مجموعه تاریخی فرهنگی «گلستان»

مجموعه ارگ تاریخی تهران كه كاخ گلستان در آن قرار گرفته، در دوران صفویه ساخته شد، در دوران زندیه به مقر كریمخان زند تبدیل شد، در دوره قاجاریه قصر پادشاهان این سلسله شد، در دوران رضا شاه محل تاجگذاری وی و در دوران محمد‌رضا شاه محل پذیرائی از میهمانان خارجی گردید. پس از پیروزی انقلاب نیز همچون سایر عمارت‌های سلطنتی به صورت موزه درآمد.
در شماره‌های گذشته مجله «دوران» به معرفی مجموعه‌های تاریخی و فرهنگی نیاوران و سعد‌آباد پرداختیم. اكنون توجه خوانندگان گرامی را به معرفی یكی دیگر از این مجموعه‌ها به نام «گلستان» كه در جنوب تهران قرار دارد جلب می‌كنیم.
مجموع كاخ گلستان، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران، محل اقامت شاهان سلسله قاجار و از زیباترین و كهنترین بناهای پایتخت دویست ساله ایران می‌باشد.
سابقه تاریخی ارگ سلطنتی كه محدوه مكانی تاریخی آن را در شمال خیابان و و میدان امام خمینی (سپه) در سمت غرب خیابان خیام، در شرق خیابان ناصر خسرو و در جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ تشكیل می‌دهد، به روزگار صفویه باز می‌گردد.
شاه طهماسب اول صفوی (۹۳۰ ـ ۹۸۴) نخستین پادشاهی بود كه در سفرهای خودبه قصد زیارت مقبره حضرت عبدالعظیم دستور داد بارویی به طول یك فرسخ به دور قصبه تهران احداث شود. پس از او شاه عباس صفوی در قسمت شمالی «حصار طهماسبی چهار باغ» و چنارستانی احداث نمود كه بعدها دیوار بلندی گرد آن بنا كرده و عمارات مقر سلطنتی را در داخل آن ساخته، ارگ نامیدند.
در اواخر عهد صفوی تهران گاهی مقر موقت دربار شاهان صفوی قرار می‌‌گرفت و حتی شاه سلیمان (۱۰۷۷ ت ۱۱۰۵) كاخی در این شهر برای خود بنا نهاد، ولی امروز اثری از بناهای دوره صفوی باقی نمانده است.
كهنترین بناهای موجود در مجموعه گلستان، «ایوان تخت مرمر» و «خلوت كریمخانی» متعلق به دوران كریمخان زند است. وی در نبردهای خود بر ضد محمد حسن قاجار در سال ۱۱۷۲ تهران را مركز اردوكشی خود قرار داد و پس از پیروزی در این جنگ در دیوانخانه قدیم تهران كه در زمان شاه سلیمان ساخته شده بود بار عام داد و با عنوان وكیل‌الرعایا حكومت ایران را در دست گرفت.
به فرمان او در تابستان‌ همان سال حصار ارگ مجدداً احیا شد و یك دسته حرمخانه و خلوتخانه و عمارت دارالحكومه در داخل آن بنا گردید و در تابستان سال بعد ( ۱۱۷۳) كه اردوی خود را به چمن سلطانیه (زنجان) منتقل نمود، دستور داد یك دست عمارت خاصه و دیوانخانه بزرگ به سبك ساسانی و باغی در جنب آن بنا نمایند.
پس از مرگ كریمخانه زند در ۱۱۹۳ آغامحمد‌خان قاجار در ۱۲۰۰ تهران را به پایتختی برگزید، ولی به دلیل لشكر كشیهای دائمی كمتر در مقر حكومت خود به سر می‌برد، و برای عمارت و آبادانی چندان فرصت نداشت. تا آنكه فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۱ بر تخت سلطنت ایران جلوس كرد، از آن زمان به بعد با گسترش دستگاه اداری و تشریفات سلطنتی بناهای متعددی در داخل ارگ تهران عمدتاً در زمان فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار احداث شد.
در دوران رضا شاه پهلوی، بخشهای بزرگی از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن، سر در باب عالی، ساختمان دفتر استیفا، نگارخانه، تكیه دولت، نارنجستان، باغ گلشن و ساختمانهای اندرونی تخریب شد، محل سكونت شاه به سعدآباد و سپس در دوران محمد‌رضا شاه پهلوی به نیاوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانهای خارجی تبدیل گردید.
پس از انقلاب مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتی دیگر به صورت موزه درآمد تا همگان بتوانند از آن دیدن كرده و از تماشای زیباییهای حاصل فكر و دست هنرمندان و صنعتگران ایرانی بهره برند.
بخشهای مختلف این مجموعه درحال حاضر عبارت است از:
ایوان تخت مرمر، خلوت كریمخانی، اتاق موزه (تالار سلام) و حوضخانه ‌آن، تالار آینه، تالار عاج یا سفره‌خانه، تالار برلیان یا تشریفات، ساختمان كتابخانه، عمارت شمس‌العماره، عمارت بادگیر و حوضخانه وسیع آن، تالار الماس، كاخ ابیض، چادرخانه
▪ ایوان تخت مرمر
روح ظریف هنرمند ایرانی با استعانت از هنرهای معماری، نقاشی، سنگتراشی، كاشیكاری،گچبری، آئینه‌كاری، خاتم‌سازی، منبت‌كاری و مشبك‌سازی، در واسط كاخهای سلطنتی قدیم، تركیبی بدیع و بنائی زیبا بوجود آورده كه شاید كمتر بتوان نظیر آن را در جای دیگر یافت.
ایوان یا تخت جایگاهی است كه مراسم سلام و بار عام طبقات مختلف مردم در مقابل آن برگزار می‌شده است.
به نظر می‌رسد عمر بعضی از قسمتهای تخت مرمر كه از بناهای دوره زندیه می‌باشد از سایر بناهای موجود در كاخ گلستان بیشتر باشد.
در سال ۱۲۲۱ ه‍. ق فتحعلی شاه به حجاران و سنگتراشان معروف اصفهانی امر كرد تا از سنگ مرمر زرد یزد تختی بسازند تا همیشه در واسط ایوان نصب و مستقر گردد. این تخت كه از ۶۵ قطعه مرمر بزرگ و كوچك تشكیل یافته، میرزابابای شیرازی نقاشباشی آن را طراحی كرده، و سرپرستی حجاری به عهده استاد محمد ابراهیم اصفهانی بوده است. معماری و تزئینات این ایوان در دوره فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه تغییرات زیادی كرد تا به شكل امروزی درآمد.
این ایوان در دوره قاجاره محل به تخت نشستن پادشاهان و برگزاری مراسم و اعیاد رسمی بود. آخرین مراسم رسمی كه در این ایوان برگزار شد، تاجگذاری رضاخان درسال ۱۳۰۴ بود.
▪ خلوت كریمخانی
در گوشه شمال غربی محوطه گلستان، دیوار به دیوار تالار سلام، بنایی سرپوشیده و ستوندار به صورت ایوان سه دهنه‌ای وجود دارد كه در مركز آن حوض جوشی ساخته شده و پیشتر از این آب، قنات شاه از میانه حوض می‌جوشیده است. این قسمت از كاخ گلستان كه جلوخان یا خلوت كریمخانی نامیده می‌شود، چنانچه از نامش پیداست، از بناهای دوره كریمخانه زند است و قسمتی از خلوت خانه وی به شمار می‌آمده است.
این بناظاهراً در سال ۱۱۷۳ ه‍. ق احداث گردیده و در زمان ناصرالدین شاه، كه بنای جدید تالار سلام ساخته می‌شده است، قسمت اعظم آن تخریب گردیده و امروز تنها بخشی از آن باقی مانده است. قبلاً میانه این بنا حوضی كوچك وجود داشته كه آب قنات شاهی از آب‌ نمای این حوض بیرون می‌آمده و در باغ جاری می‌شده. این بنا خلوت كریم‌خانی نام دارد و در گذشته بخشی از اندرون خانه وی به شمار می‌رفته است.
در این محل نیز یك تخت مرمر قرار داد كه بسیار كوچكتر و ساده‌تر از تخت مرمر اصلی است. معروف است كه ناصرالدین شاه این گوشه كاخ گلستان را بسیار دوست داشته و اغلب در این محل خلوت می‌كرده و قلیان می‌كشیده. ضمن آنكه سنگ قبر ناصرالدین شاه بعد از جابجایی‌های فراوان سرانجام در همین محل نگاهداری می‌شود.
▪ نگارخانه
مكان فعلی گنجینه یا پرده‌های ایرانی در ضلع شمال غربی باغ گلستان كه امروزه بعنوان نگارخانه و طبقه فوقانی آن كه به نام تالار موزه، سلام یا تاجگذاری باز شناخته می‌شود، در حقیقت ساخته و پرداخته و منتج از سفر اول فرنگستان ناصرالدین شا ه قاجار (چهارمین پادشاه از سلسله قاجار) در سال ۱۲۹۰ ه‍. ق و بازدید وی از موزه‌های آن كشورها و عزم ناصرالدین شاه قاجار در جهت ایجاد موزه‌‌های جامع‌تر می‌باشد كه به واقعیت ‌پیوست. این بنا دومین مكان از حیث اطلاق نام موزه بعد از موزه سلطنتی كه در داخل یكی از تالاهاری وسیع عمارت خروجی گلستان بین شمس‌العماره و گوشه شمال شرقی باغ قرار دارد و اولین از حیث جامعیت با تأسیس بنای اطاق موزه و سرسرا و حوضخانه و ملحقات دیگر آن، در جهت ایجاد موزه‌های جامع‌تر به شمار می‌رود.
طرح و معماری تالار موزه (سلام یا تاجگذاری)، تالار آینه و سرسرا و حوضخانه‌های مربوط به آن یعنی نگارخانه فعلی و موزه مخصوص به وسیله حاجی ابوالحسن معمار نوائی ملقب به معمار باشی یا صنیع‌الملك و مباشرت بنائی آن با میرزا یحیی خان معتمد‌الملك و مباشرت بنائی آن با میرزا یحیی خان معتمد‌ الملك وزیر بنائی بوده است، یحیی خان برادر میرزاحسین خان سپه‌سالار (صدر اعظم ناصرالدین شاه و بانی مسجد سپه سالار) و چهارمین شوهر عزه‌‌الدوله خواهر ناصرالدین شاه قاجار بود، گویا عملیات معماری این ابنیه در سال ۱۲۹۳ ه‍. ق به اتمام ‌رسید و قبل از احداث،‌ گویا در این مكان یعنی ضلع شمالی كاخ گلستان بنائی بنام تالار الماسیه و قبل از آن نیز محل دیورای بوده كه عمارت آصف‌الدوله را از باغ گلستان جدا می‌ساخته است، در ضمن قابل ذكر است كه به سب تاجگذاری پهلوی دوم در سال ۱۳۴۶ ه‍. ش تغییرات و تعمیراتی در سقف نگارخانه به جهت استحكام بخشی بعمل آمد.
ـ نگارخانه در حال حاضر شامل ۲ بخش می‌باشد:
بخش جنوبی كه در حقیقت بخشی از حوضخانه تالار موزه (سلام یا تاجگذاری) و در طی زمان تاكنون دارای كاربردهائی چون انبار تالار موزه، دفتر صاحب جمع اموال و تلفنخانه بوده كه هم اینك به نمایش پرده‌های نقاشی عمدتاً متقدم تر دوران قاجار همچون اثاری از استاد میرزا بابا، مهرعلی، احمد، افشار، علی اكبرخان مزین الدوله، ابوالحسن ثانی یا صنیع‌الملك غفاری (عموی كمال‌الملك) و ... اختصاص یافته و بخش شمالی كه در زمان پهلوی دوم احداث و به مقر پاسدارخانه گارد سلطنتی اختصاص یافته بود هم اینك در برگیرنده آثار نقاشان متأخر دوران قاجار شامل آثار گرانقدر از هنرمندانی بنام، همچون استاد محمود خان صبا ( ملك‌الشعراء)، استاد محمد غفاری كاشانی (كمال‌الملك)، استاد مهدی یا مصورالملك، استاد موسی ممیز و ... می‌باشد.
لازم به ذكر است كه مجموعه این دو بخش در اواخر سال ۱۳۷۴ ه‍. ش به یكدیگر متصل و پس از مرمتهای لازم در سال ۱۳۷۶ ه‍. ش به عنوان نگارخانه گشایش ‌یافت.
نگارخانه مجموعه‌ای بی‌نظیر از رقم‌ها وپرده‌های نقاشی اساتید بزرگ ایران در طی دوره قاجار می‌باشد كه با وسواس و دقتی خاص در كنار هم چیده شده، رقم‌ها، اشخاص و اماكن همگی یادآور تاریخ دوران قاجار می‌باشد و سعی شده این چیدمان در برگیرنده سیر تحول در هنر نگارگری دوران قاجار بوده باشد تا بررسی و مقایسه آثار را ممكن سازد.
▪ حوضخانه
پس از سفر فرنگستان بین سالهای ۱۲۹۳ تا ۱۲۹۸ ه‍. ق (۱۲۵۴ تا ۱۲۵۹ ش) به دستور ناصرالدین شاه قسمتهای شمالی كاخ گلستان شامل تالار موزه ( تالار سلام یا تاجگذاری) تالار برلیان و تالار عاج ( سفره‌خانه) با زیر زمین آن كه حوضخانه نامیده شد و دیگر ملحقات در دو طبقه تكمیل و احداث گردید.
در ضلع شمالغربی حوضخانه آب نمایی قرار داشت كه از قنات مهرگرد سرچشمه می‌گرفت و یك شاخه آن به حوض محوطه و شاخه دیگر آن به حوض بزرگ وسط سالن منتهی می‌گردید. حوض در زمان پهلوی اول تخریب و آنجا را به عنوان یكی از سالنهای موزه اختصاص دادند و مسی آب نما وبه لوله قطوری هدایت گردید كه تا سال ۱۳۶۰ قبل از شروع كار مترو جریان داشت.
این مكان كه محل استراحت درباریان بود، در زمان پهلوی دوم جهت مراسم جشن و سرور و اعیاد مذهبی مورد بهره‌بردرای قرار گرفت.
معماری داخلی حوضخانه كه مربوط به قاجاریه می‌باشد، تلفیقی از هنر اروپائی و ایرانی می‌باشد. در سال ۱۳۷۶ ه‍. ش حوضخانه به عنوان گالری نقاشی‌های اروپائی افتتاح گردید و در آ‌ن برگزیده تابلوهای اهدایی سران اروپایی به پادشاهان قاجار، از جمله آثار بدیع نقاشان مشهوری چون سیمون ون گلدنر و آیوازفسكی براساس سیر تاریخی و روابط سیاسی و فرهنگی درمعرض دید عموم قرار گرفته است. در سال ۱۳۷۷ ه‍. ش حوضی كوچك به سبك حوضهای قدیمی به بنا اضافه گردیده است. لازم به ذكر است كه اشیائی نظیر ساعت، شمعدان و ... نیز داخل موزه قرار دارد، كه همه اهدایی می‌باشند.
▪ عمارت برلیان
در سمت شرقی تالار عاج، چند تالار و اتاق زیبا و مجلل وجود دارد كه سطح كف آنها نسبت به كف تالار عاج و تالارهای دیگر پایین‌تر است.
در زمان ناصرالدین شاه بعلت كهنگی و فرسودگ بناهای قدیمی ارگ، اغلب آنها را ویران می‌كردند و به جایشان ساختمانهای جدید می‌ساختند.
در این زمان عمارت بلور كه از بناهای دوران فتحعلیشاه شمرده می‌شد را خراب كردند و در جایش عمارت امروزی را بنا نمودند. این عمارت در زمان پهلوی برای برگزاری جلسات رسمی با سران دول خارجی و مراسم تشریفات مورد استفاده قرار میگرفت. چون به سال ۱۳۱۸ ه‍. ق در زمان سلطنت مظفرالدین شاه در بنیاد ساختمان تالار شكستی افتاده بود، در ساختمان آن تعمیرات فراوانی صورت گرفت و بر تزئینات و شكوهش افزودند كه این موضوع از مضمون اشعار كتیبه سنگی بیضی شكلی كه در جبهه نمای تالار حك و نصب گردیده است به دست می‌اید.
یك نقاشی رنگ روغن زیبا از آثار یحیی خان صنیع‌الملك غفاری، به سال ۱۳۰۵ ه‍. ق تزئینات این اطاق را قبل از بازسازی نشان می‌دهد. این بازسازی توسط مظفرالدین شاه انجام شد.
▪ تالار عاج
بعد از تالار آئینه و در سمت غرب تالار برلیان، تالار عاج قرار دارد. تاریخ احداث این تالار و حوضخانه زیر آن معلوم نیست، ولی محققاً قبل از تالار سلام و تالار آئینه ساخته شده و از جمله بناهای دوره ناصری است. بعدها در زمان ناصر‌الدین شاه در نمای آن تغییراتی دادند كه به صورت امروزی درآمده است. در این تالار در زمان ناصرالدین شاه، هدایای پادشاهان دول خارجی نگهداری می‌شد و در زمان پهلوی محل پذیرایی و برپایی مهمانیهای رسمی دربار بود. از این رودر آرایش درونی آن تغییرات عمده‌ای داده شده است.
یك نقاشی آبرنگ كه توسط محمودخان ملك‌الشعرا كشیده شده و در كاخ گلستان موجود است، نمای خارجی این بنا را قبل از بازسازی نشان می‌‌دهد.▪ موزه مخصوص
این عمارت كه در شمال كاخ گلستان و در طبقه زیرین تالار سلام قرار گرفته است، در حقیقت بخشی از زیرین ساختمان اولین موزه ایران است كه به دست توانای محمد ابراهیم خان معمارباشی ساخته شد. در زمان ناصرالدین شاه و شاهان قاجار این مكان انبار چینی آلات و نقره‌هایی بود كه از كشورهای اروپایی به شاهان قاجار هدیه می‌شد.
در زمان پهلوی این مكان به موزه مخصوص تبدیل شد و كلیه اقلام اهدایی خصوصی و شاخص پادشاهان اروپایی به شاهان قاجار به این مكان انتقال داده شد.از اشیاء ویژه‌ای كه در موزه مخصوص نگاهداری می‌شود می‌توان از زره شاه اسماعیل صفوی، تیر و كمان نادرشاه افشار، ساعد بند و مهر فتحعلیشاه، تاج آقا محمد‌خان، دسته مهرهای سلاطین قاجار، گوی غلطان عاج‌، تخم شترمرغ و غیره نام برد.
▪ تالار ظروف
بنای این ساختمان بر روی بقایای عمارات قاجار و در شمال ساختمان سفره خانه ایجاد شده و برخی از هدایایی كه سلاطین اروپایی به شاهان قاجار اهدا كرده بودند، در ۱۳۴۴ از عمارت موزه (تالار سلام) به این عمارت انتقال داده شد و در داخل ویترین‌هایی كه به این منظور ساخته شده بود قرار گرفت.
اكثر ظروفی كه در داخل این عمارت وجود دارد. بسیار زیبا و تماشایی هستند. از جمله جالبترین آنها می‌توان سرویس چینی جنگهای ناپلئون بناپارت، سرویس اهدایی نیكلای اول، سرویس جواهر نشان اهدایی ملكه ویكتوریا و سرویس ساخته شده از سنگ گرانبها مالاشیت اهدایی الكساندر سوم و سرویس چینی اهدایی ویلهلم به ولیعهد دولت ایران را نام برد.
▪ تالار آئینه
تالار آئینه در غرب تالار سلام و چسبیده به آن و در بالای سردر و ایوان سنگی جلو سرسرای كاخ قرار دارد و یكی از تالاهار مشهور كاخ گلستان است. پیش از ساختن این تالار در محل آن كلاه فرنگی چهل ستون چوبی قرار داشت كه در سال ۱۲۶۹ قمری ضمن تغییراتی كه محمد‌تقی خان معمار باشی به اهتمام حاج علی خان حاجب‌الدوله در عمارات سلطنتی می‌دادند، ساخته شده بود و پیش از ‌آن تالار یا عمارتی به نام الماسیه در آن مكان وجود داشت. از این تالار سه دهنه ارسی قوسی بزرگ از سمت جنوب رو به باغ و حوض بزرگ جنوبی ساختمان باز می‌شود و با دو در و یك پنجره بزرگ هلالی به سرسرای ورودی كاخ مربوط می‌شود. تالار آئینه همزمان با تالار سلام در حدود سال ۱۲۹۱ قمری ساخته شد و در مجموع جزو بنای موزه جدید كه در تالار سلام برپا شده بود محسوب می‌شد. در آغاز انتقال اشیاء و ‌آثار موزه قدیم به موزه جدید، این تالار به نگاهداری از تخت طاووس و تاج كیانی اختصاص داشت. تالار آیینه با آنكه چندان بزرگ نیست ولی به علت معروفیت و زیبائی آیینه كاریهای سقف و دیوارهایش شهرت فراوان یافته است. طرح و معماری تالار سلام و آیینه و سرسراها و حوض‌خانه‌‌های مربوط به آن با میرزا یحیی خان معتمدالملك وزیر بنایی بوده است. ساختمان تالار با آنكه در حدود سال ۱۲۹۴ قمری پایان یافته بود. ولی تزئینات و آیینه كاری‌ها و گچ‌بری‌‌های آن تا سال ۱۲۹۹ قمری ادامه یافت و این موضوع از تاریخ قصیده‌ای كه در زیر مقرنس آیینه‌كاری تالار به قلم نستعلیق درشت به خط میرزا ابوالفضل ساوجی نوشته شده است معلوم می‌شود. ماده تاریخ ساختمان در این بیت آمده است: خامه رضوان كرد از شاخه طوبی و نوشت در دیهیم شهان بینم در موزه شاه (۱۲۹۹)
شهرت عمده تالار آیینه به واسطه تابلو رنگ روغنی معروفی است كه مرحوم میرزا محمد‌خان كمال‌الملك غفاری به سال ۱۳۰۹ از آن تهیه كرده و اینك در تالار سلام نگاهداری می‌شود.
▪ تالار سلام
پس از اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال ۱۲۹۰ ه‍. ق و دیدن موزه‌ها و گالریهای بزرگ كشورهای غرب وی تصمیم گرفت كه موزه‌ای شبیه به موزه‌های اروپا در ارگ ایجاد نماید. بدین منظور عمارت خروجی را تخریب و در عوض در سمت شمالغربی و در جوار تالار عاج، بناهای كاخ گلستان جدید، یعنی سرسرا و تالار آئینه گلستان و اتاق موزه را بنیان نهاد.
ساخت اتاق موزه در سال ۱۲۹۱ ه‍. ق آغاز و در سال ۱۲۹۴ ه‍. ق پایان یافت. ولی به دلیل تزئینات زیاد و چیدن اشیاء كه با نظارت مستقیم شاه صورت می‌گرفت بهره‌برداری از آن تا سال ۱۲۹۹ ه‍. ق به طول انجامید.
این تالار از همان آغاز به منظور تأسیس و تشكیل موزه بنا گردید. ولی پس از انتقال تخت طاووس از موزه‌های قدیم و تالار آئینه به آن و نیز برگزاری سلامهای خاص و رسمی در آن به تدریج نام تالار سلام را به خود گرفت.
در این تالار نفیس‌ترین اشیاء وآثار هنری اهدایی، به ویژه جواهرات سلطنتی نگهداری می‌شد.
در سال ۱۳۴۵ به سبب برگزاری مراسم تاجگذاری محمد‌رضا پهلوی در این تالار، موزه آرایی آن به طور كلی دگرگون شد و به شكل امروزی درآمد.
▪ عمارت خوابگاه
عمارت خوابگاه جزء جدیدترین ساختمانهایی است كه در كاخ گلستان ساخته شده، این عمارت در سال ۱۳۳۹ شمسی به مناسبت سفر الیزابت دوم ملكه انگلستان به ایران احداث گردید. این ساختمان تا مدتی محل اقامت پادشاهان و رؤسای جمهور بود و به نام خوابگاه معروف شد. در حال حاضر قرار است این ساختمان به كتابخانه سلطنتی دوره قاجار كه مجموعه‌ای است از نفیس‌ترین كتب خطی، اختصاص یابد. این مجموعه كتبی بس گرانبها نظیر مرقع گلشن، شاهنامه بایسنقری و هزار و یك شب مصور شده را در خود جای داده است.
علاوه بر كتب خطی، مجموعه نفیس عكس‌های دوره قاجار كه تعدادی از آنها توسط شخص ناصرالدین شاه برداشته شده است در بنا مستقر می‌باشد.
▪ شمس‌العماره
این بنا شاخص‌ترین بنای كاخ گلستان و ممتازترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه است.
گویا ناصرالدین شاه قبل از سفر به اروپا و بر اثر دیدن تصاویر بناهای فرنگستان، تمایل پیدا می‌كند بنایی مرتفع، نظیر آنها در پایتخت خود ایجاد نماید تا از بالای آن بتواند به همراه درباریان منظره شهر و دورنمای اطراف را تماشا كند.
ساخت عمارت در سال ۱۲۸۲ ه‍. ق آغاز و پس از دو سال پایان ‌پذیرفت و آن را شمس‌العماره می‌نامند طرح و نقشه آن ظاهراً از معیرالممالك و معمار آن استاد علی محمدكاشی بوده است.
شمس‌العماره یا بنای خورشید از شاخص‌ترین و زیباترین بناهای كاخ گلستان است. دلیل شاخص بودن آن، ارتفاع، تزئینات و طراحی این بناست.
ناصرالدین شاه با دیدن تصاویری از بناهای چند طبقه در كشورهای اروپایی تمایل پیدا كرد بنایی مرتفع در كاخ گلستان بسازد تا از بالای آن بتواند منظره شهر و دورنمای اطراف آن را تماشا كند.
ساختمان دو برج هم شكل دارد، كاشی‌كاری و پنجره ساز‌ی‌های آن ایرانی است و بهره‌ای هم از معماری غربی دارد.
▪ عكس خانه
در طبقه زیرین عمارت بادگیر، مكانی كه در آن اطاق تابستانی قرار داشت و بادگیرها و حوض میانی آن خنك می‌شد، اكنون عكس خانه قرار دارد، عكس خانه مجموعه‌ای از عكس‌های دوره قاجار را همراه با وسایل عكاسی آن زمان به نمایش می‌گذارد. محل عكس خانه بعد از مرمت‌های فراوان به صورت فعلی درآمده است. مجموعه عكس‌های كاخ گلستان دومین مجموعه بعد از مجموعه سلطنتی انگلستان است. ناصرالدین شاه خود به این فن علاقه فراوان داشته وعكسهایی كه خود او برداشته به همراه عكس‌هایی كه دست خط او روی آن وجود دارد در عكس خانه به نمایش گذاشته شده است.
▪ عمارت بادگیر
عمارت بادگیر در زمان فتحعلی شاه (۱۲۱۲ ـ ۱۲۵۰ هجری قمری، دومین پادشاه قاجار) و به سال ۱۲۲۸ هجری قمری ساخته شده است.
این عمارت از دو گوشواره،‌دوبالاخانه، یك تالار و یك حوضخانه تشكیل شده است. عمارت بادگیر به طور كامل توسط ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ ـ ۱۳۱۳ هجری قمری ـ چهارمین پادشاه قاجار) و به دست حاج علی خان حاجب‌الدوله و حتی پس از آن مورد بازسازی قرار گرفته و به شكل امروزی تغییر یافته است. شاهد این تغییرات دو تابلو آبرنگ، اثر محمود خان صبا ( ملك‌الشعرای دربار ناصرالدین شاه) در سالهای ۱۲۷۸ و ۱۲۸۱ هجری قمری است كه تفاوتهای عمارت رادر این فاصله زمانی نشان می‌دهد.
در زیر تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسیعی وجود دارد كه در چهارگوشه آن چهار بادگیر بلند از كاشی معرق آبی و زرد و سیاه با قبه‌های زرین قرار گرفته و هوای حوضخانه، تالار و اتاق‌ها به واسطه آنها كاملاً خنك می‌شود.
شاهان قاجار معمولاً اگر تابستان را در تهران به سر می‌بردند و به ییلاق نمی‌رفتند، از این حوضخانه استفاده می‌كردند. تاجگذاری مظفرالدین شاه (پنجمن شاه قاجار) كه مصادف با تابستان و گرمای شدید در تهران بود در تالار اصلی عمارت بادگیر به روی تخت طاووس برگزار گردید.
بنا به نوشته معیرالممالك در زمان ناصرالدین شاه در حوضخانه این عمارت: «انواع طیور زیبا رها كرده بودند، در یك طرف عمارت مزبور نیز لانه و قفسهایی ساخته و پرندگان از هر قبیل در آن گرد آمده بودند و شاه گاه هنگام دانه دادن به پرندگان آمده به تماشا می‌ایستاد و با همراهان سخن از صید طیور و طرز به دام آوردن می‌راند.»
عمارت بادگیر گذشته از گوشواره‌های زیبا و بالاخانه‌ها و دهلیزهای متعدد، دارای تالار بزرگی است كه ارسی‌ها، ستون‌ها، دیوارها و سقف‌ آن تماماً از نقاشی، گچبری، زرنگاری، آینه‌كاری و منبت‌كاری و سنگ مرمر پوشیده شده و از این حیث یكی از تالارهای پركار، زیبا و جالب قدیم به شمار می‌رود.
▪ عمارت الماس
تالار الماس از جمله بناهای قدیمی كاخ گلستان است كه بنیادو اساس آن را به فتحعلیشاه قاجار نسبت می‌دهند.
این بنا كه ویژگی‌های معماری و تزئیناتش متعلق به دوره فتحعلیشاه می‌باشد، به دلیل آینه كاریهای داخلش الماس نام گرفته است و شامل یك تالار بزرگ و اطاقهای گوشواره و راهرو و بالاخانه می‌باشد. در قسمت زیرین این تالار نیز حوض‌خانه و زیرزمینی وجود دارد كه در حال حاضر به محل چای خانه سنتی مجموعه اختصاص یافته است.
در سه طرف تالار، بالاتر از رفها به سبك بناهای آن دوره، سه ایوانچه با مقرنس‌های آینه كاری شده زیبا و طاقنماهای باریك و كشیده ساخته شده و سمت شمالی تالار با ارسی‌های بزرگ پوشیده شد ه است.
در دوره ناصری تغییراتی در نما و تزئینات بنا بوجود آمده و دیوارهای تالار را با انواع كاغذهای دیواری پوشانیدند كه قسمتی از آنها هنوز باقی مانده است.
این عمارت مانند بسیاری از بناهای مجموعه كاخ گلستان دچار آسیبهای فراوان شده كه تعمیرات اساسی آن از سال ۱۳۷۳ شروع و در سال ۱۳۷۵ پایان یافت.
كف تالار به وسیله كاشیهای پراكنده موجود در مجموعه مفروش گردید و ارسی‌ها كاملاً تعمیر و بازسازی و راهرو و گوشواره‌های موجود در پشت تالار اصلی مرمت گردیدند. بدنه تالار با كاغذ دیواری‌های باقی مانده از دوره قاجار تزئین شد و كاغذ دیواری‌های قدیمی موجود نیز به عنوان نمونه حفظ گردیدند.
به مناسبت آنكه این بنا به وسیله فتحعلیشاه احداث گردیده است، بخشی از آثار و اشیای مربوط به وی كه عموماً ظروف اهدایی می‌باشند، در آن به نمایش گذاشته شده است.
▪ كاخ ابیض
در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، شاه سلطان عبدالحمید پادشاه عثمانی، مقداری اثاثیه ارزشمند و گرانبها برای شاه ایران فرستاد.
چون در آن هنگام تقریباً همه كاخ‌ها و تالارهای سلطنتی با تابلوها و اثاثیه متعدد آراسته شده از این رو ناصرالدین شاه تصمیم گرفت در گوشه جنوب غربی محوطه گلستان، كه سابقاً محل كلاه فرهنگی یا برج آغا‌محمد‌خانی بود، كاخ جدیدی بنا نماید و هدایای سلطان را در آن جای دهد.
این بنا به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان ـ كه به شیوه بناهای قرن ۱۸ اروپا گچ بری و نماسازی شده بود ـ‌ نیز به سبب آنكه پله‌ها و ازاره‌های سرسرای كاخ مرمر سفید رگه دار بود كاخ ابیض نامیده شد.
كاخ ابیض از همان ساخت خود به محل كار صدر اعظم‌ها اختصاص یافت و جلسات هیئت دولت تا سال ۱۳۳۳ شمسی در این كاخ و در تالار سلطان عبدالحمید تشكیل می‌شد.
در سال ۱۳۴۴ به سبب تاجگذاری محمد‌رضا پهلوی در ضلع غربی و طبقه پایین ساختمان تغییراتی به وجود آمد و از سال ۱۳۴۷ به موزه مردم‌شناسی تبدیل گردید.
▪ چادرخانه
چادرخانه كه دارای سردر و فضایی سرپوشیده است مابین عمارت بادگیر و تالار الماس قرار دارد و محل نگهداری چادرهای سلطنتی مورد استفاده در سفرهای پادشاهان قاجار بوده است.
چادرخانه انبار چادرهای سلطنتی در زمان قاجار بوده است. اكنون بین عمارت بادگیر و تالار الماس قرار دارد. چادرهای سلطنتی در این اطاق نگاهداری می‌شوند. ایل قاجار به زندگی در خارج از ساختمان و در زیر چادر علاقه فراوان داشتند. در دوره سلطنت قاجار نیز مرتباً سفره‌ای خارج از كاخ سلطنتی همراه با عده زیادی از خدمه صورت می‌گرفته است و به این دلیل چادرهای زیادی مورد لزوم بوده است.
از چادرخانه بعد از مرمت‌های فراوان برای برگزاری نمایشگاه‌‌ها و سخنرانی‌های كوچك استفاده می‌شود.

منبع : دوران