ کتابخانه که مهمترین آنها پنج هزار جلد کتاب داشت بدین جهت این شهر عنوان دارا العلم به خود گرفت و در برخی از متون دوره اسلامی نام دیگر نیشابور ابر شهر آمده است.
شاید در دنیا سابقه نداشته باشد که شهری همچون نیشابور تا این اندازه بر اثر هجوم اقوام گوناگون و زلزله های مخرب ویران گشته واز نو قد بر افراشته باشد. این شهر با عظمت و تاریخی هم شلاق طبیعت خورده و هم طعم تلخ تاخت وتاز مهاجمان را چشیده است.
اما باید اذعان کرد دوباره تجدید بنا یافته و از آن پس در عزامی تاریخی فرزندان خویش نشسته و بار دیگر تلاش نموده جایگاه خود را حفظ نماید و به حیات خویش ادامه دهد و همانند فرزندان بزرگوارش خیام، عطار، کمال الملک و بزرگان دیگر تربیت نماید.
● نیشابور در زمان ورود ثامن الحجج علیه الا ف واالتحیه و ا لثنا ء
هر تاریخ نگاری که پیرامون فصلی از زندگی نامه یا گفته های گوناگون هشتمین پیشوای جهان مطا لعه کرده باشد به صورتی از سفر تاریخی آ ن حضرت به مرو و پیامد های مختلف آ ن واستقبال گروههای گوناگون مردم از آن بزرگوار بر دروازه شهر نیشابور سخن به میان می آورد زیرا این همه یادآورسخن آن حضرت معروف به حدیث سلسله ا لذهب است که از زبان مبارکش تراویده است تحقیقات تاریخی نشان می دهد که امام پس از گذر از بصره نمی باید چهره خویش را بنا به دستور مامون در مسیر راه عیان کند تا مبادا شیعیانش بادیدن وی به حرکتی دست زنند که برای حکومت مامون خطر ساز باشد و حضرت امام رضا (ع) بر اسا س آگاهی کامل از اوضاع سیاسی اجتماعی شهر نیشابور ارزش این پا یگاه را تشخیص داده اند و زمینه سخن را فراهم دیده اند با این که جاسوسان حکومت در میان کاروان بودند. با این همه نشانه های بسیاری بر همدلی و همراهی مردم نیشابور با ثامن الحجج مشاهده می شود و در آن زمان نیشابور یکی از بزرگترین و مهمترین مراکز شیعه و پایگاه بزرگ امام به شمار می رفته است.
هنگامی که امام وارد نیشابور می شوند مردم به پا می خـیزند بدا ن گونه که بسیـاری از شـوق می گریند و گروهی گریبان چاک می زنند و روی زمین بر خاک می غلطند وبرخی بر سم استرش بوسه می زنند و زیر چترهو دج آن حضرت گردن می سایند تا اینکه دانشمندان بانگ می زنند ای مردم خاموش شوید و از این بی خویشی به هوش آیید آنگاه مردم اندکی آرام می گیرندوگوش فرا می دهند آنگاه امام (ع) حدیث سلسله الذهب را به حافظان و کا تبان حد یث اسلامی گفتند.
● مدارس مهم نیشابور در طول تاریخ
غیراز مساجد که مدتها از مراکز مهم تعلیم بود. در قرن چهارم،علی الخصوص ایجاد اماکن خاصی برای تعلیم علوم دینی و ادبی به نام مدارس معمول شد ایرانیان در ایجاد این مدارس از میان همه ملل اسلامی سمت مقدم دارند و نیشابوریان در تاسیس مراکز و بناء موسسات علمی اهتمام بسیار داشته اند وظاهراً قدیمی ترین موسسه علمی در نیشابور مدرسه ای است که ابوالعباس محمدابن اسحاق ابن ایوب صبغی یا صبعی به نام دارالسنه بنا کرده و اداره امور و تولیت اوقاف آن را پس از مرگ به شاگرد خود ابو عبد الله حاکم وا گذاشته است.
از جمله این مدارس می توان به مدرسه ای اشاره کرد که اهل نیشابور برای ابن فورک اصفهانی ساخته و او را ازاصفهان به نیشابورآورده بودند تا در آنجا تدریس کند ونیز مدرسه ای که برای رکن الدین الاسفراینی ساخته شده بود.
و دیگر مدرسه بیهقیه که امام ابوالحسن محمد فرزند شعیب بیهقی از فقها و فضلای شافعی مذهب نام آور قرن چهارم در آن مجلس بحث و درس داشت نیز مدرسه ای که شیخ ابو محمد عبد الله جوینی پدر امام الحرمین در نیشابور ساخت و هم چنین مدرسه صاعدیه که جد ابوالحسن علی فرزند قاسم بیهقی مولف تاریخ بیهق که ابو سلیمان فندق خرزندایوب در آن مبانی فقه اسلام درس می داد.
علاوه بر اینها در اوایل قرن پنجم در نیشابور چهار مدرسه بزرگ برای چهار طایفه کرامی، شیعی، حنفی و شافعی وجود داشت که یکی از مشاهیر ناحیه بیهق در قرن چهارم و پنجم به نام ابوالقاسم علی ابن محمد ابن حسین ابن عمرو یا ابوالقاسم عمرو ساخته بود.
مدرسه نظامیه نیشابور که به فرمان خواجه نظام الملک برای امام الحرمین ابوالمعالی جوینی ساخته شده بود و امام در آن نظامیه سی سال تدریس کرده است هر روز سیصد مرد از طلبه و فرزندان صدور و عظام در مجلس وی حاضرمی شدند که از آن جمله می توان امام محمد غزالی دانشمند بزرگ اسلامی قرن پنجم و اوحد الدین محمد انوری ابیوردی شاعر معروف اشاره کرد.
مدارسی هم امیر سپهسالار سیف الدین ابونصرپسر ابی الحیز خسرو گردی در نیشابور ایجاد کرده است. و حنفی های نیشابور مدرسه ای داشتند که صندلیه نامیده می شود- مدرسه ابوعلی دقاق و مدرسه شعامی و مدرسه سمعائی و مدرسه مشطی و مدرسه فرهنگ – مدرسه ابواسحاق واقع در محلی به نام باغ درس نیشابور و هم چنین از دانشگاه واره ای به عنوان دارالسنه که کهن ترین دانشگاه اسلامی است در نیشابور نام برده اند که به اهتمام اسناد ابوالعباس محمد فرزند ایوب صبغی در حدود سال ۳۳۰ هجری قمری در این شهر تأسیس شده است.
به روایت های گوناگون در قرون چهارم و پنجم و ششم حدود ۱۱ تا ۱۸ مدرسه را به عهد خلفا نسبت داده اند که یا مربوط به شافعی ها بوده است که غزان خراب کردند و یا حنفیان ریشه کن ساختند و مدارسی نیزحنفیا ن داشته اند که به دست شافعیه ویران شده است.
کلاً سی و سه باب اولین مدارس جهان اسلام قبل از نظامیه شناسایی شده است که از این تعداد ۲۷ مورد آن توسط نیشابوریان تاسیس شده است و به فعالیت فرهنگی اهتمام نموده که نه تنها در خراسان بلکه در تمام ایران مایه مباهات است این تعداد مدارس نشانه هایی است از گسترش شهر و پیشرفت علم و فرهنگ و ذکر نام آنها فقط و فقط برای تأکید بر گسترش حیات شهری و مدنی نیشابور است .
● مدفن امام زادگان و اصحاب در نیشابور
از جمله مفاخر این شهرمتبرک شدن آن است به آرمیدن این شخصیت ها در جای جای آن است
۱) امام زاده محمد محروق از اصحاب امام سجاد
۲) ابراهیم بن عبده از اصحاب امام هادی وامام حسن عسگری (ع)
۳) حمدان بن سلیمان نیشابوری از اصحاب امام هادی (ع)
۴) داود بن ایی زید نیشابوری از یاران امام هادی وامام حسن عسگری (ع)
۵) ابو جعفرمحمد بن ابراهیم از اصحاب امام موس کاظم(ع)
۶) ابراهیم بن سلا مه نیشابوری از اصحاب امام رضا (ع)
۷) ابراهیم بن محمد فارس نیشابوری از اصحاب امام هادی وامام حسن عسگری (ع)
۸) بی بی شطیطه از شیفتگان امام موسی کاظم (ع) و مورد عنایت آن حضرت
۹) بانو پسندیده میزبا ن حضرت رضا (ع)
۱۰) فضل بن شازان از اصحاب امام محمد تقی. امام علی النقی و امام حسن عسگری(ع)
۱۱) ابو برزه اسلمی از اصحاب پیامبر (ص) واز شر کت کنند گان در جنگ جمل وصفین و نهروان وبسیارانی د یگر

تهیه وتنظیم : احمد همت آبادی
فهرست منابع:
۱) نوروز- مهدی- سیمای نیشابور در تاریخ -- سلسله الذهب نشر یه- داخلی دانشگاه آزاد اسلا می واحد نیشابور - سال اول- شماره ۲ -- صحفه ۶۴
۲) زنگنه ابراهیم - شهرستان نیشابور ومهمترین وقایع تاریخ آن- مجله مشکوه - د وره بهار وتابستان ۱۳۷۶ شماره ۵۵ - صحفه۱۴۶
۳) نظریان – حسن – یا د داشت های دست نویس.
۴) چنارانی - محمد علی – حدیثی با سند زرین بر دروازه نیشابور – مجله مشکوه دوره بهار و تابستان ۱۳۷۶ – شماره ۵۵ صفحه ۱۶۹

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان