بحران آب در ایران، جهان و توسعه پایدار

آب یکی از بزرگترین چالش‌های قرن حاضر است که می‌تواند سرمنشاء بسیاری از تحولات مثبت و منفی جهان قرار گیرد.
۵/۹۷ درصد آب کره زمین در دریاها و دریاچه‌ها است که آب شور را تشکیل می‌دهد. ۵/۲ درصد باقیمانده آب شیرینی است که در زمین وجود دارد که از آن ۳/۰ درصد آب رودخانه‌ها ۸/۳۰ درصد آب‌های زیرزمینی و ۹/۶۸ درصد یخچال‌ها و پوشش دائمی برف کوهها است.
بنابراین بین توان تأمین آب و شدت تقاضا در جهان خلایی وجود دارد که بحران آفرین است. هنگامی که این عدم تعادل با مجموعه راهکارهای مدیریتی قابل مهار نباشد زبان مفاهمه در بخش آب تبدیل به زبان مخاصمه خواهد شد؛ چه در بعد محلی، منطقه‌ای،‌ ملی و چه در بعد جهانی.
بخش عمد‌ه‌ای از عدم تعادل در منابع آب ناشی از چرخه آب‌شناسی و محدودیت طبیعی منابع آب بوده و بخش دیگر تأثیرگذاری اقدامات و فعالیت‌های انسان بر روی منابع آب است که محدودیت ذاتی منابع آب، خشکسالی، افزایش جمعیت، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع و ذخایر موجود و در نتیجه افت آبهای زیرزمینی و اثرات تخریبی فعالیت انسان بر محیط زیست جملگی زمینه‌ساز چالش‌های سنگینی در امر بهره‌گیری از منابع آب شیرین است.
آب برای زندگی ضروری و منبع کلیدی برای سلامتی انسان است. حدود ۲/۱ میلیارد انسان در جهان هنوز به آب شرب قابل اطمینان دسترسی ندارند. تأمین آب شرب قابل اطمینان و خدمات بهداشتی برای بیش از یک میلیارد نفر در دهه آینده یکی از بحرانی‌ترین چالش‌هایِِِی است که بشر امروزی با آن روبرو است.
اجلاس جهانی توسعه پایدار در سال ۲۰۰۲ در ژوهانسبورگ، اجرایی نمودن اهداف و برنامه‌های کنفرانس ریو را در دستور کار قرار داد و پنج محور آب، انرژی، سلامت، کشاورزی و تنوع زیستی (WEHAB) را به عنوان عناوین اصلی برگزید.
نامگذاری سال ۲۰۰۳ میلادی با نام سال جهانی آب‌های شیرین بیانگر اهمیت آب به ویژه آبهای شیرین در حیات بشر و سایر جانداران و استفاده بهینه و پایدار از این منبع ذیقیمت است.
در سال جاری (۲۰۰۴) نیز روز جهانی محیط زیست به دریاها واقیانوسها معطوف و شعار زیر مورد تأكید قرار گرفت:
● درجستجوی دریاها و اقیانوس‌ها، زنده یا مرده؟
دریاها و اقیانوس‌ها این منابع حیاتی امروزه بوسیله کشتی‌ها، فاضلاب‌های صنایع، مواد رادیواکتیو و مواد شیمیایی و نفتی به شدت آلوده شده اند.
در سه دهه گذشته توجه جهانیان به مسائل زیست محیطی روز به روز بیشتر شد و به امر حفاظت از اقیانوس‌ها و دریاها نیز توجه بیشتری مبذول گردید .اکنون ما با کاهش و نابودی بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی که منشاء دریایی دارند روبرو هستیم.
ما در ایران نیز با دارا بودن مرزهای آبی در شمال و جنوب کشور از منابع با ارزشی برخوردار است.
اما دریای خزر در شمال کشور که منبع بسیار غنی از ماهی های خاویاری و انواع دیگر ماهی ها بوده امروزه گرفنار آلودگی‌هایی است که منشاء زمینی دارند و گونه با ارزش" تاس ماهی ها" در لیست گونه‌های در معرض انقراض قرار گرفته است. همچنین مرگ و میر بسیار زیاد فوک های دریای خزر خطر انقراض این گونه باارزش را در پِِِی دارد. در مرزهای جنوبی کشورمان خلیج فارس و دریای عمان نیز آلودگی‌های مختلف به مرجان ها این گونه‌های باارزش به شدت آسیب رسانده است.
● نقش آب در توسعه پایدار و وضعیت آب در ایران
به منظور درک نقش آب در توسعه، بایستی چالش‌های بنیادی پیش رو را به شرح زیر در این خصوص بشناسیم:
▪ محدودیت ذاتی آب
محدودیت ذاتی منابع آب از مهمترین چالش‌های بخش آب در کشور است. کشور ما به علت شرایط خاص جغرافیایی و آب و هوایی، سهم ناچیزی از آب شیرین را داراست. در حالی كه حدوداً ۷۱در صد از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب منابع آب تجدیدشونده خود را مورد استفاده قرار داده است.
اگر وضعیت آب کشور را با سطوح تعریف شده جهانی بر اساس میزان مصرف آب در
جد ول زیر مقایسه کنیم ، مشاهده می ‌شود که کشور ایران با بحران آب روبرو است.
▪ وضعیت آب بر اساس میزان مصرف آب
وضعیت آب /مصرف
بحران خفِِِیف آب /کمتر از ۱۰ درصد منابع آب قابل دسترس
بحران متوسط /۲۰-۱۰ درصد آب قابل دسترس
بحران نسبتآ شدید /۴۰-۲۰ درصد منابع آب قابل دسترس
بحران شدید مصرف آب /بیش از ۴۰ درصد منابع آب قابل دسترس
▪ عدم توازن بارندگی:
میزان نزولات جوی هم از بعد زمانی و هم از نظر کمیت و میزان استفاده در جغرافیای کشورمان به شدت متفاوت است. چنانچه میزان بارندگی سالیانه بین مناطق کویری تا خطه سرسبز شمال ایران بین ۵۰ تا ۱۸۰۰ میلی‌متر متغیر است. لازم به ذکر اینكه :
- ۷۰ درصد کل منابع آب باکیفیت مناسب در مناطق شمالی و غربی کشور قرار دارد.
- ۳۰ درصد کل منابع آب در نواحی مرکزی، شرق و جنوب‌شرقی قرار دارد.
در حالِِِیکه ۷۵ درصد بارندگی سالِِِیانه کشور در زمان غیرفصل کشاورزی جاری است.
▪ پدیده‌های طبیعی خشکسالی
محدودیت ذاتی منابع آب، زمینه را برای بروز خشکسالی‌های شدِِِید در بخش هایی از کشور بیشتر کرده است. خشکسالی پدیده‌ای غیرطبیعی نیست، اما ابعاد و اثرات تخریبی آن به نسبت شدت و موقعیت جغرافیایی متفاوت است.
کشور ما یک دوره خشکسالی اقلیمی دارد که غالباً در دوره‌های ۱۰ و ۳۰ ساله اتقاق می‌افتد و جلوگیری از آن در دست ما نیست، اما باید با پیامدهای خشکسالی مقابله نمود. مقابله با پیامدهای خشکسالی زمانی موفق است که با پیش‌بینی و برنامه‌ریزی دوره‌های خشکسالی و ایجاد ظرفیت‌های لازم ، هم در بعد تأمین و هم در بعد مصرف با روشی پایدار به عبور از دوره خشکسالی نایل آئیم.
▪ کاهش کیفیت منابع آب
منابع آب در اثر بهره‌برداری و استفاده بی‌رویه همواره در معرض آلودگی و یا کاهش کیفیت بوده است. مصرف روبه ‌رشد در تمامی عرصه‌های مصرف اعم از شرب، صنعت، خدمات و کشاورزی پیامدهای تغییر و کاهش کیفیت را به دنبال دارند. در حال حاضر حدود ۲۹ میلیاردمترمکعب از پساب های کشاورزِِِی ، شهرِِِی و صنعتِِِی کنترل نشده وجود دارد که خطر بالقوه‌ای برای کاهش کیفیت منابع آب است و پیش‌بینی می‌شود این روند در سال ۱۴۰۰ به حدود ۴۰ میلیارد مترمکعب برسد. تبعات کاهش کیفیت و آلودگی منابع آب باعث شیوع بیماری های مختلف است.
کاهش آلودگی منابع‌ آب با کاهش در سهم آلاینده‌ها امکان‌پذیر است. زباله‌ها، فاضلاب‌ها، پساب‌ها، مواد‌شوینده (دترجنت‌ها)، سموم دفع آفات، کودهای شیمیایی و ... گونه‌هایِِِی از آلاینده‌های مهم آب هستند.
▪ جمعیت و مصرف
جمعیت و مصرف هر دو متغیرهایی هستند که همواره در جهت افزایش تغییر می‌یابد و عدم تناسب بین آنها چالش های مربوط به آب را تشدید می‌کند.
بعنوان مثال طی صد سال اخیر جمعیت حدوداً سه برابر شده است و اما تقاضای جهانی آب به بیش از ۶ برابر افزایش یافته است. جمعیت کشور ما طی ۴۵ سال اخیر از ۶ میلیون به ۶۰ میلیون نفر رسید. این افزایش جمعیت باعث شده ۷۱ درصد منابع آبی کشور به خدمت گرفته شوند.
پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که جمعیت کشور در افق سال ۱۴۰۰ به ۵/۹۷ میلیون نفر خواهد رسید و مقدار آب مورد نیاز برابر ۱۳۰ میلیارد متر مکعب خواهد بود که تأمین این میزان آب از منابع تجدید پذیر آبی کشور امکان‌پذیر نیست.
▪ متقاضیان
بعد از محدودیت ذاتی منابع آب که چالش عظیمی است، مصرف‌کنندگان نیز چالش بزرگتری را به وجود می‌آورند.
کمیت و کیفیت مصرف، رقابت در مصرف، عدم تعادل در شیوه‌های استفاده و صدمه‌ای که از این حیث به منابع آب و نهایتاً محیط زیست وارد می‌آید، نیاز به برنامه‌ریزی و مدیریت اصولی در کاهش تبعات و اثرات آن دارد. از جمله مصرف‌کنندگان مهم، بخش کشاورزی است که در سال ۱۳۸۰ نیاز آبی خود را به مِِِیزان ۴۶ در صد از آب‌های سطحی و ۵۴ در صد از آب‌های زیرزمینی تأمین كرده است.
بنابراین می بِِِینِِِیم که بخش کشاورزی سهم عظیمی از آب‌های با کیفیت و قابلیت بالا را به خود اختصاص داده است.
● سیاست ها و راهبردها
آب گنجینه‌ مشترک انسان‌هاست که باید به نسل‌های بعدی سپرده شود. لذا محورهای زیر اهمیت خاصی را در آینده برنامه‌های آب دارند:
▪ جلوگیری از تخریب منابع آب و حفظ، احیاء و توسعه بهره ‌برداری بهینه از آنها در جهت توسعه پایدار
▪ بهره ‌برداری بهینه از آب های مرزی و مشترک
▪ اصلاح قانون توزیع عادلانه آب و تدوین قانون جامع آب کشور (در دست اقدام است)
▪ اعمال الگوی مصرف آب در بخش های کشاورزی، شرب و صنعت متناسب با شرایط اقلیمی
▪ تهیه برنامه‌ جامع ملی (حفاظت کمی و کیفی منابع آب کشور) به منظور جلوگیری از ورود آب های آلوده به چرخه طبیعی
▪ تعیین حریم بهداشتی و زیست محیطی برای منابع تأمین‌کننده آب شرب
▪ تدوین روش‌های مدیریت ریسک برای مقابله با خشکسالی و سیل
▪ تدوین اقتصاد آب از جمله اقتصاد محیط زیست در برنامه‌ریزی‌ها
▪ ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح‌های مهم توسعه منابع آب به منظور کاهش اثرات منفی بر محیط زیست

مهندس زرین احمد زاده
منابع:
۱- دکتر رضا مکنون، "نگرش جامع به منابع آب، راهبردی برای برنامه چهارم توسعه کشور" بولتن شماره ۱۱ کمیته ملی توسعه پایدار
۲- مهندس ستار محمودی "مدیریت آب مدیریت توسعه"، بولتن شماره ۱۱ کمیته ملی توسعه پایدار
۳- دکتر رضا اردکانیان "راهبرد توسعه پایدار در امور آب" همایش راهبردهای توسعه پایدار در بخش‌های اجرایی کشور، تابستان ۱۳۸۲ سازمان حفاظت محیط زیست، کمیته ملی توسعه پایدار

منبع : نشریه سبا