شما میل نمی فرمائید؟

نمی‌دانم چرا وقتی اسم نمایش را شنیدم، به یاد آنتوان چخوف نویسندة روس افتادم. شاید برای اینکه او هم اثری با همین مضمون دارد. اما هر چه هست، این اثر با همتای روسی خود تفاوت بسیاری دارد.
قتل و یا قتلهای زنجیره‌ای که توسط همنوع انسان اتفاق می‌افتد، از مهم‌ترین موضوعاتی است که گریبانگیر بشر را، از آغاز ظهور و تول‍ّد وی تاکنون گرفته است. این موضوع از منظرهای مختلف می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد مانند جامعه‌شناسی، روانشناسی و... و از هر زاویه دید نیز مسائل و مباحث خاص خود را دارد.
اما اینکه چرا هنرمندان و مخصوصاً در حیطة تئاتر به چنین موضوعاتی می‌پردازند، مسلماً عوامل بسیاری را می‌توان بیان کرد. قبل از پرداختن به عوامل مورد نظر باید موضوعی را در نظر داشت. صرف وجود چنین صحنه‌هایی در جامعه، هنرمند تئاتر را به خود جلب نمی‌کند. یعنی مسئله‌ای مانند قتل اصلاً برای او جذابیتی ندارد چرا که روح هنر با عمل زشتی مانند قتل و جنایت منافات دارد. یکی به دنبال کمال و کمال‌گرایی است و یکی دیگر برعکس به قهقرا و ذل‍ّت کشیده می‌شود. نکته‌ای که موجب می‌شود تا هنرمند جذب چنین موضوعاتی شود، احساس تعهدی است که در روح وی نسبت به جامعة خود، وجود دارد. همین احساس سرمنشأ اندیشه و خلاقیتی را رقم می‌زند که در نهایت منجر به تولید اثر نمایشی می‌شود.
با دیدگاهی ژرف و بصیرتی عمیق می‌توان در انتهای هر جنایت و صحنه قتلی، به خواستگاه زیباشناسی و هنر رسید. به این ترتیب می‌توان اذهان داشت در هر کار زشتی نوعی زیبایی وجود دارد. اما چطور و چگونه این اتفاق می‌افتد، مبحثی است که نمایش هدیه جشن سالگرد، قصد دارد به آن پاسخ گوید. نمایش در اصل روایت روان‌پریشی مردی است که از روی جنون دست به جنایت می‌زند و همسر خود را می‌کشد و سپس در نهایت بی‌رحمی و قساوت او را م‍ُثله می‌کند.
هدیه جشن سالگرد تک‌گویی بلندی است از سرخوردگیها و انگیزه‌های فروخورده و نفس مچاله‌شده مردی که زندگی خود را از دست رفته می‌بیند. از منظر وی همسر باوفای خود را در نهایت لطف و مهربانی به دیار ابد می‌فرستد و در اوج زیبایی و هنر با او به رقص و پایکوبی می‌پردازد. عشق و علاقة شدیدی که او را وادار به جنایت می‌کند در لایه‌های زیرین خود عامل تنوره کشیدن دیو زشتی و پلیدی است. دیوی که زاییده خشم کور و بی‌رحم است و به غیر از خواب و ویرانی چیزی را درک نمی‌کند. رابطة وی با همسرش، رابطه‌ای از روی عشق و صمیمیت است، عشقی که دیگر هیچ ضابطه و قاعدة درستی را نمی‌شناسد و در نهایت وقتی با نکات منفی و غیر سالم اخلاقی ترکیب می‌شود به جنون ختم می‌شود.
هر چند نمایش برای بیان مفاهیم و بعضی ارتباطات از عروسک استفاده می‌کند، اما اصولاً در حیطة نمایش عروسکی نمی‌گنجد.
استفاده از عروسک در نمایش و در تار و پود اثر قرار نمی‌گیرد. نمی‌توان صرفاً به دلیل وجود چند ماسک و عروسک یک اثر نمایشی را نمایش عروسکی قلمداد کرد. نمایش عروسکی هنگامی به وجود می‌آید و متولد می‌شود که شیء از جمله عروسک در آن دست به انقلاب بزند و مفاهیمی به غیر از آنچه در روی صحنه وجود دارد را به ذهن، متبادر کند. در این معنا یک چوب بی‌ارزش می‌تواند تبدیل به وسیله‌ای شود تا بزرگ‌ترین و والاترین مفاهیم را منتقل کند. نمایش با اینکه از عروسک و ماسک استفادة فراوانی می‌کند اما به دلیل اینکه همین معنای نمایش عروسکی در آن محقق نشده است نمی‌توان آن را در این حیطه معنا کرد.
اما به دور از تمام این حرف و حدیثها، نمایش هدیه جشن سالگرد به دلیل اجرای منحصربه‌فرد خود، نمایش درخور اعتنایی است. اول از این نظر که تمام مشخصه‌های یک اجرای تئاتری را دارد: صحنه‌ای که آبستن حوادث متعددی است و نوعی رعب و وحشت در تمامی فضای آن موج می‌زند. همین موضوع باعث می‌شود تا همراهی تماشاگر تا انتهای نمایش وجود داشته و در انتها نیز با شوک قوی ذهنی از سالن خارج شود.
نمایش در کل از عهدة وظیفه اجرایی خود به خوبی بر می‌آید و موفق می‌شود تا اجرایی یک‌دست را روی صحنة نمایش به تماشا بگذارد.
موضوع دیگری که باید در اینجا به آن اشاره کرد نوع روایت نمایش در شکل اجرایی آن است. روایت به‌طور کامل از زبان مرد و تنها شخصیت نمایش نقل می‌شود. او در قالب تک‌گویی بلند، صحبت از زنی به میان می‌آورد که به شدت به آن علاقه دارد و بی‌نهایت عاشق اوست. تشریح صحنه قتل زن توسط مرد و خوردن او، بخش عمده‌ای از نمایش را در بر می‌گیرد.
نمایش از عهدة بصری کردن این قسمت به خوبی بر می‌آید و موفق می‌شود تا فضایی تاریک و سیاه و متناسب با اتمسفر کلی آن به وجود آورد. در مبحث روایت موضوع دیگری که قابل اشاره است استفاده از اشیاء و لوازم در صحنه و دخالت آنها در جریان پیشبرد روایت است. استفاده درست و مناسب از لوازم صحنه باعث شده است تا لوازم و اشیاء معانی خاصی پیدا کنند و سیر روایت شکل منطقی و مطلوب خود را پیدا کند. تمام این موارد باعث می‌شود تا شاهد اجرایی درخور اعتنا باشیم.
به‌هرحال آنچه در یک نگاه کلی می‌توان بیان کرد نمایش هدیه جشن سالگرد با دستمایه قرار دادن موضوعی جنایی و انگشت گذاشتن به روی مسئله‌ای است که از دیرباز تاکنون از دغدغه‌های ذهنی انسان بوده است و سعی در کاوش و روانکاوی نوع انسان دارد و در این راه نیز به توفیق می‌رسد.

سعید محبی

منبع : سورۀ مهر