زنون(رواقی) و نظم هنجاری طبیعت

در نتیجه­ی چیرگی مقدونیان بر یونان و در پی آن کشورگشایی­های اسکندر، امتزاج قومی بی‌سابقه­ای در سرزمین­های تسخیر شده صورت گرفت. با ورود عنصرهای روحی و فکری غیریونانی به درون حیات معنوی یونانیان، صورت‌های اندیشه، دانش و هنر، آنگونه که در دنیای یونانی تکوین و تکامل یافته بود، تدریجا اهمیت و ارزش «ملی» خود را از دست داد و کمرنگ گردید. به اشاره باید گفت که دوره­ی پس از کشورگشایی­های اسکندر، عصر «هلنیسم» خوانده می­شود. هلنیسم دوره­ی رواج اندیشه­های یونانی و امتزاج آن اندیشه­ها با بینش­های شرقی است.
به عبارت دیگر، فلسفه­ی کلاسیک یونان باستان، با ارسطو به پایان می­رسد. با مرگ افلاطون و سپس ارسطو، علیرغم اینکه شاگردان آن دو تا مدت­های مدید در مدرسه­ی افلاطون (آکادمی) و مدرسه­ی ارسطو در باغ کنار معبد آپولون (لوکی)، اندیشه­های آنان را تدریس می­کردند و بر آن­ها شرح و تفسیر می­نوشتند، اما هیچکدام از دو مکتب افلاطونی و ارسطویی نتوانست آنگونه که باید و شاید رونق یابد و بر فضای فکری آتن حکمفرما گردد. در مقابل آن­ها، مکتب­های دیگری ظهور کردند که تدریجا اندیشه­های افلاطون و ارسطو را به حاشیه راندند و به مکاتب عصر هلنیسم معروف­اند. مهم­ترین آن­ها، مکتب­های رواقی، اپیکوری و شک­گرایی بودند. پس برآمد این مکتب­های فلسفی، همزمان عصر افول فلسفه­ی کلاسیک یونان باستان است.
مکتب‌های فلسفی هلنیستی و بویژه رواقیان و اپیکوریان، هر یک منظومه­ای فکری آفریدند، اما آثار زیادی از آ­ن­ها باقی نمانده است. آموزه­های آن­ها اگر چه در مقایسه با فلسفه­ی عصر کلاسیک یونان فاقد نوآوری‌های واقعی بود، اما حوزه­های مختلفی اعم از فیزیک، متافیزیک، اخلاق و گاه منطق را در برمی‌گرفت. فراتر از آن، آن­ها در سیر تکامل تاریخی خود مراحل گوناگونی را طی کرده و دچار دگرگونی‌های زیادی در آموزه های خود شدند.
«برتراند راسل» فیلسوف انگلیسی تصریح می­کند که در دوره­ی هلنیستی اگر چه یونانیان در قلمرو علمی و ریاضی دارای دستاوردهای عالی بودند، اما در فلسفه، علیرغم اهمیت مکتب­های اپیکوری و رواقی و آموزه­های شک­گرایی، نتوانستند به سطح فکری دوره­ی افلاطون و ارسطو برسند. وی می­افزاید که از سومین سده­ی پیش از میلاد تا ظهور مکتب نوافلاطونی در سومین سده­ی میلادی، در فلسفه­ی یونانی چیز واقعا تازه­ای وجود نداشت، اما در همین فاصله، جهان رومی برای پیروزی مسیحیت آماده شده بود. راسل تأکید می­کند که ارسطو واپسین فیلسوف یونانی است که جهان را شاداب می­بیند، پس از او هر فلسفه­ای به این یا آن صورت، فلسفه­ای دنیاگریز است.
در توضیح این پدیده می­توان گفت که در توفان­های عصر هلنیستی، که بنیادهای حیات دولت­ها و شهروندان را متزلزل ساخته بود، پرسش از چگونگی زندگی انسان، به پرسش کانونی فلسفه تبدیل گردیده بود. از ویژگی­های فلسفه­ی دوره­ی هلنیستی، آموختن هنر زندگی در شرایط دشوار بود. آموزه­های این مکاتب، نقش مداواگر روان را داشت. برای نمونه اپیکوریان آموزه­های خود را «داروی شفابخش» و آغازه­های فلسفی­شان را «رهایی­بخش» و «رستگاری­دهنده» می­نامیدند که باید انسان را از درد و از قید و بند دولت و ترس از مرگ آزاد سازد.
فلسفه­ی رواقی نیز می­خواست هنر زندگی باشد و راه درست زندگی کردن را به انسان نشان دهد. مکتب رواقی در دوره­ی هلنیسم، به تاثیرگذارترین مکتب فلسفی تبدیل شد. این امر را می­توان در تاثیرپذیری آکادمی افلاطونی از اندیشه­های رواقی از یکسو و به حاشیه راندن اندیشه­های ارسطویی توسط مکتب رواقی از دیگرسو دید. مکتب رواقی در دوره­های بعدی تکامل خود در عصر امپراتوری روم، به گونه­ای دین اخلاقی مردم تبدیل گردید.
با این مقدمه، ما نیز در بررسی مکاتب فلسفی عصر هلنیسم، با مکتب رواقی و معرفی فشرده و مختصر آرای بنیانگذار آن زنون می­آغازیم.
زنون در سال ۳۳۳ پیش از میلاد در کیتیون (قبرس) متولد شد و در سال ۲۶۲ پیش از میلاد در آتن چشم از جهان فروبست. وی قطعا غیریونانی و احتمالا یهودی فنیقی بوده است. حرفه­­اش در جوانی تجارت بود. احتمالا به دلیل غرق شدن کشتی­اش در اثر توفان، در سال ۳۱۲ پیش از میلاد به آتن آمد و در آنجا به سرعت تحت تاثیر اندیشه­های فلسفی قرار گرفت. خود او بعدها گفته بود که سرنوشت مرا به آتن کشید و به سوی فلسفه سوق داد. زنون نخست به کلبیان پیوست، اما اخلاقی­تر از آن بود که بتواند در مکتب کلبیان باقی بماند.
پس از چندی، تحت تاثیر آموزه­ی لوگوس هراکلیت قرار گرفت و سرانجام در سال ۳۰۰ پیش از میلاد، مکتب فلسفی خود را بنیاد گذاشت. چون به عنوان غیریونانی اجازه نداشت صاحب ملک شخصی باشد، اهالی محل، رواقی را در نزدیکی بازار آتن جهت تدریس فلسفه در اختیار او گذاشتند و به این ترتیب، هواداران فلسفه­ی او را که در آغاز زنونیان نام داشتند، رواقیان نامیدند.
زنون فاقد فرهمندی یک فیلسوف یونانی بود، اما گذشت زمان نشان داد که آموزه و رویکرد او به زندگی، به نیازهای زمانه­اش پاسخ می­دهد. در آغاز، در آتن فلسفه­ی جدیدی را که ریاضت­کشی می­آموخت مسخره می­کردند، اما آموزه­های فرسخته­ی اخلاقی مکتب زنون، آنچنان بر سر زبان­ها افتاد که وقتی می­خواستند آدمی را اخلاقی معرفی کنند می­گفتند: آن شخص از زنون هم اخلاقی­تر است.
به عقیده­ی زنون، غایتمندی و زیبایی جهان شگفت­آور و پرهیبت است. زنون باور عمیق داشت که نظم پرشکوه جهان نمی­تواند تصادفی باشد، بلکه این نظم محصول نقشه­ی پرمعنای لوگوس است. لوگوس در فلسفه­ی رواقی فقط به معنی خرد یا گفتگو نیست، بلکه بیش از هر چیز به معنی «خرد جهانی آفریننده» و هم معنی با خدا، زئوس، نیروی اولیه، آتش آغازین، قانون جهان، مشیت خدایی و سرنوشت است. به عقیده­ی زنون، وظیفه­ی فلسفه پژوهش در این باره است که لوگوس چگونه جهان را اداره می-کند و کدام اهداف از آن برای زندگی عملی قابل دریافت است. پس می­توان گفت که مکتب رواقی، فلسفه­ی لوگوس است.
برای رواقیان خدا و طبیعت یکی است و آن­ها دو نامی هستند که بر یک واقعیت اطلاق می­شوند. به روایت دیوگنس لائرتیوس، زنون بر این باوربود که کل جهان و آسمان جوهر خدا هستند. همه­چیز خداست، همه­چیز لوگوس است و همه چیز در حد امکان خوب است. جهان ارگانیسمی واحد و دارای روح است، موجود زنده­ای که عقل دارد و یک انسان بزرگ خدایی به صورت یک گلوله.
برای رواقیان همه چیز ماده است. حتا لوگوس یعنی خرد جهانی خدایی نیز یک ذات روحی ناب نیست، بلکه بیشتر به مثابه آتشی مادی اندیشیده می­شود. خدا برای رواقیان فراتر از جهان نیست، بلکه جهان، کالبد خداست.
زنون معتقد بود که خرد جهانی، همه­ی اشیا و رویدادها را برای همه­ی زمان­ها بصورتی قانونمند بر هم منطبق کرده است، به گونه­ای که آینده هیچ چیز تازه­ای در بر ندارد. به نظر رواقیان در روند جهان، پیشرفتی وجود ندارد و همه­چیز بازگشت یکسان است. همه چیز مطابق سرنوشت صورت می­پذیرد. سرنوشت، زنجیره­ی علیت همه­ی هستنده­هاست.
در فلسفه­ی زنون، وحدت پایدار ذات خدایی جهان، از طریق آموزه­ی بازگشت جاویدان استوار و مستدل می­گردد. به نظر او، جهان بصورت ادواری و از طریق آتشی هستی­سوز نابود می­شود و از نو در هیئت پیشین هستی می­پذیرد. هر انسانی زندگی را بصورت پیشین و با همان دوستانی که داشت، با همان شادی­ها و رنج­های پیشین از سر می­گیرد. این بازگشت و تکرار به نظر رواقیان نه یک بار، بلکه بارها و تا ابد ادامه خواهد یافت.
زنون با تقدیر و سرنوشت، با آرامش و تسلیم درونی و اعتمادی مومنانه به غایت برتر مشیت خدایی روبرو می­شد. به نظر رواقیان، انسان نمی­تواند چیزی را در فرآیند بیرونی جهان تغییر دهد، اما با رویکردی درونی می­تواند نسبت به این فرآیند مواضع گوناگونی اتخاذ کند و از این طریق تصمیم بگیرد که آیا می­خواهد در هماهنگی با خود و طبیعت زندگی کند یا در گسست رنج­آور از آن. زیرا تقدیر و سرنوشت، کسی را که آن را می­پذیرد هدایت می­کند و کسی را که در مقابل آن می­ایستد وادار می­سازد. رواقیان تقدیر را به یک ارابه و انسان را به سگی تشبیه می­کردند که او را به پشت این ارابه­ بسته­اند. اگر سگ هوشمند باشد و با حرکت ارابه به دنبال آن بدود، داوطلبانه دویده است و از این کار نشاط هم به او دست می­دهد. اما اگر مقاومت کند، ارابه او را به دنبال خود بر روی زمین خواهد کشید و موجب رنج و درد او خواهد گردید.
برای رواقیان، اتفاق قابل پذیرش نبود و بزرگی انسان در آن بود که آنچه را که سرنوشت برایش رقم زده، داوطلبانه به امری تحمل پذیر تبدیل کند. چنین رویکردی را در اندیشه­ی اپیکتت فیلسوف رواقی روم که خود زمانی برده بود می­توان مشاهده کرد در آنجا که زندگی را به صحنه­ی نمایشی تشبیه می­کند و می­گوید: «تو باید نقشی در یک نمایش بازی کنی که صحنه­گردان آن را از پیش تعیین کرده است. اگر او نقش کوتاه یا بلندی برایت در نظر گرفته باشد، باید آن را بپذیری. اگر نقش یک گدا باشد، باید آن را مطابق شخصیت یک گدا بازی کنی. اگر نقش یک معلول یا یک سلطان یا شهروندی عادی را برایت در نظر گرفته باشد، وظیفه­ی توست که این نقش را به خوبی ایفا کنی. اما در هر حال، انتخاب نقش بر عهده ی دیگریست».
به این ترتیب باید گفت که رواقیان تقدیرگرا و خدمتگزار و ستایشگر لوگوس یعنی قانون اجتناب ناپذیر جهانی بودند. هدف فلسفه­ی رواقی، در هماهنگی زیستن با لوگوس است. یک زندگی با آرامش روحی، آزاد از عواطف و انفعالات نفس، با فضیلت و در انطباق کامل با لوگوس، حتا در زمان رنج و بدبختی.
لوگوس به مفهوم رواقی آن، نه تنها خاستگاه همه چیز، بلکه بنیاد قانونمندی رویدادهاست. در یک قانونمندی عمومی، نه تنها اشیاء، بلکه شناسنده­ی آنها نیز مستتر است. به این ترتیب، ساختارهای تفکر مفهومی و واقعیت بر هم منطبق­اند. بنابراین، درک لوگوس به مثابه اصل یک نظم کیهانی، نه تنها کارکرد معرفت­شناختی و متافیزیکی مهمی دارد، بلکه این آموزه فراتر از آن این امکان را نیز پدید می­آورد که روندهای طبیعت هم علّی و هم غایتمندانه فهم شوند. آنجا که غایت­ها تاثیرگذارند، اهدافی نیز وجود دارند که می­بایست متحقق گردند و این به این معناست که طبیعت، مطابق درک غایت­شناختی، نظمی هنجاری نیز به حساب می­آید. خصلت هنجاری مفهوم رواقی طبیعت، بر شالوده­ی کارکرد آن در فلسفه­ی اخلاق استوار است که واجد خصلتی با حق طبیعی است.


بهرام محیی - دویچه وله

منبع : تاریخ فلسفه