اریس بزرگ‌تر از پلوتو

منظومه شمسی مجموعه‌ای از اجرام گوناگونی است كه در اثر جاذبه خورشید در یك سیستم به دور این ستاره می‌گردند.
۴ سیاره داخلی ( به‌ترتیب، تیر، ناهید، زمین و مریخ) سیاراتی از جنس سنگ هستند كه در فرای مدار آن‌ها كمربندی از سنگ‌های آسمانی قرار دارد. پس از این كمربند سنگی، سیارات عظیم گازی(مشتری، كیوان،اورانوس و نپتون) قرار دارند.
پس از مدار نپتون، سیاره پلوتو قرار دارد. بعد از مدار پلوتو، مجموعه اجرام آسمانی هستند كه در ناحیه‌ای به نام كمربند كوییپر قرار دارند.
در چندسال گذشته با پیشرفت در فناوری‌های تصویربرداری، اجرام دیگری هم كشف‌شدند كه تقریبا هم‌اندازه پلوتو بودند. مهم‌ترین این اجرام، سنگ آسمانی بود كه در تحقیقات اولیه، به نظر می‌رسید كه «زنا» خوانده می‌شد.
برای همین سال ۲۰۰۵ اتحادیه جهانی نجوم، تصمیم گرفت كه تعریفی جدید از سیاره‌های منظومه شمسی ارایه دهد تا دیگر این اجرام تازه كشف شده جزء سیارات محسوب نشوند تا هماهنگی در متن‌های علمی حاصل شود.
با این تعریف، اجرامی سیاره خوانده می‌شوند كه:
۱) دور خورشید بگردند.
۲ ) به اندازه كافی جرم داشته باشند كه حالت هیدرواستاتیكی پایداری داشته باشند، یعنی تقریبا كروی باشند.
۳ ) مدارشان به اندازه‌ای بیضی باشد كه وارد محدوده مدار سیارات همسایه‌شان نشود.
در آن زمان، تعریف آخری باعث جنجال بسیار شد. چون به این ترتیب، پلوتو از لیست سیارات خارج می‌شد، اما نكته جالب این بود كه پلوتو تنها سیاره‌ای بود كه توسط یك آمریكایی كشف شده‌بود.
برای همین جامعه علمی آمریكا به این موضوع واكنش منفی نشان داد. برای همین در سال ۲۰۰۶، اتحادیه جهانی نجوم، مفهوم «سیارات كوتوله» (Dwarf Planet) را ارایه داد كه به این ترتیب، پلوتو، و زنا كه حالا دیگر «اریس» خوانده می‌شد، جزء سیارات كوتوله محسوب شدند و قرار بر آن شد كه پلوتو و سایر اجرام نسبتا بزرگ كمربند كوییپر از این پس وارد فهرست سیاره‌ها نشوند و فهرست سیاره‌های منظومه شمسی تثبیت شد و به هشت سیاره تقلیل پیدا كرد.
كشف اریس را به منجم آمریكایی، «مایك براون» نسبت می‌دهند. اریس در سال ۲۰۰۵میلادی توسط رصدخانه پالومار و تلسكوپ ۴۸اینچ ساموئل اوشین و ابزار ویژه این تلسكوپ جهت بررسی اجرام فرا سیاره‌ای كشف شد. در تحقیقات اولیه تلسکوپ فضایی هابل به رصد این سیاره پرداخت و نشان داد که این سیاره تنها کمی از پلوتو بزگتر است.
نتایج به‌دست‌آمده از رصدهای انجام شده توسط پایگاه های زمینی نشان می داد که این سیاره ۳۰ درصد از پلوتو بزگ‌تر است در حالی که هابل در ۹ و ۱۰ دسامبر ۲۰۰۵ قطری معادل ۱۴۹۰ مایل را برای اریس محاسبه کرد .
هابل پیش از این قطر پلوتو را ۱۴۲۲ مایل محاسبه کرده بود. مایک براون در آن زمین گفت: «هابل تنها وسیله‌ای است که می‌تواند ابعاد واقعی سیاره را در نور مرئی اندازه‌گیری کند.» اریس حدود ۱۶ میلیارد كیلومتر از زمین فاصله دارد و این سیاره تنها ۵/۱پیکسل ازمیدان دید هابل را اشغال می‌کرد.
یکی از عواملی که دانشمندان احتمال می‌دادند اریس سیاره بزرگی باشد، درخشندگی آن بود که حاصل بازتاب نور خورشید است. دانشمندان تصور می‌کردند این بازتاب بالا در اثر وجود متان یخ‌زده بر روی سطح سیاره است.
شاید این سیاره در هنگام نزدیک بودن به خورشید اتمسفری از متان داشته و اکنون که در این فاصله دور از خورشید قرار گرفته و اتمسفر آن به صورت برف بر روی سطح این سیاره نشسته است. ۵۵۷ سال طول می کشد تا اریس یک بار مدار خود به دور خورشید را بپیماید و اکنون بسیار به نقطه اوج (دورترین فاصله از خورشید) مدارش نزدیک است.
اما اطلاعات جدیدی منتشر شده كه مطلقا حاكی از آن است كه عنوان بزرگ‌ترین سیاره كوتوله باید در اختیار اریس باشد. این اطلاعات نشان می‌دهد كه اریس، همان‌طور كه در تحقیقات اولیه عنوان شده‌بود، ۲۷درصد بزرگتر از پلوتو است. جرم اریس ۶/۱۶میلیارد تریلیارد كیلوگرم است.
مایك براون، پژوهشگر سیاره‌شناس موسسه تكنولوژی كالیفرنیا گفت: «ما قبل از انتشار اطلاعات دقیق عددی پیرامون این موضوع معتقد بودیم كه اریس بزرگتر از پلوتو است و دلیل این امر را زمان طولانی‌تر گردش قمر آن «دیسنومیا» نسبت به گردش «شارن» پلوتو اعلام شده بود.» با این وجود تا قبل از انتشار اطلاعات دقیق، آخرین فرصت بود تا پلوتو بتواند عنوان بزرگترین جرم كمربند كوییپر را حفظ كند.»
امیلی شالر، دستیار براون درباره پژوهش‌های جدید می‌گوید: « بنابر عكس‌های ارسالی از تلسكوپ فضایی هابل و رصدخانه كك، چگالی سطح این سیاره دو گرم بر سانتیمتر مكعب تخمین زده شده است.
به عبارت دیگر احتمالا اریس هم مانند پلوتو از یخ و سنگ ساخته شده و ساختار سطح آن مانند سایر اجرام دوردست منظومه شمسی است.» قطر این جرم ۲۴۰۰كیلومتر برآورد شده كه نشان می‌دهد اریس كمی سنگین‌تر از پلوتو است. بیشترین فاصله آن از خورشید تقریبا ۹۷واحد نجومی است.
هر واحد نجومی برابر فاصله زمین تا خورشید است. دمای تقریبی این جرم در روز و شب تفاوت محسوسی ندارد و حدود ۲۴۳ درجه سانتیگراد زیر صفر برآورد شده است و همانطور كه بدیهی به نظر می‌رسد به سبب فاصله زیاد آن از خورشید، بسیار تاریك باشد. كمترین فاصله آن از خورشید ۳۸واحد نجومی است و این نشان‌دهنده آن است كه گاهی نزدیكتر از پلوتو و گاهی دورتر از آن نسبت به ما قرار دارد.
سطح اریس از ورقه بسیار نازكی از متان كه منشا آن احتمالا از درونش است احاطه شده است. اما در مورد پلوتو احتمالا تحت دگرگونی‌های شیمیایی و تشعشعات خورشیدی، متان سطح كمی به رنگ قرمز گرویده است. با این حال متان سطح اریس بیشتر به زرد تمایل دارد و علت این موضوع فاصله بیشتر آن از خورشید است.
دیسنومیا، قمر این سیاره كوتوله هم، ۱۵۰كیلومتر قطر دارد و فاصله آن از جرم مادر ۳۷هزار كیلومتر است. ماه قمری اریس، ۱۶روز طول می‌كشدد باعث ایجاد ۱۲هزار و ۷۷۵ماه قمری در یك سال گردش اریس به دور خورشید می‌شود.

مهدی صارمی‌فر

منبع : روزنامه همشهری