هویت‌یابی مستقل‌

حضور روز افزون زنان در دستگاه‌های اجرایی و زنانه شدن بازار اشتغال، با گسترش بخش خدمات و سرانجام موفقیت چشمگیر زنان در آزمون‌های پذیرش دانشجو، تصویری متفاوت از جامعه ایرانی به دست می‌دهند. به نظر می‌رسد روند تحولات اجتماعی همچنان به سمت گسترش حضور و اهمیت نقش زنان پیش می‌رود. در چنین شرایطی، توجه به متغیر جنسیت و اینكه مسیر ارزش‌ها و نگرش‌های عمومی، با گسترش حضور زنان به كدام سو می‌رود، پرسشی كلیدی و مسأله‌انگیز است. آیا حضور هرچه بیشتر زنان به معنای تغییر جدی در حوزه گرایش‌ها و باورهای عمومی است؟پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، با هدف ارائه نقشه كلی و عمومی از وضعیت نگرش مردم درباره جامعه و موقعیت خود در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، با بهره‌گیری از روش كارگاه پژوهشی در سال‌های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۲ انجام شد.این پیمایش كمك می‌كند تا قضاوت، ارزیابی و تصور مردم در مورد بنیان‌های جامعه، عملكرد‌ها و سیاست‌ها و ارزیابی آنها از موقعیت خود در جامعه و تحولات آن، تعاملات محیطی یك نظام تصمیم‌ساز در جامعه جدید پدیدار شود. آگاهی از چنان تعاملاتی، بنیاد ساماندهی نظام اجتماعی در ابعاد گوناگون به شمار می‌رود.این گزارش در شمار مجموعه گزارش‌هایی است كه با بهره‌گیری از روش ‌كارگاه پژوهشی تهیه شده است. در این روش، دبیر كارگاه داده‌های اصلی یك موضوع را همراه با پرسش اصلی كه در باب موضوع قابل طرح است، به صورت گزارش اولیه، تدوین و در اختیار اعضای كارگاه قرار می‌دهد (اعضای كارگاه عبارتند از: یوسف علی اباذری، سیدابوالحسن ریاضی، سیدحسین سراج‌زاده، محمدجواد غلا‌مرضا كاشی، محسن گودرزی، سیداحمد موسی‌زاده و كامبیز نوروزی). داده‌ها و طرح مسأله، در جلسه‌ای با حضور اعضای كارگاه مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. مجموعه این مباحث ضبط و پیاده می‌شوند و سپس براساس نظر اعضای كارگاه، تنظیم و تدوین مجدد می‌شود. در مرحله بعد، گزارش اصلاح شده به اعضای كارگاه ارائه می‌شود و در جلساتی با حضور اعضا مجدداً مورد بحث قرار می‌گیرد. در آخرین مرحله، گزارش با استفاده از مباحث كارگاه به صورت نهایی تنظیم و نظر اعضای كارگاه در مورد آن به صورت جداگانه دریافت می‌شود و با اعمال آخرین اصلاحات، صورت نهایی خود را پیدا می‌كند.بدیهی است كه الگوی تحلیل ثانویه یافته‌‌های پژوهشی با به كارگیری شیوه كارگاه پژوهشی، با الگوهای متعارف تحلیل ثانویه، تفاوت‌هایی اساسی دارد. از جمله آنكه در این الگو مجالی برای دقت نظرهای ضروری نیست، اما كارگاه‌های پژوهشی از این مزیت عمده برخوردارند كه با بهره‌گیری از الگوی طوفان ذهنی در پیشبرد مباحث، تداعی‌ها و بدعت‌های ذهنی را مجال ظهور می‌دهند. هم از این رو توصیف‌ها و تحلیل‌های عرضه شده را نباید به منزله سخن نهایی در باب داده‌ها انگاشت بلكه تنها به توصیف اولیه می‌پردازند.در این پیمایش، موضوع هایی چون احساس رضایت از اوضاع مالی، رضایت فردی، اقتدار در خانواده، الگوی تقسیم كار در خانواده، دینداری و نگرش‌های سیاسی بر مبنای متغیر جنسیت و نگرش‌های جنسیتی، احساس عدالت جنسیتی، امكان مساوی برای اشتغال زنان و مردان، احساس مذهبی، الگوی دینداری، میزان مذهبی بودن جامعه، رفتارهای دینی، دین و سیاست و احساس امنیت برمبنای متغیر جنسیت و سن سنجیده شده‌اند. در زیر اطلاعات این پیمایش به طور خلاصه آمده است.
رضایت از اوضاع مالی:
جداول مقایسه‌ای نشان می‌دهد كه رضایت مالی نزد هر دو جنس افزایش یافته است، اما این رضایت نزد زنان به نحوی قابل توجه بیش از مردان بوده است.
رضایت فردی:
میزان رضایت فردی كم و بیش نزد هر دو جنس به یك میزان افزایش پیدا كرده است، البته همواره میزان رضایت مردان تا حدودی بیش از زنان است.
اقتدار در خانواده:
جداول مربوط به این مقوله نشان از تضعیف موقعیت مردان در نظم خانواده دارد، به گونه‌ای كه در سال ۱۳۵۳ زنان و مردان در مجموع، اجماع عامی در مورد نقش تعیین كننده پدر در خانواده دارند، اما در سال ۱۳۷۴ باور به نقش توا‡مان زن و مرد افزایش یافته و تا حدود قابل توجهی نشان‌دهنده كاهش نقش یك سویه شوهر یا پدر در خانواده است. در سال ۸۲ بیشترین توجه به نقش‌های توا‡مان است. در همین زمینه شاهد تفاوت نگرش مردان و زنان نسبت به تصمیم گیرنده اصلی در خانواده هستیم، به طوری كه در سال ۱۳۵۳ زنان تا حدودی كمتر از مردان فكر می‌كردند و پدر در خانواده تصمیم گیرنده است. اما در سال ۱۳۸۲، ۸‌/‌۵۲ درصد مردان و ۴۶ درصد زنان بر این باور بودند كه تصمیم نهایی در خانه را پدر و مادر و یا زن و شوهر با هم و یا همه اعضا با یكدیگر می‌گیرند.الگوی تقسیم كار در خانواده: سنجش نگرش‌ها در مورد كاركردن زنان بیرون از خانواده در سال ۱۳۵۳ نشان می‌دهد كه زنان ۱۵ درصد بیش از مردان، به كار كردن زنان بیرون از خانواده معتقد هستند، اما نتایج حاصل از پیمایش سال‌های ۱۳۷۹و۱۳۸۲ بیانگر آن است كه علاوه بر آنكه این باور قوت گرفته، فاصله میان باورهای زنان و مردان نیز كمتر شده است، به گونه‌ای كه در سال ۱۳۵۳، ۷۴درصد مردان موافق اشتغال زنان نبودند، اما این رقم در سال ۸۲ به رقم ۲‌/‌۹ درصد كاهش پیدا كرده است.
سن و متغیر جنسیت
برای دستیابی به شناخت دقیق‌تر ارزش‌ها و نگرش‌های افراد، در این تحلیل، متغیر سن نیز دخالت داده شده است
احساس رضایت:
میان سن و احساس رضایتمندی افراد، رابطه معناداری وجود ندارد اما این متغیر در كنار متغیر جنسیت نشان می‌دهد كه با افزایش سن، میزان رضایتمندی افراد كاهش پیدا كرده و این تفاوت در زنان آشكارتر است.در حالی كه در گروه سنی ۱۵ تا ۲۱ ساله، ۹۳ درصد مردان و ۷‌/‌۹۱ درصد زنان احساس رضایت فردی زیادی دارند، در گروه سنی بالاتر از ۵۲سال، ۸۵ درصد مردان و ۴‌/‌۷۱درصد زنان چنین احساسی دارند.
نگرش‌های جنسیتی:
از نظر نگرش‌های جنسیتی، گرایش به سمت مرد بودن در گروه‌های سنی پائین‌تر، بیشتر مشاهده می‌شود، اما این نگرش در میان گروه‌های سنی مردان و زنان در مقایسه با هم كاملاً متفاوت است. مردان در گروه‌های سنی پائین‌تر نسبت به سنین بالاتر تمایل بیشتری به مرد بودن دارند. ۶‌/‌۷۸درصد مردان گروه سنی ۱۵ تا ۲۱سال دوست دارند دوباره مرد متولد شوند در حالی كه این تمایل تنها در میان ۲‌/‌۶۴درصد مردان بالاتر از ۵۲ سال وجود دارد.این تفاوت‌ها در میان گروه‌های سنی زنان بسیار كمتر است، ۱‌/‌۴۸درصد زنان گروه سنی ۱۵ تا ۲۱سال تمایل دارند دوباره زن به دنیا بیایند، در حالی كه‌۷‌/‌۳۹درصد زنان بالاتر از ۵۲ سال چنین تمایلی دارند.
احساس عدالت جنسیتی:
از نظر عدالت جنسی و امكان ترقی، پیشرفت زنان در مقایسه با مردان، در میان گروه‌های سنی مردان تفاوت معناداری وجود ندارد، اما زنان گروه‌های سنی پائین‌تر كمتر از گروه‌های سنی بالاتر معتقدند كه امكانات پیشرفت زنان در مقایسه با مردان زیاد است.۸‌/‌۳۵درصد زنان گروه ‌سنی ۱۵ تا ۲۲ ساله معتقدند كه امكانات ترقی زنان زیاد است، اما ۶‌/‌۴۶درصد زنان گروه‌های سنی بالاتر از۵۲ سال چنین اعتقادی دارند.الگوی تقسیم كار جنسیتی: از نظر الگوی تقسیم كار جنسیتی، میان مردان گروه‌های سنی مختلف تفاوت معنا‌داری وجود ندارد، اما در اینجا نیز زنان گروه‌های سنی پائین‌تر (۲۱-۱۵سال) با۲‌/‌۸۷درصد بیش از گروه سنی بالاتر با الگوی سنی تقسیم كار مخالف‌اند.در زنان بالاتر از ۵۲ سال تنها ۳‌/‌۲۷درصد چنین نظری دارند. از نظر مقایسه مردان و زنان نیز زنان بیش از مردان با این الگو مخالف‌اند به طوری كه در گروه سنی ۱۵ تا ۲۱سال، مردان ۳‌/‌۶۴درصد مخالف‌اند در حالی كه در همین گروه سنی در بین زنان ۲‌/‌۸۷ درصد و در گروه سنی۲۲ تا ۲۹ساله ۸‌/‌۶۴درصد مردان مخالفند در حالی كه در گروه سنی ۲۲ تا ۲۹سال ۹‌/‌۸۱ درصد زنان مخالف هستند.امكان مساوی برای اشتغال زنان و مردان: از نظر نگرش نسبت به تساوی شغل مردان و زنان و اینكه بین زن و مرد با شرایط مساوی كدام یك را برای تصدی شغل باید انتخاب كرد، بین گروه‌های سنی مردان تفاوت نگرشی معنا داری وجود ندارد، اما بین گروه‌های سنی مختلف زنان تفاوت معنا داری وجود دارد به این صورت كه در سنین پائین‌تر، میزان به مراتب كمتری از افراد معتقدند كه باید مرد را انتخاب كرد. ۶‌/‌۲۶درصد افراد گروه سنی۱۵ تا ۲۱سال در مقایسه با ۱‌/‌۴۴ درصد افراد گروه سنی ۴۰ تا ۵۱ ساله و ۴۶درصد افراد گروه سنی بالاتر از ۵۲ سال معتقدند كه باید مرد را انتخاب كرد. در نگرش مردان و زنان به طور كلی تفاوت معنا داری وجود دارد به این صورت كه مثلاً در حالی كه ۵‌/ ‌۵۱درصد مردان معتقدند كه باید مرد را انتخاب كرد، ۹‌/‌ ۳۶درصد زنان چنین نظری دارنداحساس مذهبی:
در مورد احساس مذهبی بودن تفاوت معناداری در جمعیت نمونه وجود دارد به این صورت كه افراد سنین پائین‌تر كمتر از افراد سنین بالاتر، خود را مذهبی می‌دانند. این تفاوت در هر دو جنس زن ومرد دیده می‌شود اما معناداری آن در بین زنان بیشتر از مردان است. ۵ ‌/‌۱۷ درصد زنان گروه سنی ۱۵ تا ۲۱ساله و ۴‌/‌۱۸درصد مردان گروه سنی مذكور خود را تا حدودی ‌مذهبی می‌دانند و درگروه سنی بالاتر از ۵۲ سال نیز ۲‌/‌۳درصد زنان و ۸‌/‌۶درصد، مردان خود را اندكی مذهبی می‌دانند، البته تفاوت نگرشی نسبتاً ضعیفی بین زنان و مردان دیده می‌شود به صورتی كه مردان كمتر از زنان خود را مذهبی می‌دانند. در رده سنی ۳۰ تا ۳۹ سال، ۲‌/‌۱۳درصد مردان و ۶‌/‌۷درصد زنان خود را تا حدودی مذهبی می‌دانند و در گروه سنی ۲۲ تا ۲۹سال نیز ۱۴درصد مردان و ۷‌/‌۱۰درصد زنان خود را تا حدودی مذهبی می‌دانند.
الگوی دینداری:
در برابر این گزینه كه دینداری به قلب پاك است حتی اگر آدم نماز نخواند، تفاوت معناداری میان گروه‌های سنی وجود دارد و میزان مخالفت با آن در سنین بالاتر بیشتر است. این تفاوت نگرش در بین دو جنس زن و مرد نیز دیده می‌شود به این صورت كه اول، تفاوت گروه‌های سنی ازلحاظ نگرش فوق در بین زنان بیش از مردان است دوم، زنان بیش از مردان با این گزینه مخالف‌اند و این تفاوت در دو گروه سنی ۲۲ تا ۲۹ و۳۰ تا ۳۹ساله بیش از گروه‌های سنی دیگر دیده می‌شود، در حالی كه ۴۳ درصد مردان گروه سنی ۲۲ تا ۲۹ساله و ۳‌/‌۴۹درصد مردان گروه سنی ۳۰ تا ۳۹ساله با این نظر مخالف‌اند. میزان مخالفت در میان زنان گروه‌های سنی مذكور به ترتیب ۸‌/‌۵۱درصد و ۹‌/‌۵۴درصد است.میزان مذهبی بودن جامعه: از نظر اینكه آیا مردم قبلاً بیشتر مقید به خواندن نماز بودند یا اكنون، تفاوت نگرش معنا داری بین گروه‌های سنی مختلف وجود دارد و افراد سنین بالاتر نگرش خوشبینانه‌تری نسبت به وضعیت كنونی جامعه از جنبه فوق دارند. در مقام مقایسه تفاوت معناداری در نگرش زنان و مردان وجود دارد و مردان بیشتر از زنان معتقدند كه مردم قبلاً بیشتر مقید به نماز خواندن بودند. در حالی كه‌۴‌/‌۷۷درصد مردان گروه سنی ۲۲ تا ۲۹سال و ۷‌/‌۶۳درصد مردان گروه سنی ۴۰ تا ۵۱ سال معتقدند كه مردم قبلاً بیشتر نماز می‌خواندند. ۹‌/‌۷۱درصد زنان گروه سنی ۲۲ تا ۲۹سال و ۷‌/‌۵۰ درصد زنان گروه سنی ۴۰ تا ۵۱ سال چنین نگرشی دارند. البته زنان ۱۵ تا ۲۱سال بیشتر از مردان همین گروه سنی معتقدند كه مردم قبلاً بیشتر مقید به نماز خواندن بودند.
رفتار‌های دینی:
در پاسخ به این سؤال كه طی یك سال گذشته تا چه اندازه نماز‌تان را مرتب خوانده‌اید، تفاوت معناداری بین ‌گروه‌های سنی دیده می‌شود و افراد سنین بالاتر در اكثر مواقع بیشتر از افراد سنین پائین‌تر نماز خود را مرتب خوانده‌اند. اما تفاوت معناداری میان دو جنس زن و مرد دیده ‌می‌شود به این صورت كه زنان گروه‌های سنی مختلف بیشتر از مردان نمازخود را در اكثر اوقات مرتب خوانده‌اند. ۶‌/‌۴۸درصد مردان گروه سنی۱۵ تا ۲۱سال و ۵‌/‌۶۰ درصد مردان گروه سنی ۲۲ تا ۲۹سال و ۳‌/‌۷۵ درصد مردان ۴۰ تا ۵۱ سال نمازشان را در اكثر اوقات مرتب خوانده‌اند در حالی كه ۷‌/‌۶۳درصد زنان گروه سنی ۱۵ تا ۲۱سال و ۱‌/‌۷۱درصد زنان گروه سنی ۲۲ تا ۲۹سال و ۳‌/‌۸۶درصد زنان گروه سنی ۴۰ تا ۵۱ سال اكثر اوقات نمازشان را مرتب خوانده‌اند.در مورد میزان شركت در نماز جماعت در یك سال گذشته در میان افراد گروه‌های سنی مختلف تفاوت معناداری وجود داشته و سنین بالاتر بیشتر از سنین پائین‌تر در نماز جماعت شركت كرده‌اند. اما از نظر مقایسه بین دو جنس زن و مرد در حالی كه ۵‌/‌۵۵ درصد مردان به ندرت در نماز جماعت شركت كرده‌اند این میزان در بین زنان به ۶۳ درصد می‌رسد. در حالی كه درگروه‌سنی ۱۵ تا ۲۱سال تفاوت زیادی میان زنان و مردان وجود ندارد. در سنین بالاتر این تفاوت كاملاً محسوس است به طوری كه مثلاً ۷‌/‌۶۶ درصد زنان گروه سنی ۲۲ تا ۲۹سال به ندرت در نماز جماعت شركت كرده‌اند، این میزان در بین مردان ۶‌/‌۵۸ درصد است. در حالی كه در بین زنان ۱۵ تا ۳۹سال تفاوت زیادی در مشاركت در نماز جماعت دیده نمی‌شود، اما با افزایش سن به بیش از ۴۰سال و بالاتر، میزان این مشاركت بیشتر می‌شود.
نگرش‌های سیاسی:
یافته‌ها نشان می‌دهد مردان بیش از زنان پیگیر اخبار سیاسی هستند. كمترین میزان پیگیری اخبار سیاسی متعلق به زنان ۱۵ تا۲۱سال است كه در آن ۴‌/‌۴۶درصد آنان بسیار كم پیگیر این نوع اخبار هستند. افزایش سن نیز از عوامل مؤثر در بالارفتن میزان پیگیری مسائل سیاسی در افراد است.
احساس امنیت:
میزان احساس امنیت افراد در دو حوزه امنیت‌ مالی و امنیت جانی بررسی شده است. در حوزه امنیت مالی زنان احساس امنیت كمتری نسبت به مردان دارند، كه به لحاظ سنی تفاوت معناداری وجود ندارد.از نظر میزان احساس امنیت جانی، مردان بیش از زنان از احساس امنیت برخوردارند و در میان گروه‌های مختلف سنی مردان، تفاوتی از این نظر وجود ندارد اما این تفاوت در میان گروه‌های سنی زنان نسبتاً معنادار است به گونه‌ای كه زنان ۱۵ تا ۲۱سال با ۲‌/‌۳۸درصد دارای كمترین احساس امنیت و زنان ۲۲ تا ۲۹سال با ۴‌/‌۳۶درصد دارای بیشترین احساس امنیت هستند.
تفسیر یافته‌ها:
یافته‌های به‌دست آمده‌تفاوت‌هایی را در نگرش زنان و مردان نشان می‌دهد.زنان محافظه كارند: یافته‌های این پیمایش حاكی از گرایش بیشتر زنان به ارزش‌های دینی و مخالفت آنان با گرایش‌های سكولاریستی است كه بیانگر محافظه كاری زنان است و نشان می‌دهد كه ویژگی محافظه‌كاری زنان در آنان طبیعی و پایدار است و تحولات جامعه و افزایش آموزش، تأثیری در این ویژگی نخواهد داشت.در آستانه هویت‌‌یابی مستقل زنانه درایران هستیم: تحلیل‌ها نشان از فرآیند در حال تشدید هویت زنانه دارد. به این معنا كه تفاوت‌های موجود میان نگرش‌های زنان و مردان را باید به تحولاتی در عرصه اجتماعی و فرهنگی مرتبط دانست كه فرآیند هویت‌یابی زنانه در ایران را تقویت می‌كنند. تشدید تفاوت‌ها میان زنان و مردان در زمینه رضایت از زندگی و الگو‌های دینداری و غیره، حكایت از این هویت در حال شكل‌گیری دارد.رویكردهای دختران جوان در مواردی نظیر حق طلاق و تساوی زن و مرد در مواردی نظیر اشتغال بیانگر تحول ارزشی نزد جامعه زنان كشور است و با تكیه بر تحولات جامعه زنان می‌توان آنها را پایدار ارزیابی كرد. این الگو، گسترش آموزش زنان، سستی نهاد خانواده و امتناع زنان از پذیرش نقش‌های سنتی در درون خانواده، حضور بیشتر آنان در بازار كار و ... را عوامل اجتماعی و فرهنگی این فرآیند در حال شكل‌گیری تلقی می‌كند، اما مهم‌تر ازعوامل عینی یاد‌شده باید به عوامل ذهنی اشاره كرد كه اصولاً به فضای پس از انقلاب مربوط می‌شود. انقلاب به خودی‌خود صحنه حضور فراگیر زنان در عرصه سیاسی بود كه ناخواسته به هویت‌یابی زنان مدد رساند.تفاوت‌‌ها، ناشی از تأخر تحول‌پذیری زنان است: الگویی جایگزین برای تحلیل تفاوت‌ها میان زنان و مردان، باور به تأخر تحول‌پذیری زنان است. این دیدگاه تفاوت میان زنان و مردان را چندان جدی نمی‌داند، بلكه بر این باوراست كه این تفاوت را باید ناشی از سرعت جامعه مردان در پذیرش تحولات جدید دانست، اما تحولی كه اینك مردان پشت سرگذاشته‌اند به تدریج جامعه زنان را نیز در بر خواهد گرفت. این الگو به ویژه در تفسیر ارزش‌ها و گرایش‌های دینی و سكولاریستی مورد توجه قرار می‌گیرد.با فرآیند تثبیت خانواده هسته‌ای مواجه‌ایم: با تكیه بر برخی تفاوت‌های مشاهده شده، می‌توان از فرآیند تثبیت خانواده هسته‌ای در ایران سخن گفت. تثبیت ارزش‌های فرد‌گرایانه و نفی نقش‌های سنتی در خانواده‌ حاكی از این امر است.جامعه ایرانی به سوی استیلای ارزش‌های زنانه پیش می‌رود: مقولاتی نظیر موافقت نسبی هر دو جنس با كار بیرون از خانه زنان و نقش دهی به آنان در تصمیم‌گیری‌های خانواده نشانه تحول تازه‌ای است كه از آن باید تحت عنوان زنانه شدن ساختار زندگی روزمره در جامعه ایرانی یاد كرد. به عبارتی حضور بیشتر زنان در فضا‌های عمومی و همراه با آن، تحولات ارزشی كه از سوی رسانه‌های خارجی تكثیر و توزیع می‌شود، استیلای ارزش‌های زنانه را به تدریج باز تولید می‌كند.

منبع: مجله فرهنگ و پژوهش شماره ۱۷۱ . ۱۰ آذر ماه ۱۳۸۳

منبع : باشگاه اندیشه