ادبیات فارسی در آذربایجان

سرزمین آذربایجان در دل ایران پهناور و کهن که یکی از گاهواره‏های دیرین حکومت و تمدن است، قرار دارد . به همین سبب در طول تاریخ و در تمام ادوار اهالی آذربایجان با مردم دیگر نقاط ایران، ریشه‏های فرهنگی و تمدنی همگون داشته‏اند و ریشه‏های دینی و مذهبی آنها یکی بوده است .
سرزمین اران در آن سوی ارس که بعدها آذربایجان نامیده شد، در دل همین اشاره قرار می‏گیرد . بدین سبب، مجموعه سرزمینی آذربایجان یکی از سرچشمه‏های غنی زبان فارسی بوده که در شعر تجلی ویژه‏ای یافته است . نام بردن از این شاعران ستون بلندی را می‏طلبد .
بدین سبب با وجودی که بخشی از این سرزمین از مام میهن جدا افتاد اما ریشه کهن و عمیق به‏هم پیوسته بار و بر آن را از دل یک چشمه سیرآب می‏کند و تعلق خاطر به منویات فکری و فرهنگی مشترک همچنان در دل‏های مردمی که در آن سوی ارس در جمهوری آذربایجان می‏زیند چنان شعله‏ای گرمی‏بخش روابط همدلانه است . پس تعلق خاطر آنان به‏ویژه فرهیختگان آن دیار به زبان و ادبیات فاخر فارسی به‏صورت موضوعی غریب و تازه نیست بلکه استمرار جریان ژرف تاریخی است که در مسیر خاص خود همچنان به پیش می‏رود .
دکتر مسیح آقامحمدی صورت فشرده‏ای از این بحث را در مقال زیر تحت نام «تحقیق و ترجمه ادبیات فارسی در آذربایجان» مورد توجه قرار داده است .
با سپاس از رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان که آن را برای کیهان فرهنگی ارسال کرده‏اند .
در جمهوری آذربایجان، همواره به زبان و ادبیات فارسی میل وافری بوده است و این خیلی طبیعی است، چراکه در طول اعصار گذشته این زبان در آذربایجان جایگاه ویژه‏ای داشته است . اکثر ادیبان و شاعران آذربایجانی، آثار گرانبهای خود را با این زبان نگاشته‏اند .
نمونه‏های با ارزش زبان و ادبیات فارسی در دو مرکز بزرگ آموزشی و تحقیقاتی این کشور، یعنی دانشکده شرق‏شناسی دانشگاه دولتی باکو و انستیتو شرق‏شناسی فرهنگستان علوم آذربایجان، مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است .
در دانشکده شرق‏شناسی دانشگاه دولتی باکو، تحقیق زبان و ادبیات فارسی، طبیعی است که باتوجه به نیاز تدریس در این مرکز به‏وجود آمده، لیکن با مرور زمان، این کارها جنبه علمی عمیق‏تری به خود گرفته است .
پرفسور علیزاده، تحقیقات بی‏شماری در مورد ادبیات کلاسیک فارسی انجام داده و درخصوص شاعران بزرگ ایرانی همچون: رودکی، فردوسی، جامی، میرزا زاده‏عشقی، ملک‏الشعرای بهار، سیمین بهبهانی، پروین اعتصامی و سایر بزرگان ادب فارسی، اطلاعات مفیدی به جامعه علمی و ادبی آذربایجان ارائه داده است .
این عالم برجسته، شاهکار بزرگ فردوسی یعنی شاهنامه را توانسته است با زیبایی هرچه تمام‏تر به زبان آذربایجانی برگرداند . ناگفته نماند که این اندیشمند بزرگ قسمتی از آثار شعرای فارسی‏گوی آذربایجان را نیز به زبان ترکی آذری ترجمه کرده است .
در رونق هرچه بیشتر تدریس و تحقیق ادبیات فارسی بویژه فولکور ایرانی از نقش استاد آقا داداش‏اف نیز نمی‏توان غافل شد . به غیر از این دو محقق بزرگ، استادان دیگری همچون آقای رحیم سلطان‏اف که کتاب «گلستان» سعدی و دیگر آثار شاعران ایرانی را به زبان آذربایجانی ترجمه کرده است را نیز می‏توان از پیشروان دانشکده شرق‏شناسی دانشگاه دولتی باکو یاد کرد . یادآوری می‏شود که برخی از شعرای آذربایجان همچون میرمهدی سیلزاده، حسینی، سلطان‏اف و ... نمونه‏هایی از آثار ادبی فارسی همچون بوستان سعدی و رباعیات عمر خیام را به زبان شیرین آذربایجانی برگردانده‏اند .
در حال حاضر تدریس تاریخ ادبیات فارسی در دانشکده شرق‏شناسی را پرفسور مهدی کاظم‏اف و استاد خانم نوشابه علیزاده به‏عهده دارند .
پس از تأسیس انستیتو شرق‏شناسی فرهنگستان علوم ملی آذربایجان که تقریبا ۴۵ سال از تأسیس آن می‏گذرد، این مرکز در کنار رشته پرطرفدار شرق‏شناسی، شعبه ایرانشناسی نیز ایجاد کرده و توانسته است کارهای پرارزشی را انجام دهد .
از اساتید برجسته این مرکز می‏توان از پرفسور عبدالکریم علیزاده، طاهر محرم‏اف، ابوالفضل رحیم‏اف و دیگران نامبرد . این اندیشمندان، متن‏های علمی و انتقادی آثار شاعران بزرگ فارسی‏گو همچون، خمسه نظامی، مثنوی‏های امیر خسرو دهلوی، عبدی بیک شیرازی و اشرف مراغه‏ای را تهیه و چاپ کرده‏اند .
پرفسور علی عباس‏اف، که بیشتر روابط ادبی و فرهنگی کشورهای خاورمیانه را تحقیق می‏کرد، چهار مقاله نظامی عروضی را به زبان آذربایجانی برگردانده است .
پرفسور رافائل حسین‏اف نیز آثار زیادی همچون رباعیات گنجوی و دو بیتی‏های باباطاهر عریان را به زبان آذربایجانی ترجمه کرده است .
از ادیبان و محققان بزرگی که در انستیتو شرق‏شناسی فرهنگستان علوم، سال‏های سال در رشته تحقیق ادبیات کلاسیک و معاصر فارسی فعالیت کرده‏اند، می‏توان از پرفسور بیوک آقاحسین‏اف و پروفسور رستم علی‏اف نیز یاد کرد .
این اندیشمندان بزرگ در این دانشگاه، شعبه ادبیات ایران را دایر کرده و پژوهش‏های پرثمری را در رشته ادبیات فارسی به انجام رسانده‏اند . هدف اصلی محققان این شعبه، در مرحله اول، بررسی و تحقیق ادبیات قرن بیستم بود .
علی بالا حاجی‏زاده، آدی شیرین آقازاده، ام خاتم داداش اوا، خانم نوشابه علیزاده، خانم سویل نوروز آوا، خانم ناتلا علی آوا، به ترتیب در مورد شعرا و نویسندگان ایرانی همچون فرخی یزدی، نیما یوشیج، بزرگ علوی، احمد شاملو، پروین اعتصامی و آثار نادر نادرپور، تحقیقات با ارزش را در زیرمجموعه مرکز شرق‏شناسی ارایه داده‏اند .
ناگفته نماند که در حال حاضر استاد علی بالاحاجی‏زاده در حال ترجمه اثر «تذکره‏الشعرا» تألیف دولت شاه‏سمرقندی است . پرفسور بیوک آقا حسین‏اف نیز در کتاب خود به نام «سنت‏ها و نوگرایی در شعر فارسی قرن بیستم» درباره مسایل شعر معاصر فارسی به نکات مفید اشاره کرده است . علاوه بر این، کتاب «وزن و عروض در شعر فارسی و آذری» تألیف پرفسور اکرم جعفر، نقش بسیار مهمی را در شناساندن شعر فارسی و آذری ایفا کرده است .
ارزش بال آقاقلی‏اف ازجمله «یوسف و زلیخا» و «زندگی زهیر فارابی» و ... را می‏توان در شمار آثار بزرگ این قرن به‏شمار آورد .
پرفسور مهدی کاظم‏اف نیز اشعار کلاسیک فارسی را مورد نقد و بررسی قرار داده و یکسری منابع تاریخی و ادبی فارسی را به زبان روسی نیز ترجمه کرده است .
کتاب «تاریخ اندیشمندان صوفیزم» این محقق نامی کشور از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است .
بنده حقیر نیز رساله‏ای در مورد اشعار صائب تبریزی و سبک هندی در شعر فارسی به‏چاپ رسانده و آثاری همچون «کیمیای سعادت» امام غزالی و ... را به زبان آذری ترجمه و به چاپ رسانده‏ام . خانم بلقیس قلی اوا نیز زندگی و شعرآفرینی خواجوی کرمانی را قلم کرده و برای چاپ آماده ساخته است .
شایان ذکر است که در طول دو سال گذشته مرکز شرق‏شناسی فرهنگستان علوم آذربایجان با همکاری رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران اقدام به برگزاری کنفرانس‏های بین‏المللی علمی و ادبی تحت عناوین مختلفی همچون بزرگداشت حافظ و سعدی شیرازی کرده است .

دکتر مسیح آقامحمدی

منبع : ماهنامه کیهان فرهنگی