چهارشنبه, ۲۶ دی, ۱۴۰۳ / 15 January, 2025
مجله ویستا
راههای مبارزه با فشارهای روانی از منظرقرآن
فشار روانی یكی از رایجترین بیماریهای زمان معاصر است، بهگونهای كه طبق برآورد كارشناسان سازمان بهداشت جهانی حدود شش درصد كلّ جمعیّت جهان از بیماریهای روانی رنج میبرند و شروع هشتاد درصد از بیماریهای جسمی با فشار روانی همراه بوده است.روانشناسان راهكارهایی را برای مقابله با فشار روانی مطرح نمودهاند و اسلام نیز در طی قرون متمادی موفّق شده است میلیونها نفر را در مناطق مختلف جغرافیایی و از نژادهای گوناگون به خود جذب كند و با تغییر سبك زندگی آنها، برای زندگی اجتماعی و فردی آنان قوانین مطلوبی وضع نماید. بیشك دین مبین اسلام از روشهایی تبعیّت نموده كه حتّی اگر عنوان سازمان و نظام روانشناسی بدان ندهیم، دارای یك دستگاه روانشناسی مخصوص به خود است كه خاستگاه نخستین آن قرآن كریم است. لذا توجّه به قرآن در ریشهكنی این نوع بیماریها میتواند به عنوان مؤثرترین شیوه به شمار آید و این خود بُعدی فراگیر از عظمت قرآن كریم، اعجاز و اثرگذاری آن در امور خدماتی و درمانی را نمایان میسازد(۱). امید است راهكارها و شیوههای بررسی شده در این مقاله زمینهساز تحقیقات بیشتری در این مسائل بوده، باعث اُنس بیشتر با قرآن كریم گردد.
بازگشت به فطرت
اوّلین مسئله و نخستین شیوه مقابله با فشارهای روانی از نظر قرآن كریم، بازگشت به فطرت است كه اساس آرامش روانی میباشد. فطرت، اصلی واقعی، طبیعی و جهانشمول است كه مربوط به انسان و زمان و مكانی خاص نیست، بلكه مرتبط به همه انسانهاست. از دیدگاه قرآن، انحرافات روانی ریشه در انحراف از فطرت دارد؛ از این رو بازگشت به فطرت در بهداشت روانی از نظر اسلام مورد عنایت قرار گرفته است و در آن مباحث ذیل قابل بررسی است: مدار فطرت و شهوت؛ جریان فطرت؛ فطرت راه انحصاری آرامش روانی؛ پیامدهای خروج از فطرت؛ جهاد اكبر (كنترل شهوات). در این نوشتار به بررسی برخی از مسائل یاد شده كه ارتباط بیشتری با موضوع دارند میپردازیم.
الف ـ مدار فطرت و شهوت
در مكتب اسلام، از سیر صعودی و تكاملی به سوی نفس مطمئنه، به جریان عقلمداری یا فطرت و قلب سلیم، و از سیر نزولی و حركت به طرف نفس امّاره، به جریان شهوت و قلب مریض یا هوای نفس تعبیر میشود و میان این دو جریان، نوعی تضاد و تصادم تا پایان عمر وجود دارد. در هر صورت، هیچ یك از جریانهای مذكور به كلّی از بین نمیرود، بلكه گاه تضعیف میگردد و با تغییر وضع ممكن است در موقعیّت مناسب، مجددا رشد یابد. باید توجّه داشت كه هر كدام از دو جریان، در تمام عمر انسان به مقتضای خود عمل مینماید و تنها قدرت و ضعف هر یك و میزان هماهنگی عقل و اراده بین آنها، موجب بروز آثار مختلف روانی و اخلاقی میگردد. میتوان با این اظهارات، عقل را همچون صاحبخانهای فرض كرد كه چون خانه را از آنِ خویش میپندارد و طبق قوانین فطرت آن را به دست آورده است، با آرامش و آسایش در آن میخوابد و هوای نفس مانند دزدی است كه قصد دستبرد و تسلّط بر خانه را دارد و همواره مترصّد فرصتی است تا به هدف خود برسد. بر این اساس امام صادق علیهالسلام میفرماید:
«الهوی یقظان و العقل نائم»(۲).
هوای [نفس] همواره بیدار، ولی عقل در خواب است.
امام علی علیهالسلام نیز در حالی كه بین مبادی عقل و شهوت مقایسه میكند، در توضیح آنها چنین میفرماید:
«الا و انّ الخطایا خیل شمس حُمل علیها اهلها و خلعت لجمها الا و ان التقوی مطایا ذلل حُمِلَ علیها اهلها و اعطوا اَزمتها»(۳).
خطایا كه همان شهوت است همچون اسب سركشی است كه سواركار بر آن نشسته و افسارش از اختیار وی خارج شده و تقوا (عقل) همانند مركبی آرام و مطیع است كه سواركار بر آن نشسته و زمامش به او سپرده شده است.
بدینسان فطرت، جزء سرشت انسان و امری تكوینی بوده، مشتمل بر امور انسانی و ماورای حیوانی است و برای اوّلین بار در قرآن، به عنوان یك جریان روانی ثابت و مشترك مورد تأكید قرار گرفته است(۴):
خداوند به هستی نعمت وجود بخشید و به راه كمالشان هدایت كرد(۵)؛ هر چیز را قدر و اندازه داد و به كمال هدایت نمود(۶)؛ به انسان آنچه را نمیدانست الهام كرد و آموخت(۷) و راه كمال و هدایت را بر او سهل و آسان ساخت(۸).
در این مسیر، راه هدایت و ضلالت برای همگان باز است، چنان كه میفرماید:
«كُلاًّ نُّمِدُّ هآؤُلاَآءِ وَ هآؤُلاَآءِ»(۹)
ما به هر دو فرقه از دنیاطلبان و آخرتطلبان به لطف خود مدد میرسانیم.
نیز در آیه دیگر میفرماید:
«فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّینِ حَنیفًا فِطْرَتَ اللّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لاَ تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِكَ الدّینُ الْقَیِّمُ وَ لكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ * مُنیبینَ اِلَیْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ اَقیمُوا الصَّلوةَ وَ لاَ تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكین»(۱۰).
آری، زمانی كه انسان از فطرت منحرف شد و تقوای دینی را مراعات ننمود، تعادل قوای داخلی او یعنی شهوت، غضب، محبّت و كراهت به هم میخورد و عملكرد قوای ادراكی وی مختل میگردد(۱۱).
از دین فطرت یا حنیف در قرآن به دین ابراهیمی یاد شده و پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله نیز بر آن آیین بود(۱۲).
بر اساس بینش قرآن، خروج از فطرت و انحراف از دین حنیف ابراهیمی، نوعی بیماری روانی به شمار میآید:
«وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ اِبْرهیمَ اِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ»(۱۳).
چه كسی جز افراد سفیه و نادان، از آیین ابراهیم، رویگردان خواهد شد. علاّمه طباطبایی اعراض از ملّت ابراهیم را از حماقت نفس و تمیز ندادن ضرر و نفع خویش دانسته است(۱۴).
ب ـ فطرت، راه انحصاری آرامش روانی
از نظر بهداشت روانی، تنها تكیه بر یك یا چند دستور الهی كافی نیست، بلكه انسان موظّف است برای رشد خود، تمام آموزشهای الهی را به كار برد(۱۵). در قرآن كریم از این مدار به صراط مستقیم تعبیر شده است(۱۶) كه همان راه مشترك فطرت، عقل و شرع است. انسان ابتدا باید بصیرت داشته باشد تا از طریق مستقیم (صراط مستقیم) منحرف نشود(۱۷)؛ زیرا رفتن از راههای دیگر به گمراهی میانجامد و راه راست راه میانه و معتدل است(۱۸). مجموعه آموزشهای قرآن كریم، به عنوان «ذكراللّه» مطرح شدهاند، كه توجّه و كاربرد آنها، موجب آرامش، اطمینان روانی و ایجاد ظرفیّت گسترده روانی و دستیابی به رشد و قرب الهی میگردد(۱۹). در مقابل این طریق، انحراف از فطرت باعث دلتنگی است، گویا شخص میخواهد بلندپروازی نموده، از زمین تا فراز آسمان صعود كند(۲۰). اینجاست كه قرآن كریم میفرماید:
«انسانها در خسارت و زیانكاری هستند مگر اینكه به خدا ایمان آورده، عمل صالح به جا آورند و به درستی (حق) و پایداری (صبر) در دین همدیگر را سفارش كنند»(۲۱).
از این رو باید گفت: اگر بتوان سیستمهای ارتباطی و فعّالیّت انسان را در فعل و انفعالات روانی خود با محیط خویش، به صورت مدارهایی نشان داد، مدارهای زیر قابل طرح هستند:
۱ـ مدار ارتباطی انسان با خدا؛
۲ـ مدار ارتباطی انسان با خود؛
۳ـ مدار ارتباطی انسان با خانواده؛
۴ـ مدار اجتماعی انسان كه همان ارتباط آدمی با اجتماع است؛
۵ـ مدار انسان با طبیعت (مداری كه به روابط انسان با طبیعت مرتبط میباشد). تمام مدارهای مذكور در اسلام هنگامی میتوانند ارتباط و فعّالیّت انسان را در محیط خویشتن و با آن مفید گردانند و در فعل و انفعالات روانی او تأثیرات مطلوبی بر جای گذارند كه بر محور و جهت قرب به سوی خداوند متعال بوده، به گونهای پایهریزی شوند كه به زندگی بشر رنگ الهی بدهند: «صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ»(۲۲).ج ـ پیامدهای خروج از فطرت
انسان خارج شده از مدار فطرت به سان عنكبوتی است كه با تنیدن تار به دور خویش، هر چه فعّالیتش بیشتر شود اضطرابش فزونتر خواهد شد(۲۳). بر همین اساس قلب او محجوب، نفسش معیوب و روانش مخدوش گشته، دارای عقلی مغلوب و هوایی غالب میگردد(۲۴). بیماریهای چنین انسانی به صورتهای ذیل است:
۱ـ زنگار قلب
امام صادق علیهالسلام فرمود:
«انسان به واسطه معصیت، نقطههای سیاهی در قلب سفید خویش ایجاد میكند و با ادامه دادن، وقتی همه صفحه سفید قلب سیاه شد، دچار زنگزدگی قلب میشود، آنگونه كه خداوند در قرآن فرمود:
«این حرفها بهانه است، علّت اصلی این است كه بر اثر اعمال زشتشان دلهایشان زنگار گرفته است»(۲۵).
۲ـ حجاب قلب
حجاب قلب مانع از دیدن واقعی اشیاست. چنین انسانی از دیدن حقایق محروم شده(۲۶)، به آشفتگیهای روانی دچار میشود. چشم سرش باز، ولی چشم دلش نابیناست(۲۷) و بر قلب او نیز مهر زده شده، همانند كر و لالها از درك عمیق بیبهره میگردد(۲۸).
۳ـ ترس شدید
بشر خارج شده از فطرت مانند كسی است كه در تاریكی رعد و برق سرانگشت خویش را از بیم مرگ در گوشش نهد تا مبادا از شدت صاعقه بمیرد(۲۹) و او دچار حیرت میگردد، مانند انسانهایی كه ترس در دلشان لانه كرده، بر جنگ با دیگران جمع نمیشوند مگر با دشمنی، مكر و حیله و جاسوسی(۳۰)، به طوری كه كارزار بین خودشان نیز سخت است. شما آنها را جمع و متّحد گمان میكنید، ولی قلوبشان سخت پراكنده و از هم دور است(۳۱). ایشان دارای ظاهری آراسته و شگفتانگیزند، ولی در باطن همانند چوب خشك تكیه بر دیوارند كه هر صدایی بشنوند، میپندارند به ضرر آنان است(۳۲).
د ـ كنترل جریان شهوت (جهاد اكبر)
پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله بهترین راه شكوفایی فطرت در نهاد آدمی و تثبیت آرامش روانی را كنترل جریان شهوت و هوای نفس و آن را به مثابه جهاد اكبر در مقابل جنگ با كفّار میداند(۳۳). برخی از روشهای كنترل شهوت عبارتاند از:
۱ـ صبر و مقاومت در برابر شهوات(۳۴)؛ ۲ـ خوار شمردن شهوت به وسیله تقویت عقل(۳۵)؛ ۳ـ فراموش كردن شهوات با ایجاد شوق به بهشت(۳۶)؛ ۴ـ غلبه بر تمایلات شهوانی قبل از نیرومند شدن آنها(۳۷)؛ ۵ـ توجّه به كرامت نفس؛ ۶ـ سعی در دستیابی به خواسته شهوانی از راه حلال.
تحلیل فشار روانی به وسیله خود
برای تحلیل فشار روانی به وسیله خود در قرآن كریم راهكارهایی مطرح گردیده است:
خداوند بر انسان ناظر است و رویدادها تصادفی نیستند(۳۸).
در اسلام مبدأ حركت و انرژی از آنِ خداست(۳۹).
مبدأ ربوبیت جهان و جهانیان اوست(۴۰).
تفهیم این نكته كه اموال و اولاد(۴۱)، خیر و شرّ(۴۲)، و حیات و مرگ(۴۳) همه ابزار آزمون الهی هستند.
با این زمینههاست كه مؤمن در برابر مصیبت اظهار میدارد: «اِنَّا لِلَّهِ و اِنَّا اِلَیهِ رَاجِعُونَ»(۴۴) و میداند هر كجا كه باشد خداوند با اوست(۴۵) و از رگ گردن آدمی به او نزدیكتر است(۴۶).
همچنین درست است كه آمی اختیار دارد، ولی مشیّت الهی بر جهان حاكم است(۴۷). پس مؤمنان باید به جای اضطراب و فشار روانی، به خداوند توكّل كنند و بدانند تصمیمهای بشری تا به تقدیر الهی نرسد عملی نخواهد شد(۴۸).
با توجّه به راهبردهای مذكور، انسان درمییابد كه:
۱ـ گر چه زندگی نوعی میدان مسابقه است، ولی بجز علل عادی، راههای دیگری نیز ممكن است برای انسان گشوده شود.
۲ـ هر انسان خود را در محضر خدا میبیند و میداند كه «عالم محضر خداست و نباید در محضر خدا معصیت نماید»، پس خود را كنترل میكند.
۳ـ در مقابل بلاها صبور بوده، احساس شكست نخواهد كرد.
۴ـ انسان میفهمد كه نقشههای وی صددرصد پیاده نخواهد شد و در موقع شكست احساس اضطراب و ناآرامی نمیكند، لذا خود را مكلّف به وظیفه میبیند نه رسیدن به نتیجه(۴۹).
۵ـ از طریق ایجاد توكّل نوعی سرپرستی خداوند را در زندگی خویش حاكم نموده، شكست را احساس نخواهد نمود(۵۰).
استراحت و خواب
یكی دیگر از راههای مبارزه با فشار روانی از دیدگاه قرآن، استراحت و خواب میباشد كه عامل مهمّی برای ایجاد آرامش روانی است. طبق یافتههای دانش پزشكی خواب در شب اثربخشتر است، ولی برای رسیدن به خواب مؤثّر نباید به خواب شب اكتفا كرد، چرا كه از آیات الهی خواب شب و روزتان است(۵۱). همچنین قرآن كریم خواب را وسیله آسایش معرّفی نموده، آنجا كه میفرماید:
«هُوَ الَّذی جَعَلَ لَكُمُ الَّیْلَ لِتَسْكُنُوا فیهِ وَ النَّهَارَ مُبْصِرًا»(۵۲).
او خداوندی است كه برای شما شب را قرار داد تا در آن بیارامید و روز را روشن [گردانید].
در آیه دیگری آمده است:
«وَ جَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا * وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِبَاسا»(۵۳).
خواب را برای شما (مایه) قوام حیات و استراحت قرار دادیم و پرده سیاه شب را به مثابه لباس (مایه استراحت).
خواب عامل درمان اضطراب و ترس و رنج شدید میباشد؛ زیرا سلّولهای بدن، پس از خواب و استراحت، شادابی جدید خود را باز مییابند و مشكلات را در شرایط نشاط حل میكنند و از اضطراب و استرس درونی میكاهند(۵۴).نظام حمایتی خانواده
یكی از راههای مؤثّر و مورد نظر قرآن كریم در كاهش فشار روانی نظام خانواده است؛ زیرا خانواده یكی از اركان آرامش در جامعه و مهمترین منبع حمایت عاطفی در لحظات و مواقع فشار روانی است. تعبیر قرآن كریم در این باب بسیار جالب توجه و آموزنده است:
«وَ مِنْ ایَاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ اَنفُسِكُمْ اَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوآ اِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً»(۵۵)
این آیه آشكارا میرساند كانون خانواده برای سكونت و آرامش است، و مسلمانان به ویژه دو همسر باید این توصیه را از آفریدگار حكیم به جان بپذیرند و برای مسائل و اختلاف سلیقههای جزئی «سكون» را به «تلاطم» و «تضاد» تبدیل نكنند. مهمتر اینكه بدانند و باور كنند كه زوج مسلمان باید مودّت و محبت بینشان حاكم باشد، تا نه تنها تحت تأثیر فشارهای روانی قرار نگیرند، بلكه چنانكه در آیه آمده، رحمت الهی شامل حال آنان و فرزندانشان شود. روانشناسان با استناد به آیات مُبین قرآنی معتقدند كه نظام حمایتی خانواده به شیوههای ذیل میتواند در فشار و اضطراب روانی بسیار مؤثّر باشد:
۱ـ شناخت و كنترل اعضای خانواده: بهترین نمونه آن در قرآن شناخت حضرت یعقوب علیهالسلام از حسد فرزندان خویش است، از این رو به حضرت یوسف علیهالسلام سفارش میكند:
«لاَ تَقْصُصْ رُءْیَاكَ عَلیآ اِخْوَتِكَ فَیَكیدُوا لَكَ كَیْدًا»(۵۶)
زنهار، خواب خود را بر برادرانت حكایت مكن كه برای تو نیرنگی میاندیشند.
۲ـ حمایت از پدر و مادر و احترام به آنها: در چند آیه از قرآن كریم، پدر و مادر به عنوان استوانههای زندگی و خانواده معرّفی شدهاند؛ از جمله:
«وَ قَضی رَبُّكَ اَلاَ تَعْبُدُوآ اِلاَّآ اِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ اِحْسَانًا»(۵۷)
خدای تو حكم فرموده جز او هیچ كس را نپرستید و به پدر و مادر نیكی كنید.
۳ـ حمایت از اعضای خانواده: نمونه آن در قرآن، عفو حضرت یوسف علیهالسلام است كه پس از جفا و تهمت و ستم برادرانش گفت: «امروز خجل و متأثّر نباشید كه من شما را عفو كردم»(۵۸).
به وضع موجود نگریستن
یكی از زمینهها و راههای مهمّ كاهش فشار روانی و مبارزه جدّی با آن، به وضع موجود نگریستن است. قرآن كریم با آیات «وَ عَسی اَنْ تَكرَهُوا شَیئا وَ هُوَ خَیرٌ لَّكُمْ»(۵۹) و «فَعَسی اَنْ تَكْرَهُوا شَیئا وَ یَجْعَلَ اللّهُ فیهِ خَیْرا كَثیرا»(۶۰) به وضوح نگاه محدود به وضع فعلی و اینكه انسان تمام خیر و شرّ را در آن بداند، رد میكند. در فقه اسلامی هم قاعدهای هست معروف به قاعده میسور كه همان نگریستن به وضع موجود است؛ بدین معنی كه انسان باید به دنبال تكلیف و وظیفه كنونی خود باشد؛ زیرا با ناآرامی چیزی حل نمیشود(۶۱). از حضرت علی علیهالسلام نقل شده است كه فرمود: «المیسور لا یَسقُط بالمعسور»؛ مقدار ممكن تكلیف به واسطه جنبههای مشكل آن ساقط نمیگردد(۶۲). این اصل، نشانه آن است كه اگر برای انسان، در زندگی به هر دلیلی مانع و مشكلی پیش آید، برای رفع اضطراب و فشار روحی و رسیدن به آرامش روانی باید دست به كار شده، با انطباق با وضع موجود و موقعیّت جدید، اضطراب را كاهش دهد. در حقیقت، پیام مهم این اصل عبارت از انعطافپذیری انسان در برنامهریزی زندگی، جهت كاستن از فشار روانی و حركت در مسیر زندگی طبیعی و بازگشت به حالت طبیعی است(۶۳).
بیان هیجانها و توسل به نیایش و دعا
نیایش در تسكین و آرامبخشی انسان اثری اعجابانگیز دارد و بیان هیجانها، اعتراف و دعا به مثابه شیوههای برونریزی مطرح هستند؛ علاوه بر اینكه از روح حقشناسی نیز حكایت دارند و مسیری صحیح و مطلوب برای صیقل دادن دل با ذكر خدا به شمار میآیند؛ چنان كه فرمود:
«... اَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»
آگاه باشید كه با یاد خدا فقط دلها آرام میگیرد (تنها یاد خدا آرامبخش دلهاست)(۶۴).
انسان علاوه بر ذكر زبانی، با ذكر قلبی و با تمام وجود نیز باید متوجّه عظمت خدای متعال باشد و احساس نماید كه هر لحظه در محضر خداست. یكی از راههای تداوم ذكر خدا در نهاد انسان، تلاوت دائمی قرآن و گوش فرادادن به آوای دلنشین آن است؛ زیرا انسان را از خاك و جهان مادی به مبدأ بیچون متّصل میسازد و هنگامی كه دریچه دل با یاد خدا و قرائت آیات الهی و استماع به آنها باز شد، شیرینی صبر را میچشد، احساس فرومایگی از پناه بردن به غیر خدا میكند و نفس او نه تنها حالت رضا مییابد، بلكه جمال و زیبایی خدا را در توكّل به ساحت مقدّس او میبیند. از لحاظ جسمانی نیز علائم فیزیولوژیكی ناشی از اضطراب و فشارهای روانی در درون كاهش مییابد(۶۵). انسان وقتی در حالت دعا به یاد خدا باشد، احساس میكند كه خداوند هم به یاد اوست(۶۶). و اگر از یاد خدا اعراض كند، زندگی را سخت میبیند و خود را در تنگاتنگ حوادث و مصیبتهای نابهنجار مشاهده مینماید، چنانكه فرمود:
«وَ مَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِكرِی فَاِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْكًا»(۶۷).
انسان با ذكر و یاد خدا، به جای سرگرم شدن به هوسها، به حالت رضایت درون میرسد، وقتی دچار معصیت شد، احساس گناه میكند، با یاد خدا این احساس به او دست میدهد كه خدا او را میبخشاید و پناهگاهی در اختیار دارد(۶۸). بر همین اساس میتوان گفت: نماز انسان را از نادرستیها و زشتیها نهی میكند و یاد خدا از هر ذكری بالاتر است(۶۹). ذكر دسته جمعی نیز تصمیم و اراده انسانی را تقویت نموده، موجب میشود كه آدمی در كنار همنوعان مؤمن خود، احساس تنهایی ننماید. تسبیح و ذكر خدا پس از نماز و دعای دسته جمعی هم نوعی آرامشبخشی به مؤمنان است(۷۰). بر اساس بینش قرآن، عامل افزایش اضطرابهای روانی و فشارهای سرسامآور روحی، اعراض از ذكر خداست؛ زیرا موجب همنشین شدن با شیطان و ابتلا به وسوسههای بیحد و حصر او میگردد(۷۱). آدمی نیز با این حال، در همین حیات دنیوی خود را محدود نموده و هدف دیگری جز آن نخواهد داشت(۷۲) فراتر از زنده ماندن(انسان در جست و جوی معنی)
ویكتور فرانكل روان شناس اروپایی میگوید: انسانی كه چرایی دارد، میتواند هر چگونهای را تحمّل كند، وی سپس گامهای نُهگانهای را برای تحمّل فشار روانی مطرح میكند(۷۳). قرآن كریم نیز در این مسیر چهرههایی مصمّم و شكستناپذیر از پیامبران و اولیای الهی ترسیم میكند كه تندباد حوادث نه تنها آنها را از پای درنمیآورد، بلكه ایشان را مصمّمتر میسازد(۷۴).
به عنوان نمونه به پیامبرش میفرماید:
«فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ اُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ»(۷۵).
ای رسول ما! تو هم مانند پیامبران اولوالعزم صبور باش و بر امّت بر عذاب تعجیل مكن.
سپس سفارش میكند: در مقابل سخنان تهمتانگیزشان مقاومت داشته باش(۷۶).
انسان مؤمن از نقصان خیر و ثواب و از احاطه رنج و خوف بر خود بیمناك نیست(۷۷). اصولاً اولیای خداوند هیچ ترس و اندوهی به دل خود راه نمیدهند(۷۸). ایشان در حالت ایستاده، نشسته و خفته متفكّرانه و در حال خضوع میگویند: ما از خداییم و به سوی خدا باز میگردیم(۷۹).اتفاوت اساسی دیدگاه مادی و الهی نیز بر همین مبناست كه در دیدگاه الهی اگر انسان در این جهان مادی به خواستههای خود نرسید و دست نیافت، در عالم معنی و در سرای آخرت جبران خواهد شد، ولی بر اساس بینش مادی كه به خدا و عالم معنی و آخرت ایمان ندارند، از عنصر جبران خبری نیست، لذا در هنگام مواجه شدن با مشكلات، بیشتر دچار فشار روانی و یأس از زندگی شده، چه بسا تن به خودكشی میدهند. پس در مسئله هدفداری و جست و جوی معنی، میتوان گفت كه مؤمن در زندگی خود متوقّف نمیشود و در هر شرایطی انعطافپذیر بوده روحیّه خود را بر محیط منطبق میسازد؛ زیرا زندگی كنونی خود را مقدّمه زندگی جاودانه بهشت و رسیدن به رضوان الهی میداند(۸۰).
اعتقاد راسخ به قضا و قدر و تصادقی نبودن رویدادها
یكی از راهكارهای مهمّ مبارزه با فشار روانی از دیدگاه قرآن كریم، اعتقاد به اصل قضا و قدر است؛ یعنی امور جهان تصادفی نیست و تحت نظارت و تدبیر خداوند انجام میپذیرد. بر این اساس، یك مسلمان، در حالی كه معتقد به جبر نیست و از زیر بار مسئولیت شانه خالی نمیكند، به عنوان توحید افعالی، مبدأ هر حركت و انرژی را از خداوند میداند(۸۱) و خداوند را مربّی جهان و جهانیان میشناسد. به هر حال فواید مهمّ اعتقاد به این اصل والا و عظیم در كاهش و یا زدودن فشار روانی و اضطرابهای ناشی از آن را میتوان چنین برشمرد:
۱ـ حكیمانه دیدن نظام جهان: كسی كه به حاكمیت تقدیر خداوند حكیم بر كلّ جهان معتقد است، نظام جهان را نظامی حكیمانه مییابد؛ نظامی كه مبتنی بر حساب دقیق بوده، در مجموع، متوجّه مصالح عالی است. چنین بینش و اعتقادی موجب میشود كه انسان تنها به اندیشه و تدبیر خویش متّكی نبوده، هر كاری را كه میكند به مشیّت الهی ارجاع دهد(۸۲).
۲ـ اعتقاد به علل معنوی و مأیوس نشدن از نارسایی علل مادی: از نتایج مهمّ چنین باوری در سایه عقیده به قضا و قدر الهی آن است كه انسان با مشاهده نارسایی عوامل ظاهری، دچار یأس و نومیدی نمیشود، بلكه روح امید همواره در او زنده میماند. چنین شخصی هیچ وقت احساس شكست نمیكند، چرا كه همیشه در انتظار یكی از دو نیكی است؛ پیروزی یا شهادت(۸۳).
۳ـ جلوگیری از حزن و سرخوردگی: با اعتقاد به قضا و قدر الهی، انسان در لابلای همه امور دست خدا را میبیند؛ لذا تحمّل سختیهای زندگی بر او آسان شده، در برابر حوادث ناگوار خود را نمیبازد و هر مصیبتی را به اذن پروردگار میداند. همیشه شعار وی نیز این است:
«اِنَّا لِلَّهِ وَ اِنَّا اِلَیهِ رَاجِعُونَ»(۸۴).
چنین فردی احساس میكند كه هیچ گاه راه به رویش بسته نیست، حتّی اگر در این جهان از رنج و فشار نجات نیافت، میداند كه قیامت خانه ثواب است(۸۵). او هرگز اجازه نمیدهد كه بیتابی و بیقراری ـ كه از آثار ضعف روحی و فشارهای روانی ناگوار است ـ بر او چیره شود. به تعبیر زیبای مولا علی علیهالسلام :
«تذلّ الامور للمقادیر، حتّی یكون الحتف فی التّدبیر»(۸۶).
كارها پیرو قضا و قدر و تدبیر الهی است، به طوری كه گاهی تباهی و مرگ انسان در تدبیر و هوشیاری اوست.
۴ـ جلوگیری از غرور و سرمستی: اعتقاد به قضا و قدر الهی و تصادفی نبودن امور سبب میشود كه انسان از خوشیها و شادیهای زندگی سرمست نشده، به موفّقیّت و كامیابیها مغرور نگردد. كسی كه در برابر سختیها خود را میبازد، غالبا در برابر پیروزیها نیز سرمست و مغرور میشود؛ زیرا توفیقات را به خود نسبت داده، بر خویشتن میبالد، امّا كسی كه موفّقیّتها را نعمت خدا میداند و فضل و احسان او در حقّ خود میشمرد، دستخوش غرور نمیشود، بلكه از راه حقشناسی و شكرگزاری بر خضوع او افزوده میشود تا آنجا كه حتّی ناكامیهای ظاهری را هم وسیلهای برای خیر و پیشرفتهای دیگر میداند(۸۷).
صل توكّل و اعتقاد به آن
یكی دیگر از راههای سودمند و نتیجهبخش غلبه بر فشارهای روانی باور به «توكّل» است كه بر اساس اعتقاد راسخ به قضا و قدر الهی و توحید افعالی در آدمی شكل میگیرد. توكّل اعتماد به خداست و بدین معنی است كه انسان در پیمودن راه حق تزلزل به خود راه ندهد، تنها به تدبیر خود متّكی و مغرور نباشد و بداند كه اگر در زندگی هدفی صحیح و خداپسندانه برگزیند و فعّالیّت خود را متوجّه آن كند و نتیجه كار خود را به خدا وا گذارد، خداوند او را تحت حمایت خود قرار میدهد؛ لذا در این صورت نه تنها احساس فشار روحی و استرسهای روانی نمیكند، بلكه تقدیر الهی را در امور خود در نظر گرفته، آن را نوعی مصلحتاندیشی و خیرخواهی خداوند برای خویشتن میداند و همیشه ندا میدهد:
«اُفَوِّضُ اَمْریآ اِلَی اللّهِ اِنَّ اللّهَ بَصیرٌ بِالْعِبَادِ»(۸۸).
با این وصف، دانستن این نكته هم ضروری است كه توكّل به معنای این نیست كه بشر تماشاگر باشد و تمام امور را به این اصل ارجاع دهد؛ زیرا هر كسی به میزان سعی خود بهره میبرد(۸۹) و درست است كه انسان موجودی مختار است، ولی اختیار او در طبیعت و تاریخ در مسیر سنّت الهی است و سنّت خداوندی تبدیل و تغییرناپذیر است(۹۰).
ایجاد تحوّل روحی و تكیهگاه معنوی ایمان
از جمله روشها و راههای مقابله با فشار روانی ایجاد تحوّل روحی و تكیهگاه معنویِ ایمان یا اخلاق مذهبی است؛ زیرا انسان به واسطه احساس ایمان به خدا و بازگشت به خویش، قدرتی فوق تصوّر مییابد. تحلیل روانی ایمان چنین است: كسی كه به خداوند ایمان دارد احساس میكند تكیهگاهی محكم دارد و همه امورش تحت نظارت خداوند است و تمام عوامل سلب آرامش را پشت سر میگذارد؛ زیرا روزیدهنده و صاحب قوّت را خداوند میداند(۹۱). همچنین احساس میكند كه مرگ حتمی برای همه است(۹۲) و نمیتوان گریزی از آن داشت(۹۳). انسان مؤمن بر این باور است كه طول عمر هر كسی در علم محفوظ الهی ثبت است(۹۴). و در هر حال از رحمت خداوند مأیوس نمیگردد(۹۵). این است كه میداند اگر از خداوند چیزی بخواهد اجابت میگردد(۹۶) و غم و شادی نیز از اوست(۹۷). در باور انسان مؤمن، خداوند هم هدایتكننده است و هم سیرابگرداننده و هم در موقع مرض شفادهنده(۹۸). از همه مهمتر اینكه همیشه احساس میكند بزرگترین مدافع انسان خود خداست(۹۹) و این تفكّر صحیح است كه در مشكلات انسان را یاری نموده، او را ثابت قدم میسازد(۱۰۰). بنابراین به هر اندازه كه آرامش انسان كمتر باشد، به همان اندازه ایمانش ضعیف شده است. از نمونههای تحوّل روحی در قرآن كریم میتوان به داستان ساحران فرعون اشاره كرد(۱۰۱) و همچنین ماجرای آسیه همسر فرعون را نام برد كه از كاخ فرعونی و عزّت دنیوی برای حركت در مسیر رضای حق گذشت و گفت:
«رَبِّ ابْنِ لی عِنْدَكَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ»(۱۰۲).
پروردگارا، خانهای برای من نزد خودت در بهشت بساز و مرا از فرعون و كار او نجات ده.تلقّی مرگ به عنوان ادامه مسیر تكامل
تلقّی انسان از مرگ، یكی از محوریترین راهكارها و روشهای غلبه بر فشار روانی از منظر قرآن كریم است. مسلمانی كه میداند مرگ به مفهوم فنا و نابودی نیست، بلكه خروج از نشئهای و دخول در نشئهای دیگر است(۱۰۳)، هیچ گاه احساس ناامیدی نمیكند و این جهان را منزلگه اصلی خود نمیداند. مرگ به جای اینكه در مؤمن ایجاد فشار كند، اطمینان قلبی میآفریند؛ زیرا انسان با مرگ به لقاءاللّه و اعتماد درونی میرسد، در این حال هم خودش راضی است و هم خداوند از او خشنود است و هم به ملاقات بندگان مخلص خدا دست مییابد(۱۰۴). توجّه به این مقوله انسان را هر چه بهتر و بیشتر به لازمه جهانبینی الهی آگاه و آشنا مینماید و آن عبارت از هدفدار بودن جهان آفرینش است كه با حكمت الهی نیز سازگاری اصیل دارد؛ یعنی «ما آسمانها و زمین و آنچه را كه میان آنهاست به بازیچه نیافریدیم»(۱۰۵). پس هر موجودی بر اساس برنامهای سنجیده و حسابشده به این جهان گام مینهد و خود را به سوی هدف حكیمانهای كه رسیدن به لقاءاللّه و سفر به سرای ابدی یا جنّت رضوان الهی است، رهنمون میشود. این است كه با اعتماد قلبی و اطمینان درونی كامل، آرامش روانی را برای خویش در وجود و نهاد خود تثبیت میگرداند و گرفتار فشارهای روانیِ ناشی از پوچگرایی، یأس و ناامیدی از زندگی در این جهان و ترس از مرگ نمیگردد.
انسان مأمور به وظیفه است نه نتیجه
بر اساس این بینش و طبق معارف اسلامی، در صورتی كه انسان به واسطه قدرت نداشتن یا تقدیر الهی در كاری موفق نشد، میگوید من به وظیفه خود عمل نمودم، پیروزی و شكست و عزّت و ذلّت، همه دست خداست. درست است كه انسان در مقابل اعمالش مسئول است(۱۰۶) و بر اساس عملكردش مجازات میشود(۱۰۷) و به اندازه سعی و كوشش خود بهره میگیرد(۱۰۸) و آنچه بكارد میدرود(۱۰۹)، ولی مسئولیّت او به اندازه توان عملی و قدرت اوست(۱۱۰)، پس انسان مأمور به وظیفه است، نه نتیجه. مطابق این دیدگاه و با تقویت آن در درون، اكثر فشارهای روانی و اضطرابها كاهش مییابد. بنابراین بهترین راه برای آرامش داشتن همان ایمان به خدا و ذكر اوست كه بحث آن گذشت.
نتیجهگیری
با توجّه به مباحث مربوط به این موضوع باید یادآور شد كه تمام شیوهها و راهكارهای مهمّ مبارزه با فشار روانی را «ایمان به خدا و ذكر دائم او» تأمین میكند. با ایمان یك تكیهگاه روحی مطمئن در نهاد آدمی ایجاد میشود و باعث ایمنی و نجات او در جنگ با سختیها، مشكلات و نارساییهای زندگی میگردد:
«الَّذینَ امَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوآ ایمَانَهُمْ بِظُـلْمٍ اُولـئِكَ لَهُمُ الاَْمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ»(۱۱۱)
آنان كه ایمان به خدا آوردند و ایمانشان را به ظلم و ستم نیالودند در دو عالم ایمنی برای آنهاست و هم ایشان به حقیقت هدایت یافتهاند.
این آیه به وضوح میرساند كه امنیّت و هدایت در سایه ایمان عملی میشود و آرامش حقیقی از ایمانِ بدون ظلم به دست میآید.
به هر حال، توجّه به قرآن كریم و راهكارهای مطرح شده آن در سایهسار ایمان به خدا بهترین تدبیر و والاترین و مطلوبترین شیوه مبارزه و غلبه بر فشار روانی، استرسهای درونی و اضطرابهای ناشی از آنهاست. امید آنكه با اُنس هر چه بیشتر و التفات روزافزون همه قشرهای جامعه اسلامی به قرآن كریم، ناامیدی، فشار روانی و اضطرابهای درونی ناشی از مشكلات، شكستها و سختیهای طاقتفرسا از زندگی آنها رخت بر بندد؛ ان شاءاللّه.
منابع و مآخذ
۱ ـ استورا، تنیدگی یا استرس، ترجمه پریرخ دادستان، چاپ دوم: تهران، انشارات رشد، ۱۳۷۷ش.
۲ ـ بستانی، محمود، اسلام و روانشناسی، ترجمه محمود هویشم، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۳ش.
۳ ـ پاول، فشار روانی، اضطراب و راههای مقابله با آن، ترجمه عباس بخشیپور و حسن صبوری، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۷ش.
۴ ـ حسینی، سید ابوالقاسم، اصول بهداشت روانی، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۴ش.
۵ ـ حسینی، سید ابوالقاسم، بررسی مقدماتی اصول روانشناسی اسلامی، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۶۴ش.
۶ ـ حسینی كوهساری، سید اسحاق، «راهكارهای مقابله با فشار روانی در قرآن»، قم، مجلّه مجتمع آموزش عالی قم (فصلنامه تخصّصی علوم انسانی)، سال سوم، شماره نهم، بهار و تابستان ۱۳۸۰ش.
۷ ـ شرقاوی، حسن محمّد، گامی فراسوی روانشناسی، ترجمه دكتر سید محمّد باقر حجّتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
۸ ـ شفر، مارتین، فشار روانی، ترجمه پروین بلورچی، تهران، انتشارات پاژنگ، ۱۳۶۷ش.
۹ ـ طباطبایی، سید محمّد حسین، المیزان، بیروت، مؤسّسه اعلمی، ۱۳۹۳ق.
۱۰ ـ مجلسی، محمّد باقر، بحارالأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
۱۱ ـ فولادوند، محمّد مهدی، ترجمه قرآن كریم، قم، انتشارات دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۷۷ش.
۱۲ ـ كلینی، محمّد بن یعقوب، اصول كافی، تهران، دارالكتب الاسلامیة، ۱۳۸۸ق.
۱۳ ـ لو، پی یر ـ لو، هنری، استرس دائمی، ترجمه عباس قریب، مشهد، انتشارات درخشش، ۱۳۷۱ش.
۱۴ ـ محمدی ریشهری، محمّد، میزان الحكمه، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۱۶ق.
۱۵ ـ مجیدی، سید علی، «نقش آوای قرآن در كاهش اضطراب بیماران»، اصفهان، فصلنامه قرآنی كوثر، سال سوم، شماره هفتم و هشتم، زمستان ۱۳۸۱ و بهار ۱۳۸۲ش.
۱۶ ـ مطهری، مرتضی، فطرت، چاپ دهم: تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۷ش.
۱۷ ـ مكارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، انتشارات هدف، ۱۳۶۳ش.
۱۸ ـ مولا علی علیهالسلام ، نهج البلاغه، گردآوری سید رضی، ترجمه مرحوم محمّد دشتی، قم، انتشارات مشرقین، ۱۳۷۹ش.
۱۹ ـ نجاتی، محمّد عثمان، قرآن و روانشناسی، ترجمه عباس عرب، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۶ش.
۲۰ ـ نیكبخت، علیرضا، استعانت از قرآن كریم در شفای جسمانی، تهران، انتشارات قبله، ۱۳۷۸ش.
۱ ـ علیرضا نیكبخت، استعانت از قرآن كریم در شفای جسمانی، ص ۵۷-۵۰؛ همچنین بنگرید به: محمّد عثمان نجاتی، قرآن و روانشناسی، ترجمه عباس عرب، ص ۵۸-۱۰.
۲ ـ علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج ۱۸، ص ۴۲۴.
۳ ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۶.
۴ ـ مرتضی مطهّری، فطرت، ص ۲۹.
۵ ـ طه / ۵۰.
۶ ـ اعلی / ۳.
۷ ـ علق / ۵.
۸ ـ اسراء / ۴۰-۸ و عبس / ۲۰.
۹ ـ اسراء / ۲۰.
۱۰ ـ روم / ۳۰ و ۳۱.۱۱ ـ محمّد حسین طباطبایی، المیزان، ج ۱۶، ص ۱۷۸.
۱۲ ـ انعام / ۱۶۱.
۱۳ ـ بقره / ۱۳۰.
۱۴ ـ علاّمه طباطبایی، المیزان، ج ۱، ص ۳۰۰.
۱۵ ـ بقره / ۸۵.
۱۶ ـ زخرف / ۴۳.
۱۷ ـ محمّد بن یعقوب كلینی، اصول كافی، ج ۱، ص ۴۳.
۱۸ ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۶.
۱۹ ـ سید ابوالقاسم حسینی، اصول بهداشت روانی، ص ۵۶-۵۵.
۲۰ ـ انعام / ۱۲۶-۱۲۵.
۲۱ ـ عصر / ۳-۱.
۲۲ ـ بقره / ۱۳۸. بنگرید به: سید ابوالقاسم حسینی، بررسی مقدماتی روانشناسی اسلامی، ص ۲۸۶-۲۸۲؛ همو، اصول بهداشت روانی، ص ۵۲-۵۰.
۲۳ ـ عنكبوت / ۴۱.
۲۴ ـ دعای صباح مولا علی علیهالسلام : «الهی قلبی محجوب و نفسی معیوب...».
۲۵ ـ بنگرید به: تفسیر نورالثقلین، ج ۲، ص ۱۰۳-۱۰۱ و ج ۶، ص ۱۵۳.
۲۶ ـ اسراء / ۴۶-۴۵ و كهف / ۵۷.
۲۷ ـ حج / ۴۶، طه / ۱۲۶-۱۲۴.
۲۸ ـ بقره / ۱۸.
۲۹ ـ بقره / ۱۹.
۳۰ ـانعام / ۷۱.
۳۱ ـ حشر / ۲، ۱۳، ۱۴.
۳۲ ـ «كاَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَة»، منافقون / ۴.
۳۳ ـ شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ماده جهاد.
۳۴ ـ غرر الحكم، ج ۲، ص ۷۲.
۳۵ ـ همان، ج ۵، ص ۲۵۵.
۳۶ ـ همان، ص ۳۲۸.
۳۷ ـ بنگرید به: سید اسحاق حسینی كوهساری، «راهكارهای مقابله با فشار روانی در قرآن»، ص ۲۰۶-۲۰۵.
۳۸ ـ تغابن / ۱۱.
۳۹ ـ كهف / ۳۹.
۴۰ ـ حمد / ۱.
۴۱ ـ تغابن / ۱۵.
۴۲ ـ انبیاء / ۳۵.
۴۳ ـ ملك / ۲-۱.
۴۴ بقره / ۱۵۷-۱۵۶.
۴۵ ـ حدید / ۴.
۴۶ ـ قآ / ۱۶.
۴۷ ـ «قُلْ لَنْ یُصیبَنَآ اِلاَّ مَا كَتَبَ اللّهُ لَنَا هُوَ مَوْلینَا وَعَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» توبه / ۵۱.
۴۸ ـ «وَ لاَ تَقُولَنَّ لِشَایْءٍ اِنّی فَاعِلٌ ذلِكَ غَدًا * اِلاَّآ اَنْ یَشَآءَ اللّهُ...» كهف / ۲۲ و ۲۳.
۴۹ ـ بنگرید به: سید اسحاق حسینی كوهساری، «راهكارهای مقابله با فشار روانی در قرآن»، ص ۲۰۸-۲۰۷.
۵۰ ـ «قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَآ اِلآَّ اِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ» توبه / ۵۲.
۵۱ ـ «وَ مِنْ آیَاتِهِ مَنَامُكُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ» روم / ۲۳. بنگرید به: سید ابوالقاسم حسینی، اصول بهداشت روانی، ص ۹۱-۸۶؛ مارتین شفر، فشار روانی، ترجمه پروین بلورچی، ص ۱۰۷-۱۰۶؛ پاول، فشار روانی و اضطراب، ترجمه عبّاس بخشیپور و حسن صبوری، ص ۲۰۰-۱۹۷.
۵۲ ـ یونس / ۶۷، غافر ۶۱ و نمل / ۸۶.
۵۳ ـ نبأ / ۹-۸ و فرقان ۴۷.
۵۴ ـ بنگرید به: محمود بستانی، اسلام و روانشناسی، ترجمه محمود هویشم، ص ۳۲۰-۳۰۷.
۵۵ ـ روم / ۲۱
۵۶ ـ یوسف / ۵.
۵۷ ـ اسراء / ۲۳.
۵۸ ـ یوسف / ۹۲.
۵۹ ـ بقره / ۲۱۶.
۶۰ ـ نساء / ۱۹.۶۱ ـ بنگرید به: مكارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ج ۳، ص ۱۷۰-۱۶۹.
۶۲ ـ همان، ج ۳، ۱۸۴-۱۶۹، قاعده میسور.
۶۳ ـ بنگرید به: سید ابوالقاسم حسینی، اصول بهداشت روانی، ص ۱۹۷-۱۹۵ و همچنین سید اسحاق حسینی كوهساری، «راهكارهای مقابله با فشار روانی در قرآن»، ص ۲۱۳-۲۱۲.
۶۴ ـ رعد / ۲۸. بنگرید به: استورا، تنیدگی یا استرس، ترجمه پریرخ دادستان، ص ۹۶-۹۵؛ پییر لو ـ هنری لو، استرس دائمی، ترجمه عباس قریب، ص ۲۲۳-۲۲۲؛ محمّد عثمان نجاتی، قرآن و روانشناسی، ترجمه عباس عرب، ص ۴۷-۴۰.
۶۵ ـ بنگرید به: علیرضا نیكبخت، استعانت از قرآن كریم در شفای جسمانی، ص ۵۹-۵۵؛ همچنین بنگرید به: «تأثیر شگرف آوای وحی بر اضطراب بیماران»، سید علی مجیدی، ص ۲۲-۲۱.
۶۶ ـ «فَاذْكُرُونی اَذْكُرْكُمْ» بقره / ۱۵۲.
۶۷ ـ طه / ۱۲۴.
۶۸ ـ كهف / ۲۸ و آل عمران / ۱۳۵؛ حسن محمّد شرقاوی، گامی فراسوی روانشناسی، ترجمه دكتر سید محمّد باقر حجّتی، ص ۳۷۶-۳۷۴.
۶۹ ـ «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشَاء وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللّهِ اَكْبَر» عنكبوت / ۴۵.
۷۰ ـ بنگرید به: حسن محمّد شرقاوی، گامی فراسوی روانشناسی، ترجمه دكتر سید محمّد باقر حجّتی، ص ۳۵۶-۳۵۵.
۷۱ ـ «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرینٌ» زخرف / ۳۶.
۷۲ ـ نجم / ۳۰-۲۹.
۷۳ ـ بنگرید به: ویكتور فرانكل، انسان در جست و جوی معنی، ص ۴۲-۳۸.
۷۴ ـ آل عمران / ۱۴۶.
۷۵ ـ احقاف / ۳۵.
۷۶ ـ قآ / ۳۹ و مزّمل / ۱۷.
۷۷ ـ جن / ۱۳.
۷۸ ـ یونس / ۶۳.
۷ ـ بقره / ۱۵۶.
۸۰ ـ بنگرید به: محمود بُستانی، اسلام و روانشناسی، ترجمه محمود هویشم، ص ۱۹۳-۱۹۲؛ همچنین بنگرید به: مارتین شفر، فشار روانی، ترجمه پروین بلورچی، ص ۲۵۳-۲۲۷؛ همچنین ویكتور فرانكل، انسان در جست و جوی معنی، ص ۴۶-۴۵.
۸۱ ـ كهف / ۳۹.
۸۲ ـ كهف / ۲۳.
۸۳ ـ توبه / ۵۲.
۸۴ ـ بقره / ۱۵۶-۱۵۵ و توبه / ۵۱.
۸۵ ـ تغابن / ۱۱.
۸۶ ـ نهج البلاغه، حكمت ۱۶.
۸۷ ـ «لِكَیْلاَ تَاْسَوْا عَلی مَا فَاتَكُمْ وَلاَ تَفْرَحُوا بِمَآ ءاتیكُمْ» حدید / ۲۳.
۸۸ ـ مؤمن (غافر) / ۴۴.
۸۹ ـ نجم / ۳۹.
۹۰ ـ فاطر / ۴۳ و فتح / ۲۳.
۹۱ ـ ذاریات / ۵۸.
۹۲ ـ آل عمران / ۱۵۸.
۹۳ ـ احزاب / ۱۶.
۹۴ ـ فاطر / ۱۱.
۹۵ ـ زمر / ۵۳.
۹۶ ـ انبیاء / ۸۹-۸۷.
۹۷ ـ نجم / ۴۳.
۹۸ ـ شعراء / ۸۱-۷۸.
۹۹ ـ حج / ۳۸.
۱۰۰ ـ ابراهیم / ۲۷.
۱۰۱ ـ طه / ۷۶-۶۳.
۱۰۲ ـ تحریم / ۱۱.
۱۰۳ ـ آل عمران / ۱۸۵.
۱۰۴ ـ «یَا اَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * اِرْجِعی اِلی رَبِّكِ رَاضِیَةً مَرْضِیّة» فجر ۲۸-۲۷. برای اطلاعات بیشتر بنگرید به: ابوالقاسم حسینی، اصول بهداشت روانی، ص ۷۶-۷۴.
۱۰۵ ـ انعام / ۷۳؛ آل عمران / ۱۹۱؛ انبیاء / ۱۶ و ۱۷.
۱۰۶ ـ «كلّكم راع و كلّكم مسؤول عن رعیّته». محمّد محمّدی ریشهری، میزان الحكمة، ج ۴، ص ۳۲۷.
۱۰۷ مدّثّر / ۳۸.
۱۰۸ ـ نجم / ۳۹.
۱۰۹ زلزله / ۹-۷.
۱۱۰ ـ بقره / ۲۸۶.
۱۱۱ ـ انعام / ۸۲.
منبع:فصلنامه مشكوة، شماره ۸۳
بازگشت به فطرت
اوّلین مسئله و نخستین شیوه مقابله با فشارهای روانی از نظر قرآن كریم، بازگشت به فطرت است كه اساس آرامش روانی میباشد. فطرت، اصلی واقعی، طبیعی و جهانشمول است كه مربوط به انسان و زمان و مكانی خاص نیست، بلكه مرتبط به همه انسانهاست. از دیدگاه قرآن، انحرافات روانی ریشه در انحراف از فطرت دارد؛ از این رو بازگشت به فطرت در بهداشت روانی از نظر اسلام مورد عنایت قرار گرفته است و در آن مباحث ذیل قابل بررسی است: مدار فطرت و شهوت؛ جریان فطرت؛ فطرت راه انحصاری آرامش روانی؛ پیامدهای خروج از فطرت؛ جهاد اكبر (كنترل شهوات). در این نوشتار به بررسی برخی از مسائل یاد شده كه ارتباط بیشتری با موضوع دارند میپردازیم.
الف ـ مدار فطرت و شهوت
در مكتب اسلام، از سیر صعودی و تكاملی به سوی نفس مطمئنه، به جریان عقلمداری یا فطرت و قلب سلیم، و از سیر نزولی و حركت به طرف نفس امّاره، به جریان شهوت و قلب مریض یا هوای نفس تعبیر میشود و میان این دو جریان، نوعی تضاد و تصادم تا پایان عمر وجود دارد. در هر صورت، هیچ یك از جریانهای مذكور به كلّی از بین نمیرود، بلكه گاه تضعیف میگردد و با تغییر وضع ممكن است در موقعیّت مناسب، مجددا رشد یابد. باید توجّه داشت كه هر كدام از دو جریان، در تمام عمر انسان به مقتضای خود عمل مینماید و تنها قدرت و ضعف هر یك و میزان هماهنگی عقل و اراده بین آنها، موجب بروز آثار مختلف روانی و اخلاقی میگردد. میتوان با این اظهارات، عقل را همچون صاحبخانهای فرض كرد كه چون خانه را از آنِ خویش میپندارد و طبق قوانین فطرت آن را به دست آورده است، با آرامش و آسایش در آن میخوابد و هوای نفس مانند دزدی است كه قصد دستبرد و تسلّط بر خانه را دارد و همواره مترصّد فرصتی است تا به هدف خود برسد. بر این اساس امام صادق علیهالسلام میفرماید:
«الهوی یقظان و العقل نائم»(۲).
هوای [نفس] همواره بیدار، ولی عقل در خواب است.
امام علی علیهالسلام نیز در حالی كه بین مبادی عقل و شهوت مقایسه میكند، در توضیح آنها چنین میفرماید:
«الا و انّ الخطایا خیل شمس حُمل علیها اهلها و خلعت لجمها الا و ان التقوی مطایا ذلل حُمِلَ علیها اهلها و اعطوا اَزمتها»(۳).
خطایا كه همان شهوت است همچون اسب سركشی است كه سواركار بر آن نشسته و افسارش از اختیار وی خارج شده و تقوا (عقل) همانند مركبی آرام و مطیع است كه سواركار بر آن نشسته و زمامش به او سپرده شده است.
بدینسان فطرت، جزء سرشت انسان و امری تكوینی بوده، مشتمل بر امور انسانی و ماورای حیوانی است و برای اوّلین بار در قرآن، به عنوان یك جریان روانی ثابت و مشترك مورد تأكید قرار گرفته است(۴):
خداوند به هستی نعمت وجود بخشید و به راه كمالشان هدایت كرد(۵)؛ هر چیز را قدر و اندازه داد و به كمال هدایت نمود(۶)؛ به انسان آنچه را نمیدانست الهام كرد و آموخت(۷) و راه كمال و هدایت را بر او سهل و آسان ساخت(۸).
در این مسیر، راه هدایت و ضلالت برای همگان باز است، چنان كه میفرماید:
«كُلاًّ نُّمِدُّ هآؤُلاَآءِ وَ هآؤُلاَآءِ»(۹)
ما به هر دو فرقه از دنیاطلبان و آخرتطلبان به لطف خود مدد میرسانیم.
نیز در آیه دیگر میفرماید:
«فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّینِ حَنیفًا فِطْرَتَ اللّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لاَ تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِكَ الدّینُ الْقَیِّمُ وَ لكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ * مُنیبینَ اِلَیْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ اَقیمُوا الصَّلوةَ وَ لاَ تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكین»(۱۰).
آری، زمانی كه انسان از فطرت منحرف شد و تقوای دینی را مراعات ننمود، تعادل قوای داخلی او یعنی شهوت، غضب، محبّت و كراهت به هم میخورد و عملكرد قوای ادراكی وی مختل میگردد(۱۱).
از دین فطرت یا حنیف در قرآن به دین ابراهیمی یاد شده و پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله نیز بر آن آیین بود(۱۲).
بر اساس بینش قرآن، خروج از فطرت و انحراف از دین حنیف ابراهیمی، نوعی بیماری روانی به شمار میآید:
«وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ اِبْرهیمَ اِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ»(۱۳).
چه كسی جز افراد سفیه و نادان، از آیین ابراهیم، رویگردان خواهد شد. علاّمه طباطبایی اعراض از ملّت ابراهیم را از حماقت نفس و تمیز ندادن ضرر و نفع خویش دانسته است(۱۴).
ب ـ فطرت، راه انحصاری آرامش روانی
از نظر بهداشت روانی، تنها تكیه بر یك یا چند دستور الهی كافی نیست، بلكه انسان موظّف است برای رشد خود، تمام آموزشهای الهی را به كار برد(۱۵). در قرآن كریم از این مدار به صراط مستقیم تعبیر شده است(۱۶) كه همان راه مشترك فطرت، عقل و شرع است. انسان ابتدا باید بصیرت داشته باشد تا از طریق مستقیم (صراط مستقیم) منحرف نشود(۱۷)؛ زیرا رفتن از راههای دیگر به گمراهی میانجامد و راه راست راه میانه و معتدل است(۱۸). مجموعه آموزشهای قرآن كریم، به عنوان «ذكراللّه» مطرح شدهاند، كه توجّه و كاربرد آنها، موجب آرامش، اطمینان روانی و ایجاد ظرفیّت گسترده روانی و دستیابی به رشد و قرب الهی میگردد(۱۹). در مقابل این طریق، انحراف از فطرت باعث دلتنگی است، گویا شخص میخواهد بلندپروازی نموده، از زمین تا فراز آسمان صعود كند(۲۰). اینجاست كه قرآن كریم میفرماید:
«انسانها در خسارت و زیانكاری هستند مگر اینكه به خدا ایمان آورده، عمل صالح به جا آورند و به درستی (حق) و پایداری (صبر) در دین همدیگر را سفارش كنند»(۲۱).
از این رو باید گفت: اگر بتوان سیستمهای ارتباطی و فعّالیّت انسان را در فعل و انفعالات روانی خود با محیط خویش، به صورت مدارهایی نشان داد، مدارهای زیر قابل طرح هستند:
۱ـ مدار ارتباطی انسان با خدا؛
۲ـ مدار ارتباطی انسان با خود؛
۳ـ مدار ارتباطی انسان با خانواده؛
۴ـ مدار اجتماعی انسان كه همان ارتباط آدمی با اجتماع است؛
۵ـ مدار انسان با طبیعت (مداری كه به روابط انسان با طبیعت مرتبط میباشد). تمام مدارهای مذكور در اسلام هنگامی میتوانند ارتباط و فعّالیّت انسان را در محیط خویشتن و با آن مفید گردانند و در فعل و انفعالات روانی او تأثیرات مطلوبی بر جای گذارند كه بر محور و جهت قرب به سوی خداوند متعال بوده، به گونهای پایهریزی شوند كه به زندگی بشر رنگ الهی بدهند: «صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ»(۲۲).ج ـ پیامدهای خروج از فطرت
انسان خارج شده از مدار فطرت به سان عنكبوتی است كه با تنیدن تار به دور خویش، هر چه فعّالیتش بیشتر شود اضطرابش فزونتر خواهد شد(۲۳). بر همین اساس قلب او محجوب، نفسش معیوب و روانش مخدوش گشته، دارای عقلی مغلوب و هوایی غالب میگردد(۲۴). بیماریهای چنین انسانی به صورتهای ذیل است:
۱ـ زنگار قلب
امام صادق علیهالسلام فرمود:
«انسان به واسطه معصیت، نقطههای سیاهی در قلب سفید خویش ایجاد میكند و با ادامه دادن، وقتی همه صفحه سفید قلب سیاه شد، دچار زنگزدگی قلب میشود، آنگونه كه خداوند در قرآن فرمود:
«این حرفها بهانه است، علّت اصلی این است كه بر اثر اعمال زشتشان دلهایشان زنگار گرفته است»(۲۵).
۲ـ حجاب قلب
حجاب قلب مانع از دیدن واقعی اشیاست. چنین انسانی از دیدن حقایق محروم شده(۲۶)، به آشفتگیهای روانی دچار میشود. چشم سرش باز، ولی چشم دلش نابیناست(۲۷) و بر قلب او نیز مهر زده شده، همانند كر و لالها از درك عمیق بیبهره میگردد(۲۸).
۳ـ ترس شدید
بشر خارج شده از فطرت مانند كسی است كه در تاریكی رعد و برق سرانگشت خویش را از بیم مرگ در گوشش نهد تا مبادا از شدت صاعقه بمیرد(۲۹) و او دچار حیرت میگردد، مانند انسانهایی كه ترس در دلشان لانه كرده، بر جنگ با دیگران جمع نمیشوند مگر با دشمنی، مكر و حیله و جاسوسی(۳۰)، به طوری كه كارزار بین خودشان نیز سخت است. شما آنها را جمع و متّحد گمان میكنید، ولی قلوبشان سخت پراكنده و از هم دور است(۳۱). ایشان دارای ظاهری آراسته و شگفتانگیزند، ولی در باطن همانند چوب خشك تكیه بر دیوارند كه هر صدایی بشنوند، میپندارند به ضرر آنان است(۳۲).
د ـ كنترل جریان شهوت (جهاد اكبر)
پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله بهترین راه شكوفایی فطرت در نهاد آدمی و تثبیت آرامش روانی را كنترل جریان شهوت و هوای نفس و آن را به مثابه جهاد اكبر در مقابل جنگ با كفّار میداند(۳۳). برخی از روشهای كنترل شهوت عبارتاند از:
۱ـ صبر و مقاومت در برابر شهوات(۳۴)؛ ۲ـ خوار شمردن شهوت به وسیله تقویت عقل(۳۵)؛ ۳ـ فراموش كردن شهوات با ایجاد شوق به بهشت(۳۶)؛ ۴ـ غلبه بر تمایلات شهوانی قبل از نیرومند شدن آنها(۳۷)؛ ۵ـ توجّه به كرامت نفس؛ ۶ـ سعی در دستیابی به خواسته شهوانی از راه حلال.
تحلیل فشار روانی به وسیله خود
برای تحلیل فشار روانی به وسیله خود در قرآن كریم راهكارهایی مطرح گردیده است:
خداوند بر انسان ناظر است و رویدادها تصادفی نیستند(۳۸).
در اسلام مبدأ حركت و انرژی از آنِ خداست(۳۹).
مبدأ ربوبیت جهان و جهانیان اوست(۴۰).
تفهیم این نكته كه اموال و اولاد(۴۱)، خیر و شرّ(۴۲)، و حیات و مرگ(۴۳) همه ابزار آزمون الهی هستند.
با این زمینههاست كه مؤمن در برابر مصیبت اظهار میدارد: «اِنَّا لِلَّهِ و اِنَّا اِلَیهِ رَاجِعُونَ»(۴۴) و میداند هر كجا كه باشد خداوند با اوست(۴۵) و از رگ گردن آدمی به او نزدیكتر است(۴۶).
همچنین درست است كه آمی اختیار دارد، ولی مشیّت الهی بر جهان حاكم است(۴۷). پس مؤمنان باید به جای اضطراب و فشار روانی، به خداوند توكّل كنند و بدانند تصمیمهای بشری تا به تقدیر الهی نرسد عملی نخواهد شد(۴۸).
با توجّه به راهبردهای مذكور، انسان درمییابد كه:
۱ـ گر چه زندگی نوعی میدان مسابقه است، ولی بجز علل عادی، راههای دیگری نیز ممكن است برای انسان گشوده شود.
۲ـ هر انسان خود را در محضر خدا میبیند و میداند كه «عالم محضر خداست و نباید در محضر خدا معصیت نماید»، پس خود را كنترل میكند.
۳ـ در مقابل بلاها صبور بوده، احساس شكست نخواهد كرد.
۴ـ انسان میفهمد كه نقشههای وی صددرصد پیاده نخواهد شد و در موقع شكست احساس اضطراب و ناآرامی نمیكند، لذا خود را مكلّف به وظیفه میبیند نه رسیدن به نتیجه(۴۹).
۵ـ از طریق ایجاد توكّل نوعی سرپرستی خداوند را در زندگی خویش حاكم نموده، شكست را احساس نخواهد نمود(۵۰).
استراحت و خواب
یكی دیگر از راههای مبارزه با فشار روانی از دیدگاه قرآن، استراحت و خواب میباشد كه عامل مهمّی برای ایجاد آرامش روانی است. طبق یافتههای دانش پزشكی خواب در شب اثربخشتر است، ولی برای رسیدن به خواب مؤثّر نباید به خواب شب اكتفا كرد، چرا كه از آیات الهی خواب شب و روزتان است(۵۱). همچنین قرآن كریم خواب را وسیله آسایش معرّفی نموده، آنجا كه میفرماید:
«هُوَ الَّذی جَعَلَ لَكُمُ الَّیْلَ لِتَسْكُنُوا فیهِ وَ النَّهَارَ مُبْصِرًا»(۵۲).
او خداوندی است كه برای شما شب را قرار داد تا در آن بیارامید و روز را روشن [گردانید].
در آیه دیگری آمده است:
«وَ جَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا * وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِبَاسا»(۵۳).
خواب را برای شما (مایه) قوام حیات و استراحت قرار دادیم و پرده سیاه شب را به مثابه لباس (مایه استراحت).
خواب عامل درمان اضطراب و ترس و رنج شدید میباشد؛ زیرا سلّولهای بدن، پس از خواب و استراحت، شادابی جدید خود را باز مییابند و مشكلات را در شرایط نشاط حل میكنند و از اضطراب و استرس درونی میكاهند(۵۴).نظام حمایتی خانواده
یكی از راههای مؤثّر و مورد نظر قرآن كریم در كاهش فشار روانی نظام خانواده است؛ زیرا خانواده یكی از اركان آرامش در جامعه و مهمترین منبع حمایت عاطفی در لحظات و مواقع فشار روانی است. تعبیر قرآن كریم در این باب بسیار جالب توجه و آموزنده است:
«وَ مِنْ ایَاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ اَنفُسِكُمْ اَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوآ اِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً»(۵۵)
این آیه آشكارا میرساند كانون خانواده برای سكونت و آرامش است، و مسلمانان به ویژه دو همسر باید این توصیه را از آفریدگار حكیم به جان بپذیرند و برای مسائل و اختلاف سلیقههای جزئی «سكون» را به «تلاطم» و «تضاد» تبدیل نكنند. مهمتر اینكه بدانند و باور كنند كه زوج مسلمان باید مودّت و محبت بینشان حاكم باشد، تا نه تنها تحت تأثیر فشارهای روانی قرار نگیرند، بلكه چنانكه در آیه آمده، رحمت الهی شامل حال آنان و فرزندانشان شود. روانشناسان با استناد به آیات مُبین قرآنی معتقدند كه نظام حمایتی خانواده به شیوههای ذیل میتواند در فشار و اضطراب روانی بسیار مؤثّر باشد:
۱ـ شناخت و كنترل اعضای خانواده: بهترین نمونه آن در قرآن شناخت حضرت یعقوب علیهالسلام از حسد فرزندان خویش است، از این رو به حضرت یوسف علیهالسلام سفارش میكند:
«لاَ تَقْصُصْ رُءْیَاكَ عَلیآ اِخْوَتِكَ فَیَكیدُوا لَكَ كَیْدًا»(۵۶)
زنهار، خواب خود را بر برادرانت حكایت مكن كه برای تو نیرنگی میاندیشند.
۲ـ حمایت از پدر و مادر و احترام به آنها: در چند آیه از قرآن كریم، پدر و مادر به عنوان استوانههای زندگی و خانواده معرّفی شدهاند؛ از جمله:
«وَ قَضی رَبُّكَ اَلاَ تَعْبُدُوآ اِلاَّآ اِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ اِحْسَانًا»(۵۷)
خدای تو حكم فرموده جز او هیچ كس را نپرستید و به پدر و مادر نیكی كنید.
۳ـ حمایت از اعضای خانواده: نمونه آن در قرآن، عفو حضرت یوسف علیهالسلام است كه پس از جفا و تهمت و ستم برادرانش گفت: «امروز خجل و متأثّر نباشید كه من شما را عفو كردم»(۵۸).
به وضع موجود نگریستن
یكی از زمینهها و راههای مهمّ كاهش فشار روانی و مبارزه جدّی با آن، به وضع موجود نگریستن است. قرآن كریم با آیات «وَ عَسی اَنْ تَكرَهُوا شَیئا وَ هُوَ خَیرٌ لَّكُمْ»(۵۹) و «فَعَسی اَنْ تَكْرَهُوا شَیئا وَ یَجْعَلَ اللّهُ فیهِ خَیْرا كَثیرا»(۶۰) به وضوح نگاه محدود به وضع فعلی و اینكه انسان تمام خیر و شرّ را در آن بداند، رد میكند. در فقه اسلامی هم قاعدهای هست معروف به قاعده میسور كه همان نگریستن به وضع موجود است؛ بدین معنی كه انسان باید به دنبال تكلیف و وظیفه كنونی خود باشد؛ زیرا با ناآرامی چیزی حل نمیشود(۶۱). از حضرت علی علیهالسلام نقل شده است كه فرمود: «المیسور لا یَسقُط بالمعسور»؛ مقدار ممكن تكلیف به واسطه جنبههای مشكل آن ساقط نمیگردد(۶۲). این اصل، نشانه آن است كه اگر برای انسان، در زندگی به هر دلیلی مانع و مشكلی پیش آید، برای رفع اضطراب و فشار روحی و رسیدن به آرامش روانی باید دست به كار شده، با انطباق با وضع موجود و موقعیّت جدید، اضطراب را كاهش دهد. در حقیقت، پیام مهم این اصل عبارت از انعطافپذیری انسان در برنامهریزی زندگی، جهت كاستن از فشار روانی و حركت در مسیر زندگی طبیعی و بازگشت به حالت طبیعی است(۶۳).
بیان هیجانها و توسل به نیایش و دعا
نیایش در تسكین و آرامبخشی انسان اثری اعجابانگیز دارد و بیان هیجانها، اعتراف و دعا به مثابه شیوههای برونریزی مطرح هستند؛ علاوه بر اینكه از روح حقشناسی نیز حكایت دارند و مسیری صحیح و مطلوب برای صیقل دادن دل با ذكر خدا به شمار میآیند؛ چنان كه فرمود:
«... اَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»
آگاه باشید كه با یاد خدا فقط دلها آرام میگیرد (تنها یاد خدا آرامبخش دلهاست)(۶۴).
انسان علاوه بر ذكر زبانی، با ذكر قلبی و با تمام وجود نیز باید متوجّه عظمت خدای متعال باشد و احساس نماید كه هر لحظه در محضر خداست. یكی از راههای تداوم ذكر خدا در نهاد انسان، تلاوت دائمی قرآن و گوش فرادادن به آوای دلنشین آن است؛ زیرا انسان را از خاك و جهان مادی به مبدأ بیچون متّصل میسازد و هنگامی كه دریچه دل با یاد خدا و قرائت آیات الهی و استماع به آنها باز شد، شیرینی صبر را میچشد، احساس فرومایگی از پناه بردن به غیر خدا میكند و نفس او نه تنها حالت رضا مییابد، بلكه جمال و زیبایی خدا را در توكّل به ساحت مقدّس او میبیند. از لحاظ جسمانی نیز علائم فیزیولوژیكی ناشی از اضطراب و فشارهای روانی در درون كاهش مییابد(۶۵). انسان وقتی در حالت دعا به یاد خدا باشد، احساس میكند كه خداوند هم به یاد اوست(۶۶). و اگر از یاد خدا اعراض كند، زندگی را سخت میبیند و خود را در تنگاتنگ حوادث و مصیبتهای نابهنجار مشاهده مینماید، چنانكه فرمود:
«وَ مَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِكرِی فَاِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْكًا»(۶۷).
انسان با ذكر و یاد خدا، به جای سرگرم شدن به هوسها، به حالت رضایت درون میرسد، وقتی دچار معصیت شد، احساس گناه میكند، با یاد خدا این احساس به او دست میدهد كه خدا او را میبخشاید و پناهگاهی در اختیار دارد(۶۸). بر همین اساس میتوان گفت: نماز انسان را از نادرستیها و زشتیها نهی میكند و یاد خدا از هر ذكری بالاتر است(۶۹). ذكر دسته جمعی نیز تصمیم و اراده انسانی را تقویت نموده، موجب میشود كه آدمی در كنار همنوعان مؤمن خود، احساس تنهایی ننماید. تسبیح و ذكر خدا پس از نماز و دعای دسته جمعی هم نوعی آرامشبخشی به مؤمنان است(۷۰). بر اساس بینش قرآن، عامل افزایش اضطرابهای روانی و فشارهای سرسامآور روحی، اعراض از ذكر خداست؛ زیرا موجب همنشین شدن با شیطان و ابتلا به وسوسههای بیحد و حصر او میگردد(۷۱). آدمی نیز با این حال، در همین حیات دنیوی خود را محدود نموده و هدف دیگری جز آن نخواهد داشت(۷۲) فراتر از زنده ماندن(انسان در جست و جوی معنی)
ویكتور فرانكل روان شناس اروپایی میگوید: انسانی كه چرایی دارد، میتواند هر چگونهای را تحمّل كند، وی سپس گامهای نُهگانهای را برای تحمّل فشار روانی مطرح میكند(۷۳). قرآن كریم نیز در این مسیر چهرههایی مصمّم و شكستناپذیر از پیامبران و اولیای الهی ترسیم میكند كه تندباد حوادث نه تنها آنها را از پای درنمیآورد، بلكه ایشان را مصمّمتر میسازد(۷۴).
به عنوان نمونه به پیامبرش میفرماید:
«فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ اُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ»(۷۵).
ای رسول ما! تو هم مانند پیامبران اولوالعزم صبور باش و بر امّت بر عذاب تعجیل مكن.
سپس سفارش میكند: در مقابل سخنان تهمتانگیزشان مقاومت داشته باش(۷۶).
انسان مؤمن از نقصان خیر و ثواب و از احاطه رنج و خوف بر خود بیمناك نیست(۷۷). اصولاً اولیای خداوند هیچ ترس و اندوهی به دل خود راه نمیدهند(۷۸). ایشان در حالت ایستاده، نشسته و خفته متفكّرانه و در حال خضوع میگویند: ما از خداییم و به سوی خدا باز میگردیم(۷۹).اتفاوت اساسی دیدگاه مادی و الهی نیز بر همین مبناست كه در دیدگاه الهی اگر انسان در این جهان مادی به خواستههای خود نرسید و دست نیافت، در عالم معنی و در سرای آخرت جبران خواهد شد، ولی بر اساس بینش مادی كه به خدا و عالم معنی و آخرت ایمان ندارند، از عنصر جبران خبری نیست، لذا در هنگام مواجه شدن با مشكلات، بیشتر دچار فشار روانی و یأس از زندگی شده، چه بسا تن به خودكشی میدهند. پس در مسئله هدفداری و جست و جوی معنی، میتوان گفت كه مؤمن در زندگی خود متوقّف نمیشود و در هر شرایطی انعطافپذیر بوده روحیّه خود را بر محیط منطبق میسازد؛ زیرا زندگی كنونی خود را مقدّمه زندگی جاودانه بهشت و رسیدن به رضوان الهی میداند(۸۰).
اعتقاد راسخ به قضا و قدر و تصادقی نبودن رویدادها
یكی از راهكارهای مهمّ مبارزه با فشار روانی از دیدگاه قرآن كریم، اعتقاد به اصل قضا و قدر است؛ یعنی امور جهان تصادفی نیست و تحت نظارت و تدبیر خداوند انجام میپذیرد. بر این اساس، یك مسلمان، در حالی كه معتقد به جبر نیست و از زیر بار مسئولیت شانه خالی نمیكند، به عنوان توحید افعالی، مبدأ هر حركت و انرژی را از خداوند میداند(۸۱) و خداوند را مربّی جهان و جهانیان میشناسد. به هر حال فواید مهمّ اعتقاد به این اصل والا و عظیم در كاهش و یا زدودن فشار روانی و اضطرابهای ناشی از آن را میتوان چنین برشمرد:
۱ـ حكیمانه دیدن نظام جهان: كسی كه به حاكمیت تقدیر خداوند حكیم بر كلّ جهان معتقد است، نظام جهان را نظامی حكیمانه مییابد؛ نظامی كه مبتنی بر حساب دقیق بوده، در مجموع، متوجّه مصالح عالی است. چنین بینش و اعتقادی موجب میشود كه انسان تنها به اندیشه و تدبیر خویش متّكی نبوده، هر كاری را كه میكند به مشیّت الهی ارجاع دهد(۸۲).
۲ـ اعتقاد به علل معنوی و مأیوس نشدن از نارسایی علل مادی: از نتایج مهمّ چنین باوری در سایه عقیده به قضا و قدر الهی آن است كه انسان با مشاهده نارسایی عوامل ظاهری، دچار یأس و نومیدی نمیشود، بلكه روح امید همواره در او زنده میماند. چنین شخصی هیچ وقت احساس شكست نمیكند، چرا كه همیشه در انتظار یكی از دو نیكی است؛ پیروزی یا شهادت(۸۳).
۳ـ جلوگیری از حزن و سرخوردگی: با اعتقاد به قضا و قدر الهی، انسان در لابلای همه امور دست خدا را میبیند؛ لذا تحمّل سختیهای زندگی بر او آسان شده، در برابر حوادث ناگوار خود را نمیبازد و هر مصیبتی را به اذن پروردگار میداند. همیشه شعار وی نیز این است:
«اِنَّا لِلَّهِ وَ اِنَّا اِلَیهِ رَاجِعُونَ»(۸۴).
چنین فردی احساس میكند كه هیچ گاه راه به رویش بسته نیست، حتّی اگر در این جهان از رنج و فشار نجات نیافت، میداند كه قیامت خانه ثواب است(۸۵). او هرگز اجازه نمیدهد كه بیتابی و بیقراری ـ كه از آثار ضعف روحی و فشارهای روانی ناگوار است ـ بر او چیره شود. به تعبیر زیبای مولا علی علیهالسلام :
«تذلّ الامور للمقادیر، حتّی یكون الحتف فی التّدبیر»(۸۶).
كارها پیرو قضا و قدر و تدبیر الهی است، به طوری كه گاهی تباهی و مرگ انسان در تدبیر و هوشیاری اوست.
۴ـ جلوگیری از غرور و سرمستی: اعتقاد به قضا و قدر الهی و تصادفی نبودن امور سبب میشود كه انسان از خوشیها و شادیهای زندگی سرمست نشده، به موفّقیّت و كامیابیها مغرور نگردد. كسی كه در برابر سختیها خود را میبازد، غالبا در برابر پیروزیها نیز سرمست و مغرور میشود؛ زیرا توفیقات را به خود نسبت داده، بر خویشتن میبالد، امّا كسی كه موفّقیّتها را نعمت خدا میداند و فضل و احسان او در حقّ خود میشمرد، دستخوش غرور نمیشود، بلكه از راه حقشناسی و شكرگزاری بر خضوع او افزوده میشود تا آنجا كه حتّی ناكامیهای ظاهری را هم وسیلهای برای خیر و پیشرفتهای دیگر میداند(۸۷).
صل توكّل و اعتقاد به آن
یكی دیگر از راههای سودمند و نتیجهبخش غلبه بر فشارهای روانی باور به «توكّل» است كه بر اساس اعتقاد راسخ به قضا و قدر الهی و توحید افعالی در آدمی شكل میگیرد. توكّل اعتماد به خداست و بدین معنی است كه انسان در پیمودن راه حق تزلزل به خود راه ندهد، تنها به تدبیر خود متّكی و مغرور نباشد و بداند كه اگر در زندگی هدفی صحیح و خداپسندانه برگزیند و فعّالیّت خود را متوجّه آن كند و نتیجه كار خود را به خدا وا گذارد، خداوند او را تحت حمایت خود قرار میدهد؛ لذا در این صورت نه تنها احساس فشار روحی و استرسهای روانی نمیكند، بلكه تقدیر الهی را در امور خود در نظر گرفته، آن را نوعی مصلحتاندیشی و خیرخواهی خداوند برای خویشتن میداند و همیشه ندا میدهد:
«اُفَوِّضُ اَمْریآ اِلَی اللّهِ اِنَّ اللّهَ بَصیرٌ بِالْعِبَادِ»(۸۸).
با این وصف، دانستن این نكته هم ضروری است كه توكّل به معنای این نیست كه بشر تماشاگر باشد و تمام امور را به این اصل ارجاع دهد؛ زیرا هر كسی به میزان سعی خود بهره میبرد(۸۹) و درست است كه انسان موجودی مختار است، ولی اختیار او در طبیعت و تاریخ در مسیر سنّت الهی است و سنّت خداوندی تبدیل و تغییرناپذیر است(۹۰).
ایجاد تحوّل روحی و تكیهگاه معنوی ایمان
از جمله روشها و راههای مقابله با فشار روانی ایجاد تحوّل روحی و تكیهگاه معنویِ ایمان یا اخلاق مذهبی است؛ زیرا انسان به واسطه احساس ایمان به خدا و بازگشت به خویش، قدرتی فوق تصوّر مییابد. تحلیل روانی ایمان چنین است: كسی كه به خداوند ایمان دارد احساس میكند تكیهگاهی محكم دارد و همه امورش تحت نظارت خداوند است و تمام عوامل سلب آرامش را پشت سر میگذارد؛ زیرا روزیدهنده و صاحب قوّت را خداوند میداند(۹۱). همچنین احساس میكند كه مرگ حتمی برای همه است(۹۲) و نمیتوان گریزی از آن داشت(۹۳). انسان مؤمن بر این باور است كه طول عمر هر كسی در علم محفوظ الهی ثبت است(۹۴). و در هر حال از رحمت خداوند مأیوس نمیگردد(۹۵). این است كه میداند اگر از خداوند چیزی بخواهد اجابت میگردد(۹۶) و غم و شادی نیز از اوست(۹۷). در باور انسان مؤمن، خداوند هم هدایتكننده است و هم سیرابگرداننده و هم در موقع مرض شفادهنده(۹۸). از همه مهمتر اینكه همیشه احساس میكند بزرگترین مدافع انسان خود خداست(۹۹) و این تفكّر صحیح است كه در مشكلات انسان را یاری نموده، او را ثابت قدم میسازد(۱۰۰). بنابراین به هر اندازه كه آرامش انسان كمتر باشد، به همان اندازه ایمانش ضعیف شده است. از نمونههای تحوّل روحی در قرآن كریم میتوان به داستان ساحران فرعون اشاره كرد(۱۰۱) و همچنین ماجرای آسیه همسر فرعون را نام برد كه از كاخ فرعونی و عزّت دنیوی برای حركت در مسیر رضای حق گذشت و گفت:
«رَبِّ ابْنِ لی عِنْدَكَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ»(۱۰۲).
پروردگارا، خانهای برای من نزد خودت در بهشت بساز و مرا از فرعون و كار او نجات ده.تلقّی مرگ به عنوان ادامه مسیر تكامل
تلقّی انسان از مرگ، یكی از محوریترین راهكارها و روشهای غلبه بر فشار روانی از منظر قرآن كریم است. مسلمانی كه میداند مرگ به مفهوم فنا و نابودی نیست، بلكه خروج از نشئهای و دخول در نشئهای دیگر است(۱۰۳)، هیچ گاه احساس ناامیدی نمیكند و این جهان را منزلگه اصلی خود نمیداند. مرگ به جای اینكه در مؤمن ایجاد فشار كند، اطمینان قلبی میآفریند؛ زیرا انسان با مرگ به لقاءاللّه و اعتماد درونی میرسد، در این حال هم خودش راضی است و هم خداوند از او خشنود است و هم به ملاقات بندگان مخلص خدا دست مییابد(۱۰۴). توجّه به این مقوله انسان را هر چه بهتر و بیشتر به لازمه جهانبینی الهی آگاه و آشنا مینماید و آن عبارت از هدفدار بودن جهان آفرینش است كه با حكمت الهی نیز سازگاری اصیل دارد؛ یعنی «ما آسمانها و زمین و آنچه را كه میان آنهاست به بازیچه نیافریدیم»(۱۰۵). پس هر موجودی بر اساس برنامهای سنجیده و حسابشده به این جهان گام مینهد و خود را به سوی هدف حكیمانهای كه رسیدن به لقاءاللّه و سفر به سرای ابدی یا جنّت رضوان الهی است، رهنمون میشود. این است كه با اعتماد قلبی و اطمینان درونی كامل، آرامش روانی را برای خویش در وجود و نهاد خود تثبیت میگرداند و گرفتار فشارهای روانیِ ناشی از پوچگرایی، یأس و ناامیدی از زندگی در این جهان و ترس از مرگ نمیگردد.
انسان مأمور به وظیفه است نه نتیجه
بر اساس این بینش و طبق معارف اسلامی، در صورتی كه انسان به واسطه قدرت نداشتن یا تقدیر الهی در كاری موفق نشد، میگوید من به وظیفه خود عمل نمودم، پیروزی و شكست و عزّت و ذلّت، همه دست خداست. درست است كه انسان در مقابل اعمالش مسئول است(۱۰۶) و بر اساس عملكردش مجازات میشود(۱۰۷) و به اندازه سعی و كوشش خود بهره میگیرد(۱۰۸) و آنچه بكارد میدرود(۱۰۹)، ولی مسئولیّت او به اندازه توان عملی و قدرت اوست(۱۱۰)، پس انسان مأمور به وظیفه است، نه نتیجه. مطابق این دیدگاه و با تقویت آن در درون، اكثر فشارهای روانی و اضطرابها كاهش مییابد. بنابراین بهترین راه برای آرامش داشتن همان ایمان به خدا و ذكر اوست كه بحث آن گذشت.
نتیجهگیری
با توجّه به مباحث مربوط به این موضوع باید یادآور شد كه تمام شیوهها و راهكارهای مهمّ مبارزه با فشار روانی را «ایمان به خدا و ذكر دائم او» تأمین میكند. با ایمان یك تكیهگاه روحی مطمئن در نهاد آدمی ایجاد میشود و باعث ایمنی و نجات او در جنگ با سختیها، مشكلات و نارساییهای زندگی میگردد:
«الَّذینَ امَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوآ ایمَانَهُمْ بِظُـلْمٍ اُولـئِكَ لَهُمُ الاَْمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ»(۱۱۱)
آنان كه ایمان به خدا آوردند و ایمانشان را به ظلم و ستم نیالودند در دو عالم ایمنی برای آنهاست و هم ایشان به حقیقت هدایت یافتهاند.
این آیه به وضوح میرساند كه امنیّت و هدایت در سایه ایمان عملی میشود و آرامش حقیقی از ایمانِ بدون ظلم به دست میآید.
به هر حال، توجّه به قرآن كریم و راهكارهای مطرح شده آن در سایهسار ایمان به خدا بهترین تدبیر و والاترین و مطلوبترین شیوه مبارزه و غلبه بر فشار روانی، استرسهای درونی و اضطرابهای ناشی از آنهاست. امید آنكه با اُنس هر چه بیشتر و التفات روزافزون همه قشرهای جامعه اسلامی به قرآن كریم، ناامیدی، فشار روانی و اضطرابهای درونی ناشی از مشكلات، شكستها و سختیهای طاقتفرسا از زندگی آنها رخت بر بندد؛ ان شاءاللّه.
منابع و مآخذ
۱ ـ استورا، تنیدگی یا استرس، ترجمه پریرخ دادستان، چاپ دوم: تهران، انشارات رشد، ۱۳۷۷ش.
۲ ـ بستانی، محمود، اسلام و روانشناسی، ترجمه محمود هویشم، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۳ش.
۳ ـ پاول، فشار روانی، اضطراب و راههای مقابله با آن، ترجمه عباس بخشیپور و حسن صبوری، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۷ش.
۴ ـ حسینی، سید ابوالقاسم، اصول بهداشت روانی، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۴ش.
۵ ـ حسینی، سید ابوالقاسم، بررسی مقدماتی اصول روانشناسی اسلامی، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۶۴ش.
۶ ـ حسینی كوهساری، سید اسحاق، «راهكارهای مقابله با فشار روانی در قرآن»، قم، مجلّه مجتمع آموزش عالی قم (فصلنامه تخصّصی علوم انسانی)، سال سوم، شماره نهم، بهار و تابستان ۱۳۸۰ش.
۷ ـ شرقاوی، حسن محمّد، گامی فراسوی روانشناسی، ترجمه دكتر سید محمّد باقر حجّتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
۸ ـ شفر، مارتین، فشار روانی، ترجمه پروین بلورچی، تهران، انتشارات پاژنگ، ۱۳۶۷ش.
۹ ـ طباطبایی، سید محمّد حسین، المیزان، بیروت، مؤسّسه اعلمی، ۱۳۹۳ق.
۱۰ ـ مجلسی، محمّد باقر، بحارالأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
۱۱ ـ فولادوند، محمّد مهدی، ترجمه قرآن كریم، قم، انتشارات دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۷۷ش.
۱۲ ـ كلینی، محمّد بن یعقوب، اصول كافی، تهران، دارالكتب الاسلامیة، ۱۳۸۸ق.
۱۳ ـ لو، پی یر ـ لو، هنری، استرس دائمی، ترجمه عباس قریب، مشهد، انتشارات درخشش، ۱۳۷۱ش.
۱۴ ـ محمدی ریشهری، محمّد، میزان الحكمه، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۱۶ق.
۱۵ ـ مجیدی، سید علی، «نقش آوای قرآن در كاهش اضطراب بیماران»، اصفهان، فصلنامه قرآنی كوثر، سال سوم، شماره هفتم و هشتم، زمستان ۱۳۸۱ و بهار ۱۳۸۲ش.
۱۶ ـ مطهری، مرتضی، فطرت، چاپ دهم: تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۷ش.
۱۷ ـ مكارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، انتشارات هدف، ۱۳۶۳ش.
۱۸ ـ مولا علی علیهالسلام ، نهج البلاغه، گردآوری سید رضی، ترجمه مرحوم محمّد دشتی، قم، انتشارات مشرقین، ۱۳۷۹ش.
۱۹ ـ نجاتی، محمّد عثمان، قرآن و روانشناسی، ترجمه عباس عرب، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۶ش.
۲۰ ـ نیكبخت، علیرضا، استعانت از قرآن كریم در شفای جسمانی، تهران، انتشارات قبله، ۱۳۷۸ش.
۱ ـ علیرضا نیكبخت، استعانت از قرآن كریم در شفای جسمانی، ص ۵۷-۵۰؛ همچنین بنگرید به: محمّد عثمان نجاتی، قرآن و روانشناسی، ترجمه عباس عرب، ص ۵۸-۱۰.
۲ ـ علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج ۱۸، ص ۴۲۴.
۳ ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۶.
۴ ـ مرتضی مطهّری، فطرت، ص ۲۹.
۵ ـ طه / ۵۰.
۶ ـ اعلی / ۳.
۷ ـ علق / ۵.
۸ ـ اسراء / ۴۰-۸ و عبس / ۲۰.
۹ ـ اسراء / ۲۰.
۱۰ ـ روم / ۳۰ و ۳۱.۱۱ ـ محمّد حسین طباطبایی، المیزان، ج ۱۶، ص ۱۷۸.
۱۲ ـ انعام / ۱۶۱.
۱۳ ـ بقره / ۱۳۰.
۱۴ ـ علاّمه طباطبایی، المیزان، ج ۱، ص ۳۰۰.
۱۵ ـ بقره / ۸۵.
۱۶ ـ زخرف / ۴۳.
۱۷ ـ محمّد بن یعقوب كلینی، اصول كافی، ج ۱، ص ۴۳.
۱۸ ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۶.
۱۹ ـ سید ابوالقاسم حسینی، اصول بهداشت روانی، ص ۵۶-۵۵.
۲۰ ـ انعام / ۱۲۶-۱۲۵.
۲۱ ـ عصر / ۳-۱.
۲۲ ـ بقره / ۱۳۸. بنگرید به: سید ابوالقاسم حسینی، بررسی مقدماتی روانشناسی اسلامی، ص ۲۸۶-۲۸۲؛ همو، اصول بهداشت روانی، ص ۵۲-۵۰.
۲۳ ـ عنكبوت / ۴۱.
۲۴ ـ دعای صباح مولا علی علیهالسلام : «الهی قلبی محجوب و نفسی معیوب...».
۲۵ ـ بنگرید به: تفسیر نورالثقلین، ج ۲، ص ۱۰۳-۱۰۱ و ج ۶، ص ۱۵۳.
۲۶ ـ اسراء / ۴۶-۴۵ و كهف / ۵۷.
۲۷ ـ حج / ۴۶، طه / ۱۲۶-۱۲۴.
۲۸ ـ بقره / ۱۸.
۲۹ ـ بقره / ۱۹.
۳۰ ـانعام / ۷۱.
۳۱ ـ حشر / ۲، ۱۳، ۱۴.
۳۲ ـ «كاَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَة»، منافقون / ۴.
۳۳ ـ شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ماده جهاد.
۳۴ ـ غرر الحكم، ج ۲، ص ۷۲.
۳۵ ـ همان، ج ۵، ص ۲۵۵.
۳۶ ـ همان، ص ۳۲۸.
۳۷ ـ بنگرید به: سید اسحاق حسینی كوهساری، «راهكارهای مقابله با فشار روانی در قرآن»، ص ۲۰۶-۲۰۵.
۳۸ ـ تغابن / ۱۱.
۳۹ ـ كهف / ۳۹.
۴۰ ـ حمد / ۱.
۴۱ ـ تغابن / ۱۵.
۴۲ ـ انبیاء / ۳۵.
۴۳ ـ ملك / ۲-۱.
۴۴ بقره / ۱۵۷-۱۵۶.
۴۵ ـ حدید / ۴.
۴۶ ـ قآ / ۱۶.
۴۷ ـ «قُلْ لَنْ یُصیبَنَآ اِلاَّ مَا كَتَبَ اللّهُ لَنَا هُوَ مَوْلینَا وَعَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» توبه / ۵۱.
۴۸ ـ «وَ لاَ تَقُولَنَّ لِشَایْءٍ اِنّی فَاعِلٌ ذلِكَ غَدًا * اِلاَّآ اَنْ یَشَآءَ اللّهُ...» كهف / ۲۲ و ۲۳.
۴۹ ـ بنگرید به: سید اسحاق حسینی كوهساری، «راهكارهای مقابله با فشار روانی در قرآن»، ص ۲۰۸-۲۰۷.
۵۰ ـ «قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَآ اِلآَّ اِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ» توبه / ۵۲.
۵۱ ـ «وَ مِنْ آیَاتِهِ مَنَامُكُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ» روم / ۲۳. بنگرید به: سید ابوالقاسم حسینی، اصول بهداشت روانی، ص ۹۱-۸۶؛ مارتین شفر، فشار روانی، ترجمه پروین بلورچی، ص ۱۰۷-۱۰۶؛ پاول، فشار روانی و اضطراب، ترجمه عبّاس بخشیپور و حسن صبوری، ص ۲۰۰-۱۹۷.
۵۲ ـ یونس / ۶۷، غافر ۶۱ و نمل / ۸۶.
۵۳ ـ نبأ / ۹-۸ و فرقان ۴۷.
۵۴ ـ بنگرید به: محمود بستانی، اسلام و روانشناسی، ترجمه محمود هویشم، ص ۳۲۰-۳۰۷.
۵۵ ـ روم / ۲۱
۵۶ ـ یوسف / ۵.
۵۷ ـ اسراء / ۲۳.
۵۸ ـ یوسف / ۹۲.
۵۹ ـ بقره / ۲۱۶.
۶۰ ـ نساء / ۱۹.۶۱ ـ بنگرید به: مكارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ج ۳، ص ۱۷۰-۱۶۹.
۶۲ ـ همان، ج ۳، ۱۸۴-۱۶۹، قاعده میسور.
۶۳ ـ بنگرید به: سید ابوالقاسم حسینی، اصول بهداشت روانی، ص ۱۹۷-۱۹۵ و همچنین سید اسحاق حسینی كوهساری، «راهكارهای مقابله با فشار روانی در قرآن»، ص ۲۱۳-۲۱۲.
۶۴ ـ رعد / ۲۸. بنگرید به: استورا، تنیدگی یا استرس، ترجمه پریرخ دادستان، ص ۹۶-۹۵؛ پییر لو ـ هنری لو، استرس دائمی، ترجمه عباس قریب، ص ۲۲۳-۲۲۲؛ محمّد عثمان نجاتی، قرآن و روانشناسی، ترجمه عباس عرب، ص ۴۷-۴۰.
۶۵ ـ بنگرید به: علیرضا نیكبخت، استعانت از قرآن كریم در شفای جسمانی، ص ۵۹-۵۵؛ همچنین بنگرید به: «تأثیر شگرف آوای وحی بر اضطراب بیماران»، سید علی مجیدی، ص ۲۲-۲۱.
۶۶ ـ «فَاذْكُرُونی اَذْكُرْكُمْ» بقره / ۱۵۲.
۶۷ ـ طه / ۱۲۴.
۶۸ ـ كهف / ۲۸ و آل عمران / ۱۳۵؛ حسن محمّد شرقاوی، گامی فراسوی روانشناسی، ترجمه دكتر سید محمّد باقر حجّتی، ص ۳۷۶-۳۷۴.
۶۹ ـ «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشَاء وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللّهِ اَكْبَر» عنكبوت / ۴۵.
۷۰ ـ بنگرید به: حسن محمّد شرقاوی، گامی فراسوی روانشناسی، ترجمه دكتر سید محمّد باقر حجّتی، ص ۳۵۶-۳۵۵.
۷۱ ـ «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرینٌ» زخرف / ۳۶.
۷۲ ـ نجم / ۳۰-۲۹.
۷۳ ـ بنگرید به: ویكتور فرانكل، انسان در جست و جوی معنی، ص ۴۲-۳۸.
۷۴ ـ آل عمران / ۱۴۶.
۷۵ ـ احقاف / ۳۵.
۷۶ ـ قآ / ۳۹ و مزّمل / ۱۷.
۷۷ ـ جن / ۱۳.
۷۸ ـ یونس / ۶۳.
۷ ـ بقره / ۱۵۶.
۸۰ ـ بنگرید به: محمود بُستانی، اسلام و روانشناسی، ترجمه محمود هویشم، ص ۱۹۳-۱۹۲؛ همچنین بنگرید به: مارتین شفر، فشار روانی، ترجمه پروین بلورچی، ص ۲۵۳-۲۲۷؛ همچنین ویكتور فرانكل، انسان در جست و جوی معنی، ص ۴۶-۴۵.
۸۱ ـ كهف / ۳۹.
۸۲ ـ كهف / ۲۳.
۸۳ ـ توبه / ۵۲.
۸۴ ـ بقره / ۱۵۶-۱۵۵ و توبه / ۵۱.
۸۵ ـ تغابن / ۱۱.
۸۶ ـ نهج البلاغه، حكمت ۱۶.
۸۷ ـ «لِكَیْلاَ تَاْسَوْا عَلی مَا فَاتَكُمْ وَلاَ تَفْرَحُوا بِمَآ ءاتیكُمْ» حدید / ۲۳.
۸۸ ـ مؤمن (غافر) / ۴۴.
۸۹ ـ نجم / ۳۹.
۹۰ ـ فاطر / ۴۳ و فتح / ۲۳.
۹۱ ـ ذاریات / ۵۸.
۹۲ ـ آل عمران / ۱۵۸.
۹۳ ـ احزاب / ۱۶.
۹۴ ـ فاطر / ۱۱.
۹۵ ـ زمر / ۵۳.
۹۶ ـ انبیاء / ۸۹-۸۷.
۹۷ ـ نجم / ۴۳.
۹۸ ـ شعراء / ۸۱-۷۸.
۹۹ ـ حج / ۳۸.
۱۰۰ ـ ابراهیم / ۲۷.
۱۰۱ ـ طه / ۷۶-۶۳.
۱۰۲ ـ تحریم / ۱۱.
۱۰۳ ـ آل عمران / ۱۸۵.
۱۰۴ ـ «یَا اَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * اِرْجِعی اِلی رَبِّكِ رَاضِیَةً مَرْضِیّة» فجر ۲۸-۲۷. برای اطلاعات بیشتر بنگرید به: ابوالقاسم حسینی، اصول بهداشت روانی، ص ۷۶-۷۴.
۱۰۵ ـ انعام / ۷۳؛ آل عمران / ۱۹۱؛ انبیاء / ۱۶ و ۱۷.
۱۰۶ ـ «كلّكم راع و كلّكم مسؤول عن رعیّته». محمّد محمّدی ریشهری، میزان الحكمة، ج ۴، ص ۳۲۷.
۱۰۷ مدّثّر / ۳۸.
۱۰۸ ـ نجم / ۳۹.
۱۰۹ زلزله / ۹-۷.
۱۱۰ ـ بقره / ۲۸۶.
۱۱۱ ـ انعام / ۸۲.
منبع:فصلنامه مشكوة، شماره ۸۳
منبع : خبرگزاری فارس
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست