هنوز در ابتدای راه هستیم

كتاب یكی از عوامل و عناصر بسیار مهمی است كه در توسعه تمدن بشری نقش به سزایی داشته و با انتقال دانش، عقاید، آداب و رسوم و اندوخته های دانش بشری و در تعامل اندیشه و انتقال فرهنگ جوامع از نسلی به نسل دیگر مؤثر بوده است. نمی توان تأثیر آن را از زمانی كه كتاب های خشتی و گلی و كتاب هایی كه بر پوست درختان و حیوانات نوشته می شود تا زمانی كه كاغذ اختراع شد، نادیده گرفت. گرچه وجود پدیده های مهم و شگرف در دنیای ارتباطات سبب رشد و توسعه جهشی علم و فرهنگ عمومی جوامع شد، اما هرگز نمی توان نقش و جایگاه كتاب را به عنوان یكی از اركان اصلی تعامل فرهنگ و اندیشه های بشری و علل تعیین كننده انتقال عرضی و طولی دانش در جامعه انسانی حذف كرد. در این مختصر قصد داریم به بررسی وضعیت كتاب و كتاب خوانی و طرح سامان بخشی كتاب های آموزشی بپردازیم.
●آیا كتاب و كتابخوانی مهم است؟
اختراع و ابداع خط اولین حركت شگرف در توسعه و انتقال دانش و تجارب بشر به شمار می آید. دومین اختراع كه تحول و انقلاب عظیم فرهنگی بشر را به دنبال داشت، اختراع چاپ با حروف فلزی متحرك به وسیله گوتنبرگ آلمانی در قرن پانزدهم بود. این كشف به رواج و فراگیر شدن كتاب در بین همه افراد جامعه بشری انجامید. انقلاب فناوری رایانه ای، اطلاعات و ارتباطات سومین موج انقلاب فرهنگی بشر است كه سبب شده اطلاعات به سرعت در دسترس همگان در كمترین زمان ممكن قرار گیرد و مفاهیم و تحولات عظیمی را در همه حوزه های دانش بشری از جمله آموزش و پرورش ایجاد كند. با این انقلاب، امروزه مفهوم سواد، یادگیرنده و اهداف آموزشی تغییرات چشمگیری پیدا نموده است. بسیاری از روش های آموزش از روش های مستقیم و سنتی به روش های مجازی تغییر كرده اند. آموزش مداوم و مادام العمر و... به عنوان استراتژی های اصلی نظام های آموزشی كشورهای توسعه یافته مورد توجه قرار گرفته است. در این شرایط این سؤال مطرح است كه وضعیت و جایگاه علمی- فرهنگی كشور ما به ویژه در حوزه كتاب و كتابخوانی كجاست؟ آیا ما توانسته ایم با توجه به رشد سریع فناوری های نوین متحول شویم؟ موانع و مشكلات و چالش های این حركت كدامند؟ راهكارهای برون رفت از این چالش ها و موانع كدامند؟ وضعیت مطلوب چیست؟
▪علم و دانش در ایران هنوز مانند بسیاری از كشورهای صنعتی و توسعه یافته به دلایل اجتماعی، فرهنگی و تاریخی جایگاه خود را پیدا نكرده است و از نظر استفاده از نتایج پژوهشی در سیاست گذاری ها و تصمیم گیری های ملی و كلان در ابتدای راه هستیم.
▪ وجود ۲۰ الی ۳۰ درصد بی سواد در جامعه و وجود ۲۰ الی ۳۰درصد جمعیت كم سواد(كه فقط دارای سواد خواندن و نوشتن هستند) با توجه به آمار سازمان نهضت سوادآموزی نشان می دهد حدود نیمی از جمعیت كشور زمینه اولیه برای كتابخوانی ندارند.
▪نبودن روحیه پژوهش و پژوهش محوری در برنامه های آموزشی و درسی مدارس باعث شده كه همچنان برنامه های درسی كشور با روش های سنتی تهیه و ارائه شوند. بیشتر برنامه های درسی ارائه شده در سطوح اولیه طبقه بندی، سطح دانش و حافظه مداری متمركز است. گرچه در چند سال اخیر حركت های خوبی برای تغییر رویكردها به ویژه در برنامه درسی دوره ابتدایی و راهنمایی به ویژه برنامه درسی علوم، فارسی، دینی و قرآن صورت گرفته است، اما تا رسیدن به وضع مطلوب فاصله وجود دارد.
▪ تأثیر كنكور بر فعالیت های فرهنگی جامعه به ویژه بر برنامه های درسی و انتشار كتاب های آموزشی و كمك آموزشی یكی از عوامل مهمی كه باعث شده است برنامه های درسی به ویژه در دوره آموزشی متوسطه نظری، فنی و حرفه ای كار و دانش كارآمدی مؤثر خود را از دست بدهند و اثرات زیان بار كنكور بر برنامه های درسی نیز عامل مهلكی است كه آموزش و پرورش را برای اصلاحات و حركت زمین گیر كرده است.
▪وجود سیاست تمركز و یك تألیفی بودن كتاب های درسی باعث شده است كه از حضور متخصصان حرفه ای برای تألیف كتاب های آموزشی كاسته شود و این موضوع در انحصار عده ای خاص محدود شود.
▪كمی مؤلفین حوزه های تخصصی
●مروری مختصر بر طرح سامان بخشی كتاب های آموزشی
سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی به عنوان یكی از سازمان های وابسته به وزارت آموزش و پرورش كشور از سال ۱۳۷۹ طرح سامان بخشی كتاب های آموزشی را در دستور كار قرار داده و دفتر انتشارات كمك آموزشی متولی اجرای این طرح شده است. این دفتر با هدف هدایت، راهنمایی بر چاپ كتاب های آموزشی و انتخاب و معرفی كتاب های برتر و برگزیده از مشاركت همه جانبه پدیدآورندگانی كه كتاب های مفید و منطبق با اهداف نظام آموزش و پرورش را تولید می كنند، بهره می برد. در راستای این طرح در درازمدت كار تولید این گونه كتاب ها به طور كامل به بخش خصوصی و احیانا بخش های دولتی دارای شرایط واگذار می شود و خود سازمان در بیان استانداردهای لازم و هدایت بازار نشر كتاب های آموزشی نقش اساسی را برعهده خواهد گرفت. به همین منظور طرح سامان بخشی كتاب های آموزشی این اقدامات اساسی را به صورت پیوسته تاكنون به مورد اجرا گذاشته است:
۱-تهیه و اعلام استانداردها و معیارهای تولید كتاب های آموزشی و نیازهای آموزش و پرورش به ناشران و پدیدآورندگان.
۲-فعالیت های تبلیغی و اطلاع رسانی:
الف) انتشار كتابنامه رشد كه در آن هدف معرفی و ارایه فهرست توصیفی كتاب های آموزشی مناسب موردتأیید آموزش وپرورش تهیه شده است. ب) انتشار چهار شماره با نشریه جوانه با محتوای آموزشی- تحلیلی و پژوهشی ج) تهیه و طراحی سایت سامان كتاب با آدرس wwwsamanketab
د) انتشار ۲۰شماره خبرنامه آینه با هدف آگاه سازی مخاطبان ازبرنامه ها.
۳-برنامه های حمایتی، تشویقی و پشتیبانی از فعالیت های پدیدآورندگانی كه درجهت هدف ها و نیازهای آموزشی ودرسی آموزش و پرورش فعالیت می كنند. این برنامه در قالب سه دوره جشنواره سالانه كتاب های آموزشی رشد مربوط به دوره های تحصیلی ابتدایی (۱۳۷۹)، راهنمایی تحصیلی (آبان ۱۳۸۰) و متوسطه (آذر ۱۳۸۱) برگزار شده است. ضمناً در راستای این برنامه آثار برگزیده ناشران و كتاب های آموزشی مناسب و مرتبط با برنامه های درسی دوره های تحصیلی آموزش وپرورش موردنیاز دانش آموزان، اولیای آنان، معلمان و كارشناسان آموزشی در پایان كتاب های درسی (تاكنون در دو مقطع ابتدایی و راهنمایی) معرفی شده است.
باتوجه به آمار تعداد ناشرین شركت كننده در این جشنواره و طرح سامان بخشی كتاب های كمك آموزشی ملاحظه می گردد كه حركت بسیار جالب و نویدبخشی از سوی وزارت آموزش وپرورش در چند سال اخیر شروع شده است كه جادارد از طراحان و مجریان برنامه ها تقدیر و تشكر شود. این برنامه می تواند بعضی از موانع را كه بر سر راه تولید كتاب و ترویج فرهنگ كتابخوانی در كشور وجود دارد وبعضاً این موانع به دلیل قدمت تاریخی شان غیرقابل عبور به نظر می رسد از سر راه بردارد: ازجمله این موانع می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
۱-وجود شركت ها و ناشرین بزرگ دولتی در زمینه نشر و توزیع كتاب و نبودن زمینه رقابت برای بخش خصوصی.
۲-نبودن استانداردها و ضوابط مشخص اعلام شده به ناشرین و مؤلفین برای چاپ و انتشار كتاب.
۳-حمایت های تشویقی برای پدیدآورندگان و ناشران به ویژه معرفی آثار آنها در پایان كتاب های درسی كه این فعالیت تبلیغ كتاب های آنها و درنتیجه سبب افزایش تیراژ عناوین كتب اعلام شده خواهد گردید.
۴-فعالیت های اطلاع رسانی: شامل تهیه خبرنامه، تهیه نمایه ها برای معرفی كتاب های موردتأیید وزارت آموزش وپرورش به مخاطبان.
نقد و بررسی دقیق وعلمی این طرح نیاز به اجرای یك مطالعه علمی و پژوهشی دارد، اما برای این كه بدون استناد علمی سخن نگفته باشیم، فقط به طرح چند سؤال كلیدی می پردازیم و از طراحان و مجریان طرح سامان بخشی می پرسیم:
۱-آیا این طرح باعث شده است كه پدیدآورندگان عرصه تألیف بیشتر پدید آوردند؟ به بیان دیگر آیا این طرح توسعه نوشتن در حوزه مسایل آموزشی را به دنبال داشته است؟
۲-آیا اجرای این باعث شده است كه ناشران بیشتر منتشر كنند؟ (آیا تنوع و تیراژ نشر بالا رفته است؟)، آیا طرح سامان بخشی باعث شده است كه خوانندگان به ویژه دانش آموزان بیشتر بخوانند (توسعه خواندن در جامعه را به دنبال داشته است؟).
پاسخ به این سؤالات را برعهده مسئولان و مجریان طرح سامان بخشی می گذاریم و از آنها تقاضا داریم كه محتوای این سؤالات به اهداف طرح فوق اضافه شود.
●راهكارها و پیشنهادات
به نظر می رسد برای پاسخ به سؤالات فوق باید دامنه طرح سامان بخشی توسعه یابد و فعالیت های مختلفی نظیر طرح تأسیس مراكز اطلاع رسانی و فناوری آموزشی به عنوان مكمل طرح سامان بخشی مدنظر قرار گیرد:
خلاصه طرح تأسیس مراكز اطلاع رسانی و فناوری آموزشی
●اهداف:
▪ترویج و فرهنگ كتابخوانی در بین دانش آموزان و معلمان.
▪ تكمیل طرح سامان بخشی كتاب های آموزشی و كمك آموزشی.
▪جذب سامان بخشی به یارانه های ارایه شده در بخش كتاب به ویژه در بخش كتاب های آموزشی.
۴-تسهیل دسترسی دانش آموزان و معلمان سراسر كشور به كتاب های آموزشی و كمك آموزشی شیوه اجرای و فعالیت های لازم برای اجرای طرح.
۵-اطلاع رسانی مناسب از كتب آموزشی منتشرشده.
فعالیت های اجرایی به طور خلاصه
▪تأسیس ۸۰۰ مركز در سطح مناطق آموزش و پرورش كشور با فضای مناسب برای فروش نرم افزارهای آموزشی به صورت كتاب و CD و نیز آماده سازی كتابخانه های عمومی جهت مطالعه دانش آموزان با همكاری انتشارات مدرسه، كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان ، وزارت ارشاد، وزارتخانه تعاون و اتحادیه ناشران و توزیع كنندگان كتاب سراسر كشور.
▪ اجرای طرح خرید ۵جلد كتاب از هرعنوان مطابق با استانداردهای ارائه شده از ناشرین سراسر كشور به صورت هرسه ماه یك بار برای هر مركز آموزشی، زمینه خرید چهارهزار جلد كتاب را فراهم می كند. این میزان تأثیر بسیار مثبتی بر بازار نشر می گذارد نمونه آن برگزاری ده هزار نمایشگاه در ده هزار مدرسه می باشد.
▪ جذب یارانه هایی كه توسط دولت برای بخش كتاب ارایه می شود و توزیع آن ها به صورت بن های ویژه خرید از این مراكز در بین معلمان و دانش آموزان.

غلامرضا حمیدزاده

منبع : روزنامه کیهان