شناخت خواص ”گیاهان داروئی“

گیاهان از همان آغاز تمدن بشری در درمان‌های داروئی به‌کار برده می‌شدند و حتی بعضی از مشتقات آنان مانند آسپرین، رزرپین و گلیکوزیدهای قلبی نقاط اتکای اصلی در دارودرمانی بوده‌اند.
امروزه نیز داروهای گیاهی سهم بزرگی از فرآورده‌های داروئی تجارتی ساخته شده را به خود اختصاص داده‌اند که برای مثال می‌توان افدرین از گیاه افدرا، دیژیتوکسین از گل انگشتانه، سالیسین از درخت بید و رزرپین از گل مار را نام برد و حتی کشف داروی ضدسرطان Paclitanel از گیاه سرخدار، بر نقش گیاهان به‌عنوان یک منبع جاودانه برای طب مدرن تأکید مضاعفی می‌باشد.
اگرچه با توسعه صنایع داروئی در اوایل قرن بیستم، داروهای گیاهی تا حد زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صناعی در بین اطباء از دست دادند. اما در دهه اخیر اقبال دوباره‌ای برای مصرف داروها و فرآورده‌های گیاهی - طبیعی به‌وجود آمده است. در این میان از آنجائی‌که با وجود فلور متنوع گیاهی ایران، هنوز گیاهان داروئی به‌صورت کاملاً علمی و مستند معرفی نشده‌اند، از این‌رو ”سرزمین سبز“ سعی دارد در حد مقدور خود و در جهت اطلاع‌رسانی نسبت به معرفی این نوع گیاهان اقدام کند.
به همین منظور در این مبحث نگاهی داریم به ویژگی‌ها، محل رویش، کاربرد درمانی و آثار گیاهی ریحان، زیتون و سیاه‌دانه که با هم می‌خوانیم:
ریحان - تخم شربتی
Ocimum basilicum
L. (Labiatae)
Hoary basil, Basil
Sweet basil
●ریخت‌شناسی گیاه: ریحان گیاهی ایستاده و علفی است که ارتفاع آن به ۵۰-۳۰ سانتی‌متر می‌رسد. ساقه ایستاده یا خیزان، منشعب با شاخه‌های متقابل و پانیکولی‌وار، با برگ‌های تخم‌مرغی یا تخم‌مرغی پهن دراز، در قاعده و در انتهاء مختصراً باریک یا در انتهاء تیز، کامل یا دارای دندانه‌های کوتاه و مختصر می‌باشد. گل‌ها به رنگ صورتی متمایل به سفید، مجتمع به‌صورت چرخه‌های کمی فاصله‌دار یا به‌صورت خوشه‌هائی با چرخه‌های نزدیک به‌هم و فشرده، کوتاه و تقریباً دیهیمی‌شکل است.
محل رویش: در بیشتر نقاط ایران کاشته می‌شود. در تبریز، ارومیه، مازندران، خراسان، همدان، خرم‌آباد، حوالی تهران، شهر ری و کرج پراکندگی دارد.
زمان برداشت: از قسمت‌های هوائی گیاه به حالت تازه برای اسانس‌گیری استفاده می‌شود. زمان جمع‌آوری سرشاخه‌های گیاه از خرداد تا مرداد ماه است.
قسمت مورد استفاده: سرشاخه‌های گلدار و اسانس
کاربرد درمانی: ضدگرفتگی عضلانی، اشتهاآور، بادشکن و افزایش‌دهنده شیر است. در درمان کرامپ شکمی، التهاب مخاط دستگاه گوارش، استفراغ، یبوست، التهاب روده باریک، سیاه‌سرفه و سردرد نیز به‌کار می‌رود.
احتیاط مصرف: اسانس آن به‌صورت خوراکی مصرف نشود.
ترکیبات شیمیائی: اسانس، موسیلاژ، ویتامین، آمینواسید، فیتواسترول، موادمعدنی.
نحوه و میزان مصرف: دم کرده: یک قاشق مرباخوری از گیاه خشک را در نصف فنجان آب خیس و ۵/۱-۱ فنجان در روز میل کنید. اگر برای درمان سرفه مصرف شود، می‌توان آن را با عسل شیرین کرد.
زیتون - زیتون خوراکی
(Olea europaea L.(Oleaceae
Common olive, European
olive treee, Olive tree
●ریخت‌شناسی گیاه: زیتون درختی همیشه سبز است که ارتفاع آن به ۱۰ متر می‌رسد. برگ‌ها سرنیزه‌ای، تخم‌مرغی یا پهن دراز، دارای دمبرگ کوتاه، در سطح روئی سبز خاکستری یا تیره، در سطح پشتی سفید و نقره‌فام و دارای گل‌های سفید یا سفید فام. نر ماده، چهارپر، مجتمع در خوشه‌های محوری و واقع در کنار برگ‌ها و با گلبرگ‌های تقریباً آزاد می‌باشد. میوه شفت و بیضی، ابتدا سبزرنگ و هنگام رسیدن متمایل به سیاه دارای هسته استخوانی نسبتاً درشت با
میان‌بر گوشتی و سرشار از مایه روغنی است.
محل رویش: در منجیل و رودبار، حسن‌آباد، چالوس، گرگان شاه‌پسند، کازرون، بین‌ شیراز و بوشهر، کرمان، بم، بیشه و سفیددشت لرستان می‌روید.
زمان برداشت: میوه‌ها در پائیز و زمستان جمع‌آوری می‌شوند.
قسمت مورد استفاده: برگ، پوست تنه و میوه.
کاربرد درمانی: برگ‌ها ضدعفونی‌کننده، قابض، تب‌بر و آرامبخش هستند. روغن آن کاهش‌دهنده کلسترول، آرامبخش غشاء مخاطی، محرک ترشحات کیسه صفرا، مرهم، نرم‌کننده و به‌دلیل تحریک عضلات گوارشی ملین است. جوشانده برگ‌ها و پوست داخلی درخت تب‌بر می‌باشد. مصرف موضعی روغن در سوختگی، کوفتگی، گزیدگی، حشرات و خارش شدید مفید است. به همراه الکل یک تونیک موی مناسب است و با روغن رزماری در درمان شوره به‌کار می‌رود. کاهش فشار خون، مدر خفیف و کاهش قند خون نیز از دیگر اثرات این گیاه می‌باشد.
ترکیبات شیمیائی: سکوایریدوئید (اولئوروپین)، فلاوونوئید، تری ترپن
نحوه و میزان مصرف: ۱. دم‌کرده: یک قاشق مرباخوری خیس‌کرده برگ را به مدت ۱۰ دقیقه در یک فنجان آب‌ دم می‌کنیم.
۲. جوشانده: ۲ مشت برگ یا پوست را در یک لیتر آب می‌جوشانیم تا یک فنجان مایع باقی بماند.
۳. روغن: به‌عنوان ملین ۲-۱ (۶۰-۳۰ سانتی‌متر مکعب) میل شود. به‌عنوان محرک صفرا یک تا دو قاشق مرباخوری در یک روز میل شود.
مصرف غذائی: میوه روغن آن مصرف خوراکی دارد.
سیاه‌‌دانه - شونیز
(Nigella sativa L.(Ranunculaceae
Roman coriander, Garden fenel-flower, Black cumin, Nutmeg flower
ریخت‌شناسی گیاه: سیاه‌دانه گیاهی یکساله یا دوساله است که تا ارتفاع یک متر رشد می‌کند. ساقه عمودی و مستقیم، دارای برگ‌ها بزرگ تخم‌مرغی شکل و با گل‌های سفید و صورتی می‌باشد.
محل رویش: در ایران بیشتر در اراک (به‌طور خودرو)، اصفهان و نواحی مختلف ایران پرورش می‌یابد.
زمان‌ برداشت: در مهرماه جمع‌آوری می‌گردد.
قسمت مورد استفاده: دانه
کاربرد درمانی: مدر و محرک غدد شیری، منبسط‌کننده عضلات صاف، ضدعفونی‌کننده، بادشکن و ضدانگل است و در تسکین درد معده، سردرد و دندان‌درد کاربرد دارد. همچنین در درمان کرم‌های روده‌ای به‌خصوص در اطفال مصرف می‌شود.
احتیاط مصرف: دانه‌ها سمی هستند.
ترکیبات شیمیائی: روغن، ساپونین، اسانس.
نحوه و میزان مصرف: دم‌کرده: یک قاشق مرباخوری از دانه، سه‌ بار در روز میل شود.
مصرف غذائی: دانه گیاه مصرف غذائی دارد.

منبع : ماهنامه سرزمین سبز