جمهوری‌‌های تبریز و مهاباد

روز ۲۱ آذر ۱۳۲۴ از سوی حزب دمكرات آذربایجان، در شهر تبریز و ۴۰ روز بعد در دوم بهمن همان سال از سوی حزب دمكرات كردستان در شهر مهاباد «جمهوری خودمختار» اعلام شد.
تشكیل جمهوری‌های خودمختار آذربایجان و كردستان از تبعات حضور دراز مدت نیروهای اشغالگر شوروی در ایران و ناشی از شكست روسیه در كسب امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت دریای خزر از دولت ایران بود. در آن زمان استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، مازندران، نیمی از استان كردستان و همچنین بخشهای وسیعی از شمال استان خراسان تحت اشغال نظامیان روس بود.
حضور نیروهای نظامی، روسیه در خاك ایران و امتناع آنان از خارج شدن از شهرهای شمالی كشور مغایر با تعهدات مسكو در اجلاس سران آمریكا و روسیه و انگلیس در تهران بود. ۱
روسها خروج نیروهایشان از ایران را به اخذ امتیاز استخراج نفت ایران در دریای خزر كردند والبته امتیازات مشابهی كه دولت وقت ایران بلافاصله پس از اجلاس سران متفقین در تهران به آمریكا و انگلیس واگذار كرده و استخراج نفت در نواحی جنوب شرقی ایران را در پیمانی محرمانه به شركتهای نفتی آمریكا و انگلیس و هلند سپرده بود ـ اسفند ۱۳۲۲ ـ روسها را در پافشاری برخواسته‌شان مصمم‌تر ساخته بود. پس از آنكه درخواست آنان در مجلس چهاردهم رد شد ، دولت روسیه خروج نظامیان خود از شمال ایران را منتفی دانست.
تحریك‌های قومی در دو استان آذربایجان و كردستان و حمایت روسیه از این اقدامات، جلوه‌ای از عكس‌العمل مسكو در برابر حكومت ایران بود. از طرفی حزب توده نیز كه در سایه حضور نظامی شوروی در داخل ایران موفق شده بود هشت كرسی مجلس شورای ملی را در چهاردهمین دوره قانونگذاری ایران به نمایندگان خود اختصاص دهد به كمك این عده و به مدد فشار تبلیغاتی سعی در متقاعد ساختن دولت ایران به واگذاری امتیاز استخراج نفت دریای خزر به شوروی داشت.
حزب توده كه به تازگی تأسیس شده بود. ۲ در راستای همین اقدامات متینگهای بزرگ و كوچكی را نیز در تهران و یا در شهرهای شمالی كشور به نفع توقع روسها و بر علیه مجلس و دولت براه انداخت.
ظهور احزاب دمكرات در آذربایجان و كردستان حاصل این تحولات بود. این دو حزب با فاصله اندكی از یكدیگر بین شهریور تا آبان ۱۳۲۴ در دو استان مذكور تاسیس شدند و میرجعفر باقروف رئیس جمهور و دبیركل حزب كمونیست جمهوری آذربایجان شوروی كه با محافل حزبی هر دو استان در تماس مستقیم بود مهمترین عامل اجرائی سیاستهای روسیه در این تحولات به شمار می‌رفت. سیدجعفر پیشه‌وری در آذربایجان و قاضی محمد در كردستان رهبری احزاب دمكرات را برعهده گرفتند.
● پیشه‌وری كیست؟
سید جعفر پیشه‌وری در ۱۲۷۲ در روستای زاویه خلخال به دنیا آمد. در ۱۲۸۴ به همراه والدین خود رهسپار باكو شد و در آنجا به تحصیل و كار پرداخت. با پیروزی انقلاب بلشویكی، جذب كمونیسم شد و در ۱۲۹۷ در ۲۵ سالگی به عضویت كمیته مركزی «حزب عدالت» و دفتر سیاسی آن در آمد. در اردیبهشت ۱۲۹۹ همراه با قوای ارتش سرخ كه در تعقیب روسهای سفید وارد گیلان شده بودند، به ایران آمد به همراه تعداد دیگری از اعضای حزب عدالت در ۳۰ خرداد ۱۲۹۹ اولین كنگره حزب كمونیست ایرن را در بندرانزلی برپا داشتند. در این كنگره، پیشه‌وری عضو كمیته مركزی حزب شد. او ارگان حزب كمونیست در رشت را نیز انتشار داد و مدیریت آن را بر عهده گرفت. مدتی با عوامل جناح چپ نهضت جنگل از جمله احسان‌الله عمواوغلی همكاری كرد. اما پس از شكست نهضت جنگل به باكو رفت و وارد فعالیت‌های مطبوعاتی شد. در ۱۳۰۴ رابط حزب كمونیست ایران و «كمینترن» شد. ۳ در ۱۳۰۶ در كنگره دوم حزب كمونیست ایران كه در شهر رستوف در نزدیكی مسكو برگزار شد دبیر كمیته مركزی و مسئول تشكیلاتی حزب در تهران شد. او سپس به تهران آمد. اما در ۶ دی ۱۳۰۹ دستگیر شد و تا پایان حكومت رضاخان به مدت ۱۱ سال در زندان ماند. او در تمام طول دوران زندان عضویت خود در حزب كمونیست را انكار كرد. پیشه‌وری در اسفند ۱۳۱۸ در دادگاه جنایی به جرم تبلیغ كمونیسم و عضویت در حزب كمونیست به ۱۰ سال زندان محكوم شد. در دوران محكومیت میان وی با اكثر هم حزبی‌های وی اختلافات شدیدی بروز كرد كه یكی از علل آن اصرار پیشه‌وری در كتمان سمت حزبی و سوابق خود بوده است.
پیشه‌وری پس از آزادی از زندان در ۱۳۱۹ مدتی به كاشان تبعید شد. در مهر ۱۳۲۰ در جلسه مؤسسان حزب توده شركت كرد و جزء رهبران اولیه حزب انتخاب شد و به همراه ایرج اسكندری اولین مرامنامه حزب را نوشت ولی به علت اختلاف با سایر اعضا، از حزب توده فاصله گرفت و در خرداد ۱۳۲۲ انتشار روزنامه «آژیر» را در تهران آغاز كرد. در انتخابات مجلس چهاردهم از حوزه تبریز انتخاب شد ولی در ۲۳ تیر ۱۳۲۳ اعتبارنامه‌اش به دلیل كمونیست بودن وی رد شد. در مرداد ۱۳۲۴ روزنامه آژیر نیز توقیف شد.
پیشه‌وری در ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ حزب دمكرات آذربایجان را بنیان نهاد و در ۲۱ آذر این سال حكومت خودمختار آذربایجان را اعلام كرد. در ۲۱ آذر ۱۳۲۵ در برابر حمله قوای ارتش، عقب‌نشینی كرد و به باكو گریخت و در ۲۰ تیر ۱۳۲۶ در یك سانحه اتومبیل در این شهر كشته شد. ۴
● قاضی محمد كیست؟
قاضی محمد روحانی كرد در ۱۲۸۹ ش. در شهر مهاباد دیده به جهان گشود. او عضو قبیله‌ای بود كه اكثر بزرگان آن سالها به كار قضاوت و دادگستری اشتغال داشته‌اند. از جمله پدر، پدربزرگ و عموهای قاضی محمد عموماً چنین سابقه‌ای داشته‌اند. از این رو «قاضی» شهرت خانوادگی آنها بود. پدر قاضی محمد مشهور به قاضی علی از علمای عصر مشروطه بود كه در ۱۳۱۳ وفات یافت و عموی او «ابوالحسن سیف‌القضات» شاعری دانشمند بود كه در ۱۲۹۹ با نهضت شیخ محمد خیابانی همكاری داشت. او نیز در ۱۳۲۳ درگذشت.
خانواده قاضی محمد در ناحیه بوكان مالك چند روستا بودند كه از عواید آنها گذران زندگی می‌‌كردند. محمد پس از دروس ابتدایی به فراگیری دروس اسلامی پرداخت و به تدریج در مسائل دینی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، صاحبنظر شد.
زمانی كه در جریان جنگ دوم جهانی، ایران به اشغال نظامی متفقین درآمد، قاضی محمد ۳۱ ساله بود. روسها بخش‌های عمده‌ای از نواحی شمالی ایران از جمله قسمت عمده استان كردستان را به تصرف خود درآوردند.
قاضی محمد در این مقطع تلاش كرد تا با ایجاد اتحاد میان اقوام و ایلات مختلف كرد، آنها را متشكل و متحد سازد. او یك ملی گرایی كرد بود و از هر تحولی كه بتواند سلطه دولت مركزی ایران بر مناطق كردنشین را تضعیف كند، به عنوان راه رسیدن به خودمختاری داخلی استقبال می‌كرد. از این رو حوادث جنگ دوم جهانی و ورود نظامیان ارتش سرخ به نواحی شمالی ایران از جمله كردستان، از نظر قاضی محمد می‌‌توانست مقدمه استقلال كردستان تلقی شود.
به همین دلیل وی نیز مانند جعفر پیشه‌وری با دبیركل حزب كمونیست آذربایجان شوروی تماس برقرار كرد. او در فاصله ۲۴ـ ۱۳۲۰ دو بار به باكو دعوت شد. متعاقب این تماسها حزب دمكرات كردستان در ۲۵ مرداد ۱۳۲۴ با كمك مالی، تبلیغی، سیاسی و نظامی شوروی در مهاباد شكل گرفت. مؤسسین حزب دمكرات كردستان پس از مسلط شدن بر امور، ارگانی را نیز به نام «روزنامه كردستان » انتشار دادند. حسین سیف‌قاضی برادرزاده قاضی محمد وزیر جنگ كردستان شد و عمرخان شكاك به مقام ژنرالی نائل آمد و در راس نیروهای مسلح حزب دموكرات قرار گرفت. آنان سپس در ۲۴ آذر همان سال رسماً در مهاباد تاسیس جمهوری خودمختار كردستان را اعلام كردند. در مرحله بعد، از ملامصطفی بارزانی رهبر كردهای شورشی عراق كه مواضع كامل مثبتی در قبال قاضی محمد و حزب و حكومت وی داشت دعوت بعمل آمد تا در كردستان ایران مسئولیتی را برعهده گیرد. ملامصطفی بازرانی كه خود در سالهای پس از جنگ جهانی دوم تحت تعقیب رژیمهای حاكم بر عراق بود و در درگیریهای خونین و متعددی برعلیه حكومت عراق شركت داشت با تاسیس حزب دمكرات كردستان همراه با ۳۰۰۰ نفر از افراد مسلح تحت فرماندهی خود به ایران آمد و در خدمت حزب دمكرات كردستان، همكاری نزدیك با قاضی محمد را آغاز كرد.
اما حكومت خود خوانده قاضی محمد یك سال بیشتر دوام نیافت و در برابر هجوم ارتش در زمستان ۱۳۲۵ فرو ریخت. قاضی محمد دستگیر شد و همراه با یارانش در فروردین ۱۳۲۶ در مهاباد به دار آویخته شد.
‌● جمهوری‌های مهاباد و تبریز
تاسیس جمهوری‌های خودمختار مهاباد و تبریز، مولود اداره روسیه بود و به همین دلیل از ابتدای شكل‌گیری مورد حمایت همه جانبه آن كشور و سایر دولت‌های كمونیستی بلوك شرق قرار گرفت.
تقریباً همه روزه رادیو مسكو از جمهوریهای خودمختار كردستان و آذربایجان ایران به نیكی یاد می‌كردند.
این در حالی است كه به اعتراف اكثر مورخان بیطرف، نه در آذربایجان و نه در كردستان، زمینه‌ای برای این گونه شورش‌های قومی وجود نداشته و احزاب دمكرات به دلیل ارتباط آشكار با نظامیان اشغالگر روسیه، هیچگاه در دو منطقه یاد شده با استقبال مردمی مواجه نبوده‌اند.
تشكیل دو حزب خودمختار و تجزیه طلب دموكرات كردستان و آذربایجان و حوادث بعدی آن از جمله خلع سلاح تدریجی كلانتریها و پادگانها و تشكیل پارلمان محلی و دولت محلی و ارتش محلی و اجرای خود سرانه احكام اعدام و مخالفت با تدریس زبان فارسی در مدارس و غیره كه تعرض به تمامیت ارضی كشور بود، دولت وقت ایران را واداشت تا تحت تأثیر فشار افكار عمومی مردم، ارتش را برای سركوبی تجزیه طلبان و عاملان فتنه آذربایجان و كردستان، روانه منطقه سازد.
ولیكن سربازان روسی كه همچنان در خاك ایران حضور نظامی داشتند و برای خود در شمال كشور پادگان نظامی و پستهای بازرسی و قلمرو امنیتی تعیین كرده بودند، مانع از آن شدند كه نیروهای ایرانی از محدوده شهرك شریف‌آباد در شش كیلومتری قزوین جلوتر بروند.
این برخورد نیز خود یكی دیگر از جنبه‌‌های تیرگی شدید روابط موجود میان ایران و شوروی بود.
در این میان حزب توده تبلیغات فراوانی به نفع سیاست روسها و توقعات آنان از دولت ایران انجام داده و حمایت این حزب از احزاب دمكرات كردستان و آذربایجان عامل موثری در تقویت آنان بود. حزب توده در كردستان حتی فعالیت‌های خود را تحت پوشش «حزب دمكرات كردستان» انجام می‌‌داد و به این حزب به عنوان كمیته ایالتی حزب توده می‌نگریست. ۵
در آن زمان اصرار روسها به كسب امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت ایران در دریای خزر، حضور نظامی آنان در شهرهای شمالی ایران، حمایت سیاسی و نظامی آنها از حزب توده و یا احزاب دمكرات كردستان و آذربایجان، اشكال متفاوت دخالت مسكو در امور داخلی ایران تلقی می‌شد. از این رو با اوجگیری اختلافات ایران و شوروی دولت وقت ایران ـ ابراهیم حكیمی ـ در ۲۹ دیماه سال ۱۳۲۴ در نامه‌ای به دبیر كل سازمان ملل از وی خواست برای پایان‌ دادن به این مداخلات كه ناقض تمامیت ارضی كشور و بی حرمتی به حق حاكمیت ملی مردم ایران بود، اقدام نماید. شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز در پی تشكیل اجلاس ویژه‌ای از دولتین تهران و مسكو خواست اختلافات خود را از طریق مذاكره و گفتگو حل و فصل نمایند.در پی این درخواست و جنگ تبلیغاتی شدیدی كه دولت ابراهیم حكیمی در تهران علیه روسها براه انداخته بود، استالین در روز اول بهمن ماه سال ۱۳۲۴ سفیر خود را از تهران فرا خواند و روابط دیپلماتیك خود با ایران را در شرائطی كه دهها هزار سرباز روسی در خاك ایران حضور نظامی داشتند، قطع كرد. شاه ایران كه نگران ادامه حكومت خود بود و از آینده تیرگی با روسها می‌هراسید با اقدام دولت حكیمی در بردن شكایت علیه روسها به سازمان ملل بود از ابتدا مخالف و لذا بدنبال اعلام قطع رابطه شوروی با ایران، حكیمی را مجبور به استعفا كرد و در ششم بهمن احمد قوام ـ قوام‌السلطنه ـ را به نخست‌وزیری كشور گماشت. این چهارمین بار در عصر پهلوی و دومین بار در دوران حكومت محمدرضا پهلوی بود كه قوام مامور تشكیل كابینه می‌شد. ۶
قوام‌السلطنه بمحض احراز دور جدید نخست‌وزیری خود بلافاصله تلگرافهائی مبنی بر اینكه سیاست خارجی دولت او براساس مودت و دوستی عمیق و احترام متقابل مبتنی است، به رهبران آمریكا، روسیه و انگلیس مخابره كرد. استالین كه قوام را «سیاستمدار بزرگ شرق نامیده و حزب توده را نیز وادار به حمایت از او كرده بود در جواب این تلگراف پیام دوستانه‌ای برای قوام فرستاد و چون قوام تمایل خود را برای رفتن به مسكو و شروع مذاكرات مستقیم با دولت شوروی به منظور رفع اختلاف اعلام داشته بود، لذا از طرف دولت شوروی به او اطلاع داده شد كه سفر قوام به مسكو موجب مسرت خاطر اتحاد جماهیر شوروی خواهد بود. دولت شوروی از همان بدو انتخاب قوام نخست‌وزیری ایران، میدانست كه می‌تواند بدون آنكه گرفتار درگیریهای سیاسی بین‌المللی شود، امتیازات مورد نظر خود را از دولت ایران كسب نماید. قوام كه در هفتم بهمن ۱۳۲۴ از سوی شاه به نخست‌وزیری منصوب شد در هیجدهم همان ماه كابینه خود را به مجلس معرفی كرد و ۱۰ روز بعد در ۲۸ بهمن در جلسه علنی مجلس شورای ملی خبر سفر قریب‌الوقوع خود به مسكو را باطلاع نمایندگان رسانید و فردای همان روز با یك هواپیمای روسی اعزامی از شوروی در راس یك هیات ۱۲ نفره تهران را به مقصد مسكو ترك گفت. قوام در این سفر كه تا ۱۵ اسفند همان سال به طول انجامید، در جریان ملاقات با استالین و مولوتف وزیرخارجه شوروی توانست موافقت آنان را برای تعیین سفیر جدیدشان در ایران جلب كرده و همچنین درباره استخراج مشترك نفت دریای خزر توسط ایران و شوروی از طریق تاسیس یك شركت مختلط نفتی توافق بعمل آورد. در پی این توافق مولوتف مدعی شد كه مساله كردستان و آذربایجان ایران یك مساله داخلی است و ابقاء یا انحلال احزاب دموكرات در این دو استان ارتباطی به اتحاد شوروی ندارد. وی سپس به طور شفاهی قول داد بتدریج بخشی از نیروهای خود را از قسمتهای شرقی خاك ایران مانند مشهد و سمنان و شاهرود و غیره كه دارای اوضاع آرامی بودند خارج نماید.
قوام‌السلطنه پس از بازگشت از مسكو كاملاً ناراضی و ناامید به نظر می‌رسید. در این اثنا قاضی محمد و پیشه‌وری در كردستان و آذربایجان به سرعت در حال تقویت مواضع سیاسی نظامی و تثبیت موقعیت خویش در این دو استان بودند. روزی نبود كه یك كلانتری یا یك مركز دولتی در دو منطقه یادشده مورد تعرض قرار نگیرد و روزی نبود كه تصمیمی در ابعاد فرهنگی یا اجتماعی یا اقتصادی و یا نظامی به منظور جدا ساختن عملی كردستان و آذربایجان از پیكره ایران به اجرا گذارده نشود.
دو جمهوری كردستان و آذربایجان به سرعت در مسیر تجزیه طلبی پیش‌ رفتند تا جائی كه در سوم اردیبهشت سال ۱۳۲۵ یك «معاهده دوستی و همكاری» بین روسای جمهوری این دو به اصطلاح حكومت، بامضاء رسید و طرفین از همتای خود در جمهوری آذربایجان شوروی یعنی «میرجعفر باقروف» دعوت كردند تا در راس یك هیئت بلند پایه از این دو جمهوری نوظهور رسماً بازدید نماید. در كردستان ملامصطفی بازرانی از سوی قاضی‌ محمد به مقام ژنرالی نائل گردید و بعنوان فرمانده نیروهای باصطلاح مردمی جمهوری مهاباد گمارده شد. ملامصطفی پیشنهاد ایجاد پرچم جدید برای كردستان را جدا از پرچم ایران به قاضی محمد داد. او بود كه بسیاری از حملات چریكی شبانه را علیه كلانتریها و مراكز انتظامی و نظامی كردستان ایران طراحی و فرماندهی می‌كرد.
در ۲۶ اسفند ۱۳۲۴ دولت ایران بار دیگر نسبت به ادامه حضور غیرقانونی روسها در خاك ایران به دبیركل سازمان ملل شكایت برد. این شكایتنامه با حمایت انگلیس و آمریكا مواجه شد و موجبات جنگ تبلیغاتی غرب را علیه شوروی فراهم آورد. تریگولی دبیركل سازمان ملل اكیداً از شوروی خواست نیروهای خود را هر چه سریعتر از خاك ایران خارج نماید و به حضور نظامی خود پایان دهد. ترومن رئیس جمهوری آمریكا نیز در اول فروردین ۱۳۲۵ اولتیماتومی برای استالین فرستاد. در این اولتیماتوم گفته شده بود چنانچه نیروهای شوروی خاك ایران را تخلیه نكنند، آمریكا در ایران نیرو پیاده خواهد كرد. چرچیل نخست‌وزیر انگلستان نیز خواستار انعقاد یك اتحاد نظامی با آمریكا شد و مجله اكونومیست چاپ لندن در شماره دوم فروردین ۱۳۲۵ خود نوشت: «چنانچه شورای امنیت سازمان ملل موفق به تغییر سیاست روسیه در ایران نشود لازم است جنوب آن كشور را آمریكا یا انگلیس و یا هر دو آنها اشغال نموده قصد خود را به اقامت در آن كشور تا تخلیه كامل نیروهای شوروی از ایران اعلام دارند.»
اتحاد جماهیر شوروی بخاطر آنكه مورد تهاجم شدید تبلیغاتی جهان قرار گرفته بود، ناچار شد از موضع خود عقب‌نشینی كند. شوروی سفیر جدید خود بنام «سادچیكف» را كه در پی دیدار با قوام در مسكو تعیین كرده و در ۲۹ اسفند ۱۳۲۴ به تهران فرستاده بود، مامور مذاكره مستقیم با قوام‌السلطنه كرد. در نتیجه این مذاكرات كه در روز ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ آغاز شد معاهده تاسیس یك شركت مختلط استخراج نفت دریای خزر در مقابل شرط تخلیه تمامی خاك ایران از قوای شوروی و تعهد روسها در قبال عدم مداخله در امور داخلی ایران بامضای طرفین رسید. این معاهده در دوره فترت یكسال و چهار ماهی كه پس از پایان مجلس چهاردهم تا گشایش مجلس پانزدهم بوجود آمده بود به امضا رسید ۷ و قوام قول مساعد داد كه تمامی تلاش خود را برای تصویب این قرارداد در مجلس پانزدهم بكار بندد. روسها پس از توافق با دولت قوام و انعقاد موافقتنامه نفت شمال دیگر حتی نامی از آذربایجان به میان نیاوردند بلكه صرفاً به اصلاح روابط خود با دولت ایران و استفاده از دوره پانزدهم مجلس شورای ملی برای به تصویب رساندن امتیاز دریافتی ناپایدار خود می‌اندیشیدند. ضمناً آنان از خرداد ۱۳۲۵ عملیات عقب‌نشینی مرحله به مرحله خود از شهرهای ایران را آغاز كردند.
قوام پس از انعقاد معاهده نفت با سفیر شوروی و به موازات خروج نظامیان روسی از شمال ایران، بعنوان گام دیگری در جهت كمك به بهبود روابط ایران با همسایه شمالی در تاریخ دهم مرداد ۱۳۲۵ اقدام به ایجاد یك كابینه ائتلافی با حزب توده نمود و در این رابطه سه پست مهم دولتی یعنی وزارت بازرگانی، وزارت بهداری و وزارت فرهنگ را بترتیب به سه نفر از اعضای حزب توده به نامهای ایرج اسكندری، مرتضی یزدی و فریدون كشاورز سپرد.
تقویت تدریجی مواضع سیاسی نظامی دو جمهوری كردستان و آذربایجان و ناتوانی و بی‌كفایتی دولت وقت ایران در حل این مشكل پیامدهای نامطلوبی در نقاط دیگر كشور بهمراه داشت. در ماههای نیمه اول سال ۱۳۲۵ شورشهای مشابهی در استان فارس توسط خوانین و فئودالهای ایل قشقائی براه افتاد كه با غارت و چپاول و تجاوز به نوامیس مردم و حمله به پادگانها و كلانتریهای دولتی همراه بود. شكل محدودتر این حوادث در بوشهر نیز اتفاق افتاد. این هرج و مرج و نا امنی منجر به استعفای اعضای توده‌ای كابینه قوام در۲۵ مهرماه همان سال شد و در نتیجه به عمر ۷۵ روزه دولت ائتلافی خاتمه داد.
استعفای اعضای توده‌ای كابینه قوام در پی حوادث جنوب كشور و در اعتراض به ضعف و بی‌كفایتی دولت در سركوب آنها اتفاق افتاد. این در حالی بود كه حزب توده، از حضور نظامی روسیه در شمال ایران و از تجزیه‌طلبی احزاب دمكرات در آذربایجان و كردستان حمایت می‌كرد و آنها را ناقض حاكمیت‌ ملی كشور نمی‌دانست.
در پی خروج نظامیان روسی از شمال ایران حكومت شاه در ۲۱ آذر ۱۳۲۵ دستور حركت ارتش به استان‌های كردستان و آذربایجان را صادر كرد. روسها از دو حزب دموكرات خواستند در برابر تهاجم نظامی حكومت مركزی مقاومت نكنند و عقب‌نشینی نمایند.
در نتیجه سیدجعفر پیشه‌وری رئیس حزب دموكرات آذربایجان علیرغم در اختیار داشتن یك میلیون قبضه اسلحه۸ از طریق مرزهای شمالی كشور به شوروی گریخت. در عین حال در نتیجه برخورد خونینی كه میان ارتش و اعضا و هواداران مسلح وابسته به حزب دموكرات رخ داد، صدها نفر از طرفین كشته یا مجروح شدند و تعداد زیادی نیز توسط سربازان رژیم شاه دستگیر گردیدند. علاوه بر این بخاطر قساوتی كه سربازان رژیم شاه علیه مردم آذربایجان و در جستجوهای خانه به خانه آنان روا داشتند بیش از ۳۰ هزار تن از مردم نیز خانه و كاشانه خود را بسوی مرزهای شمالی كشور ترك گفتند و بسیاری از آنها به ناچار وارد آذربایجان شوروی شدند. بطوری كه در سال ۱۳۲۶ روزنامه‌های باكو تعداد پناهندگان آذربایجان را نزدیك به ۲۰ هزار نفر ذكر كردند.
اما قاضی محمد كه خود از روحانیون كردستان بود. به تصور آنكه می‌تواند به گونه‌ای با ارتش كنار آید، در مقام «رئیس جمهوری مهاباد» و رهبر حزب دموكرات كردستان به افراد خود دستور داد حتی یك گلوله بطرف سربازان ارتشی شلیك نكنند. ارتش رژیم شاه كه دو ماه پس از سركوبی خونین غائله آذربایجان به سوی كردستان به راه افتاده بود، در اوائل اسفند ۱۳۲۵ بدون درگیری وارد مهاباد شد. قاضی محمد خواستار گفتگو با فرمانده ارتش گردید. و گفتگوهای محدودی نیز صورت گرفت و لیكن سرانجام وی باتفاق برادران و بستگانش و اكثر كسانی كه در تشكیل حزب دموكرات كردستان نقشی ایفاء كرده بودند، بفاصله یكهفته پس از ورود ارتش به مهاباد بازداشت شدند. قاضی محمد دردهم فروردین ۱۳۲۶ بهمراه سه نفر دیگر از جمله سیف قاضی وزیر جنگ كردستان و برادر قاضی محمد، در تهران بدار آویخته شدند.سپس سه نفر دیگر از همدستان وی در هفدهم همان ماه در مهاباد و ۱۵ نفر دیگر در سقز اعدام گردیدند.
افراد ملامصطفی بارزانی نیز در حین ورود ارتش به مهاباد بتدریج در جریان یك رشته درگیری با سربازان شاه موفق شدند همراه با خود وی به خاك شوروی بگریزند.
بدین ترتیب غائله دو حزب دموكرات در كردستان و آذربایجان فرو نشانده شد و این در حزب كه در نتیجه زیاده طلبیها و سلطه جوئیهای روسها در ایران ظهور كردند با عقب‌نشینی آنان و رفع تیرگی ایران و شوروی به یكباره در هم فرو ریختند.
پانزدهمین دوره مجلس قانون‌گذاری ایران پس از یك دوره فترت‌پر حادثه كه ۴ سال و ۴ ماه به درازا كشید، در ۲۵ تیرماه ۱۳۲۶ افتتاح شد و كار رسمی خود را در ششم مرداد همان سال آغاز كرد. مجلس پانزدهم به دولت ترمیم شده احمد قوام در ۲۲ شهریور ماه ۱۳۲۶ رای اعتماد داد و همچنین قرارداد نفتی منعقده میان ایران و شوروی را پس از یك بحث طولانی در جلسه علنی مورخ ۲۹ مهرماه همان سال با اكثریت آراء مردود و باطل دانست.
با رد این قرارداد روسها متحمل ۳ شكست اساسی شده بودند. نخستین شكست، سركوب جمهوریهای تحت الحمایه و دست‌نشانده آنان در آذربایجان و كردستان بود. دومین شكست نیز استعفای كابینه ۷۵ روزه ائتلافی قوام و بالاخره سومین شكست، رد تقاضای امتیاز خواهانه دولت شوروی در مجلس دوره پانزدهم بود. در پی این تحولات روسها آنچنان به خشم آمده بودند كه در نخستین جلسه حزب كمونیست شوروی پس از رد پیشنهاد تاسیس شركت مختلط استخراج نفت در مجلس پانزدهم، سخن از احتمال مداخله وسیع نظامی شوروی در خاك ایران بمیان آمد، اما مسلم این بود كه در آن شرائط سیاسی موقعیت بین‌المللی روسها هرگز اجازه تكرار چنین تعرضی را نمیداد.
پس از رد تقاضای روسها در مجلس دوره پانزدهم آمریكا بلافاصله یك كمك ۲۵۰ میلیون دلاری در اختیار دولت قوام قرارداد و یك معاهده نظامی نیز در ۲۹ آذر ۱۳۲۶ با وی منعقد ساخت. هدف از این اقدامات در ظاهر امر تقویت موضع دولت ایران در برابر انتظارات روسها و در حقیقت زمینه‌ سازی برای گسترش نفوذ آمریكا در داخل ایران بود.

پانوشت:
۱. اجلاس سران آمریكا و شوروی و روسیه در آذر ۱۳۲۲ در تهران تشكیل شد. به مقاله «كنفرانس تهران» در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی مراجعه شود.
۲. حزب توده در هفتم مهر ۱۳۲۰ با حمایت اتحاد جماهیر شوروی كه در ایران حضور نظامی داشت شكل گرفت.
۳. كمینترن نام سازمانی است كه در ۱۹۱۹ توسط لنین و با هدف ترویج كمونیسم و هماهنگ‌سازی فعالیت جهانی احزاب كمونیستی بوجود آمد. كمینترن نقش موثری در تخریب روابط دولتهای غربی با اتحاد جماهیر شوروی داشت.
۴. «چپ در ایران» به روایت اسناد ساواك، مركز بررسی اسناد تایخی، شماره ۱۱ ص ۲۹۴.
۵. سیاست وسازمان حزب توده از تاسیس تا فروپاشی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج ۱، ص ۳۶۳.
۶. كابینه اول قوام از ۹ خرداد ۱۳۰۰ تا اول بهمن همان سال، كابینه دوم از ۲۶ خرداد ۱۳۰۱ تا ۵ بهمن همان سال، كابینه سوم از ۱۰ مرداد ۱۳۲۱ تا ۲۴ بهمن همان سال و كابینه چهارم از هفتم بهمن ۱۳۲۴ تا ۱۸ آذر ۱۳۲۶ بود. قوام برای پنجمین بار نیز از ۲۶ تیر ۱۳۳۱ تا ۳۰ تیر همان سال به مدت ۵ روز نخست‌وزیر بود.
۷. مجلس چهاردهم در ۲۱ اسفند ۱۳۲۴ به كار خود خاتمه داد و مجلس پانزدهم در ۲۵ تیر ۱۳۲۶ آغاز به كار كرد.
۸. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، فردوست، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج اول، ص ۱۴۹.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی