چه کسی از مطالعات علم می ترسد

استیو فولر (Steve Fuller) استاد «مطالعات علم» انگلیسی از جمله خبر سازترین فلاسفه و جامعه شناسان این حیطه است.کتاب «کوهن در برابر پوپر»(Kuhn Vs.Popper) از زمره مهم ترین کتب اوست.یادداشت زیر از این حیث که گونه ای مانیفست برای مطالعات علم محسوب می شود، قابل توجه است.در واقع این مانیفست دو سال بعد از حمله آلن سوکال به پست مدرنیسم (۱۹۹۶) و به مثابه واکنش به فضایی است که از پس ِ آن واقعه به وجود آمد.در این یادداشت کوتاه برخی ادعاهای اصلی این حیطه مطالعاتی مورد دفاع قرار گرفته و با کنایه به منتقدین این حیطه، در نهایت سعی می شود که حدود فعالیت و لزوم این نوع کاوش ها بررسی شوند.
علم تجربی(Science) در جامعه امروزین، تقویم کننده استاندارد عقلانیت(Rationality) است، اگر چه توسل ما به علم تجربی هرچه باشد، معقول(Rational) نیست.این پارادوکس اکنون محققینی را که مبناهای اجتماعی و فرهنگی علم تجربی را مطالعه می کنند ([همان حیطه مطالعاتی] که به اختصار به « مطالعات علم» معروف است) به وجد و شور آورده است.این [پارادوکس] همچنین توضیح می دهد که چرا دانشمندان عملگرایی (Practical Scientists) مانند آلن سوکال (Alan Sokal) رشته ما را تا این حد تهدید کننده یافتند.اگر چه، واکنش اینان بسیاری اوقات مانند شلیک کردن به پیام رسانی است که خبرهای بدی دارد.[اما] پیام همان باقی می ماند.
ایده بنیانی [رایج در جامعه امروز] این است که عالم بودن مساوی است با عاشق علم بودن.بنابراین، هرگونه ناخرسندی از علم تجربی می بایست نتیجه جهل باشد.بنابراین معلمان زودباور مدرسه از اینکه روح «تحیر» و «اکتشاف» - که ذاتی علم تجربی پنداشته می شود- را به بچه ها القا نکنند، ترسانده شده اند.
حال، متخصصین مطالعات علم دقیقاً چه کار می کنند- و چرا به نظر می رسد که خیلی مایه آزار دانشمندان شده اند ما نظریه ها و روش های علوم انسانی و اجتماعی را در مورد کار دانشمندان علوم طبیعی و فن آوران (Technologists) به کار می بریم.ما آنها را به مثابه عضوی از مردم مطالعه می کنیم، نه به عنوان خدایگان کوچک.ما آنها را در محل های کارشان مشاهده می کنیم ، شواهدشان را تفسیر می کنیم ،[و این همه را] با در نظر گرفتن و پیش فرض گرفتن چیزهای دیگری که در باب نوع بشر می دانیم ، [انجام می دهیم.]
ممکن است این مطالعه چیز کاملاً بی ضرری به نظر برسد، اما در واقع حتی برای جامعه شناسان مدتی زمان می برد تا متوجه آن شوند.تا دهه ،۱۹۷۰ «جامعه شناسی علم» برپایه قبول نسبتاً غیر انتقادی آنچه دانشمندان ممتاز و فلاسفه علم درباره سرشت علم تجربی باید بگویند، استوار شده بود.برای فهم این معنا، تصور کنید برای تأسیس جامعه شناسی دین منحصراً بر قول کشیشان و عالمان الهیات تکیه شود.[در این حالت] جامعه شناس کار خودش - که مطالعه علم به مثابه فعالیت عینی انسانی است- را انجام نداده است.
آنچه ما فهمیدیم این است که علم تجربی فعالیتی کاملاً تعریف شده نیست.بلکه ، [مجموعه] بسیاری فعالیت های متفاوت است که نوعاً بیشتر به زمینه اجتماعی شان متصل اند تا به یکدیگر.علم، در هر لحظه از تاریخش می تواند به جهت های بسیاری میل کند.مسیرهای معدودی، که در واقعیت اخذ می شوند، ناشی از فاکتورهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ِ فراگیر بوده اند.در مورد فعالیت هایی که جامعه ما «علمی» می خواند، به نظر می رسد هیچ چیزی منحصراً «معقول»، «عینی» یا معطوف به «حقیقت» (Truth-Oriented) نیست.اشتباه نکنید: این بدان معنا نیست که دانشمندان علم تجربی از باقی مردمان «کمتر» معقول اند؛ بلکه، آنها «بیشتر» [از دیگران] معقول نیستند.محققین مطالعات علم عموماً عقل و هوش قابل توجهی را به مردم عادی نسبت می دهند.
به نظر می رسد قدرت علم تجربی بر سه ستون استوار است.یکی تشکیلات اجتماعی متمایز علم است که امروزه دوره های ِمتمرکز ِ کارهای گروهی و نیز نقادی را، در مقیاسی جهانی با منابع مادی قابل توجه، ممکن می سازد.دیگری تلاش سیاسی هماهنگ شده برای به کار بردن نتایج تحقیق علمی در تمام ابعاد جامعه است.مورد نهایی کنترلی است که دانشمندان بر کیفیت بیان تاریخشان اِعمال می کنند.انحرافات و شکست های گذشته عمدتاً مخفی نگاه داشته می شوند، که این منجر به [ظهور] تصویر رنگ آمیزی شده حاکی از پیشرفت [از علم] می شود، در غیر این صورت [این انحرافات و شکست های تاریخی] از امور بشری غایب اند.
البته، اینها ادعاهای مناقشه انگیزی هستند که، به یک معنا، از علم ابهام زدایی می کنند.اما این ادعاها همچنین به معنای تشویق دانشمندان است تا در اظهاراتشان متواضع تر باشند، تا عامه مردم بی جهت از آنچه علم می تواند انجام دهد تعریف نکنند.شکست های علم تجربی در عمل به انتظارات مورد نظر خودش احتمالاً ضرر بیشتری به جایگاهِ اجتماعی ِعلم در سالهای اخیر وارد کرده است تا اقدامهایی که مطالعات علم [در این جهت] مرتکب شده است.[مثلاً] مطالعات علم، هیچ ربطی به مصائب مرتبط با تحقیق پیرامون ایدز و جنون گاوی نداشته است.در عوض، برخی بینش های مطالعات علم ممکن است در واقع به دانشمندان کمک کند تا [با این مسأله] روبرو شوند که چرا عامه مردم از آنها احساس نومیدی می کنند.
مطالعات علم دو سال پیش [(این متن در سال ۱۹۹۸ نوشته شده است)] به طور ناگهانی در کانون توجه قرار گرفت، زمانی که یک فیزیکدان گمنام امریکایی، یعنی آلن سوکال، مقاله ای را منتشر ساخت تا به قول او پوچی و بی معنایی در رشته ما را افشا کند.همانگونه که مشهور است او ترتیبی داد تا آن مطلب در ژورنال مهمی در زمینه مطالعات فرهنگی چاپ شود.ژورنالی که سردبیران و ویراستارانش متوجه نشدند که این بیشتر یک شوخی است(۱).از توجه گسترده ای که به این ترفند سوکال شد- که اکثراً نیز در تأیید او بود- واضح بود که او به برخی تردید های عمیق که هنوز دامان مطالعات علم را رها نکرده، دامن زده است.بسیاری از این دلمشغولی و تردیدها به سادگی نتیجه قرائت نادرست از آن چیزی است که محققین مطالعات علم می گویند.
در هر حال، محل اصلی مناقشه می تواند در گزاره های زیر خلاصه شود: دانشمندان عملگرا تنها بخش و کسری از آن کسانی هستند که در [تأسیس] آنچه علم تجربی است، دخالت دارند.دیگر شرکت کنندگان [در ساخت علم] تنها آن مردمی که از علم، کم و بیش مطابق نظر دانشمندان علم تجربی استفاده می کنند، نیستند؛ [نمونه این پیروان نظر دانشمندان که در اقلیت اند:] کسانی چون فن شناسان، فیزیکدانان و سیاستگذاران.همچنین مطالعات علم باقی جمعیت را جدی می گیرد.آن جمعیتی که علم را با مطالعه « تائوی فیزیک»، دیدن «جهان آینده»(۲) و خوردن کیک های کم چربی، مصرف می کنند.
اصطلاحاتی فنی چون «نسبیت» (Relativity) ، «عدم قطعیت» (Uncertainty) و «هرج و مرج» (Chaos) حامل ِ نوید ِ معناداری ِفرهنگی ِ عمیق برای این مصرف کنندگان علم است، در حالی که دانشمندان [در این عبارت] پتانسیل بازی با کلمات - به گونه ای نامطلوب- را می یابند.
در واقع، بدون تمام آن استعارات نامربوط و کم فهمی های علم تجربی که به فرهنگ ما رسوخ کرده است، این امر بعید به نظر می رسد که علم بتواند از سطوح جاری حمایت اقتصادی، سیاسی و حتی معنوی اش بهره برداری کند.تحقیق علمی خود فعالیتی بسیار تخصصی است که، اگر معیار را بر امر روزمره بگذاریم از دلمشغولی های عمده تر مردم بیگانه است.نتایج واقعی اش در هم آمیخته و متناقض است، هر موفقیت جدیدی سریعاً منشأ مسائل بیشتری می شود.اما هنوز، مردم بدان باور دارند- یا شاید مجبورند که باور داشته باشند.اما در هر حال، این چندان واضح نیست که با نادیده گرفتن، طرد کردن یا شاید حتی با بازآموزی [مدام یافته های جدید و گاه متناقض و بسیار تخصصی علمی] به این مردم ، چه چیزی منتَظَر و مطلوب است که حاصل شود.راهبرد بهتر با سعی در فهم آنها [= مردم] شروع می شود و اینجاست که مطالعات علم وارد صحنه می شود.

استیو فولر‎
ترجمه و تلخیص: سید مرتضی هاشمی مدنی
یادداشت های مترجم:
۱.در واقع مقاله سوکال با عنوان «سرپیچی از مرز ها: به سمت هرمنوتیکی متغیر برای جاذبه زمین» در مجله مشهور Social Text چاپ شد.بعد از آن او در مقاله دیگری، بی معنایی جملات سر هم بندی شده در مقاله قبلی اش را لو می دهد و از آن به بعد از جمله خبرسازترین منتقدان پست مدرنیسم می شود.او نقل قولی دارد که می گوید: هر کس که تصور می کند که قوانین فیزیک ، قرارداد های اجتماعی هستند می تواند از آن قرار داد ها با پرش از پنجره خانه من ، تخطی کند(من در طبقه بیست و یکم زندگی می کنم.)!
۲‎/ «World «Tomorrow&#۰۳۹;sسریالی تلویزیونی که از شبکه بی بی سی پخش می شد و اختصاص به نمایش نوآوری ها در جهان علم و فناوری داشت.

منبع : روزنامه ایران