کتب اربعه

● مقدمه
پیروان این مكتب روایات زیادی از رسول خدا (ص) از طریق ائمه اهل بیت-علیهم السلام-نقل كرده‏اند،و روایات زیاد دیگری از علی (ع) و سایر امامان-علیهم السلام-دارند كه امروز از منابع اصلی معارف و فقه شیعه محسوب می‏گردد،از جمله كتابهای چهار گانه زیر كه به كتب اربعه معروف شده است: ‏«كافی‏‏» ، ‏«من لا یحضره الفقیه‏‏» ، ‏«تهذیب‏‏» و ‏«استبصار‏» را می‏توان نام برد.ولی تكرار این موضوع را ضروری می‏دانیم كه هر حدیثی در یكی از این منابع معروف یا سایر منابع معتبر وجود داشته باشد به این معنی نیست كه آن حدیث‏به خصوص معتبر است،بلكه هر حدیثی سلسله سندی دارد كه باید هر یك از رجال سند آن جداگانه در كتب رجال مورد بررسی قرار گیرد،هر گاه تمام رجال سند مورد اعتماد بودند،آن حدیث‏به عنوان یك حدیث صحیح پذیرفته می‏شود،در غیر این صورت،مشكوك یا ضعیف است و این كار تنها در خور آگاهان و علمای علم حدیث و رجال است.
از این جا به خوبی روشن می‏شود كه وضع جمع آوری احادیث در كتب شیعه با منابع معروف اهل سنت متفاوت است چرا كه در كتب معروف صحاح مخصوصا صحیح بخاری و صحیح مسلم،مبنای نویسندگان این بوده است،كه احادیثی را گرد آوری كنند كه نزد آنها صحیح و معتبر بوده است و به همین دلیل هر یك از آن احادیث می‏تواند،برای دستیابی به عقاید اهل سنت مورد استناد قرار گیرد در حالی كه مبنای محدثان شیعه به این بوده كه همه احادیث منسوب به اهل بیت-علیهم السلام-را جمع آوری كنند،و شناخت صحیح از غیر صحیح را به علم رجال واگذار كرده‏اند-دقت كنید.
● من لا یحضره الفقیه
كتاب‏ ‏«من لا یحضره الفقیه‏‏» تالیف شیخ محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی-در گذشته به سال ۳۸۱ ه.ق-است.
علامه حلی درباره وی چنین گفته است: ‏«شیخ و فقیه ما و زعیم مذهب شیعه در خراسان كه مردی كهنسال بود و همه مشایخ شیعه از او پیروی می‏كردند،به سال ۳۵۵ ه.ق وارد بغداد شد.او از فقیهان عالیقدر،حافظان حدیث،عالمان علم رجال و راویان اخبار به شمار می‏رفت كه در حفظ حدیث و كثرت دانش میان اهالی قم بی نظیر بود.وی در حدود سیصد تالیف داشته و به سال ۳۸۱ ه.ق در شهر ری در گذشته است.
علامه سید بحر العلوم درباره او نیز گفته است:
‏» محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی یكی از شخصیتهای بزرگ شیعه و ركنی از اركان شریعت اسلام و سرآمد محدثان بود كه در روایت‏حدیث از امامان راستین-درود بر آنان-صداقت داشت.او از بركت دعای امام-زمان-درود بروی-دیده به جهان گشود و بدان هت‏به درجاتی عالی از فضل و كرامت نائل آمد و امام در توقیعی كه از ناحیه مقدسش صادر شده بود،وی را چنین توصیف كرده است:
‏«صدوق فقیهی بزرگوار است كه خداوند مردم را به وسیله او بهره‏مند می‏گرداند‏» .
● تالیفات شیخ صدوق
پاره‏ای از تالیفات شیخ صدوق عبارتند از:
۱) كتاب‏ ‏«علل الشرایع‏‏» .
۲) كتاب‏ ‏«عیون اخبار الرض ‏«
۳) كتاب‏‏» الامالی‏ ‏«.
۴) كتاب‏‏» الخصال‏ ‏«.
۵) كتاب‏‏» ثواب الاعمال‏‏» .
۶) كتاب‏ ‏«من لا یحضره الفقیه‏‏» .
علامه سید بحر العلوم به توصیف كتاب‏ ‏«من لا یحضره الفقیه‏‏» پرداخته و چنین گفته است:
‏«این كتاب یكی از كتابهایی است كه در شهرت و اعتبار به روشنایی روز می‏ماند.
محدث نوری نیز درباره كتاب مذكور گفته است:
‏«بسیاری از علماء،احادیث موجود در كتاب‏ ‏«من-لا یحضره الفقیه‏‏» را از چند نظر بر احادیث مذكور در سه كتاب دیگر از كتابهای چهارگانه ترجیح داده‏اند،چه آنان اعتقاد داشتند كه شیخ صدوق احادیث‏بسیاری را حفظ بوده‏و آنها را نیك ضبط كرده و در روایت تامل روا داشته است و نیز كتاب خود را پس از كتاب‏ ‏«الكافی‏‏» تالیف نموده و صحت احادیثی را كه در كتاب آورده،تضمین كرده است،و نه تنها مانند دیگر مؤلفان قصد گردآوری همه احادیث روایت‏شده را نداشته،بلكه به ثبت احادیث پرداخته است كه بدانها فتوی داده و بر صحت آنها حكم كرده است و با اعتقادی راسخ آنها را حجت میان خود و خدا می‏دانسته است‏‏» .
وی نام كتاب‏ ‏«من لا یحضره الفقیه‏‏» را از كتاب‏ ‏«من-لا یحضره الطبیب‏‏» تالیف محمد بن زكریای رازی اقتباس كرده است.
شیخ صدوق این كتاب را در چهار مجلد تالیف نمود و محدث بحرانی احادیث مذكور در چهار مجلد را شماره كرده و مجموع آنها را ۵۹۶۳ حدیث در ۴۴۶ باب به ترتیب زیر ذكر نموده است:
۳۹۱۳ حدیث مسند.
۲۰۵۰ حدیث مرسل.
نسخه‏های خطی این كتاب فراوان است كه یكی از آنها نسخه مورخ سال ۶۸۱ ه.ق در كتابخانه منچستر است،همچنانكه در صفحه ۲۹۸ فهرست كتابهای خطی آن كتابخانه به سال ۱۹۳۴ م چاپ شده،آمده است.
البته من هنوز بدان نسخه خطی دست نیافته‏ام.
همچنین كتاب فوق الذكر چندین بار به چاپ رسیده است،از جمله:
الف) در لكهنوی هند به سال ۱۳۰۰ ه.ق.
ب) در تبریز به سال ۱۳۲۲ ه.ق.
ج) در تهران به سال ۱۳۷۲ ه.ق.
د) در نجف اشرف به سال ۱۳۷۷ ه.ق.
سید حسن خراسان شرح حال مبسوطی از شیخ صدوق نگاشته كه به عنوان مقدمه جلد اول كتاب‏ ‏«من لا یحضره-الفقیه‏‏» در سال ۱۳۷۷ ه.ق به زیور طبع آراسته شده است.
● الاستبصار
كتاب‏ ‏«الاستبصار‏» نیز تالیف شیخ طوسی است كه‏شرح حال وی به طور خلاصه در صفحات قبل ( ذیل عنوان تهذیب الاحكام )بیان شد.
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی به توصیف این كتاب پرداخته و چنین گفته است (۱) :
‏«این كتاب یكی از كتابهای چهارگانه و مجموعه‏های حدیث است كه نزد فقیهان شیعی دوازده امامی مدار استنباط احكام شرعی بوده‏اند و مشتمل بر چندین كتاب تهذیب است كه تنها موارد اختلاف اخبار در آن ذكر گردیده و روش جمع و ائتلاف میان اخبار مخالف و موافق بیان شده است‏‏» .
شیخ طوسی گفته است (۲) :
‏«بدانید-خدایتان تایید كناد-كه من این كتاب را به سه بخش تقسیم كرده‏ام:بخش اول و دوم مسائل مربوط به عبادات را شامل می‏شود و بخش سوم در زمینه معاملات و دیگر ابواب فقهی است‏‏» .شیخ الطائفه-خدایش رحمت كناد-احادیث این كتاب را به ترتیب زیر دسته‏بندی كرده است:
۱) خش اول:شامل ۳۰۰ باب و ۱۸۹۹ حدیث.
۲) بخش دوم:شامل ۲۱۷ باب و ۱۱۷۷ حدیث.
۳) بخش سوم:شامل ۳۹۸ باب و ۲۴۵۵ حدیث.
بنابر این،كتاب‏ ‏«الاستبصار‏» مجموعا ۹۱۵ باب و ۵۵۳۱ حدیث را در بر می‏گیرد.
نسخه خطی این كتاب فراوان است كه یكی از آنها نسخه‏ای است‏به خط شیخ جعفر بن علی بن جعفر مشهدی كه در روز هشتم ماه ذی قعده سال ۵۷۳ ه.ق كتابت آن را به پایان برده است.
وی این نسخه را از روی نسخه دست نویس مؤلف،شیخ طوسی-در گذشته به سال ۴۶۰ ه. ق-نوشته است كه هم اكنون در كتابخانه شیخ علی كاشف الغطاء در نجف‏اشرف وجود دارد.
این كتاب چندین بار به چاپ رسیده است،از جمله:
الف) در لكهنوی هند به سال ۱۳۰۷ ه.ق(۳)
ب) در نجف اشرف به سال ۱۳۷۵ ه.ق در چهار مجلد.
● الكافی
كتاب‏ ‏«الكافی‏‏» تالیف شیخ محمد بن یعقوب كلینی بغدادی-در گذشته به سال ۳۲۸ ه.ق-است.
در كتاب‏ ‏«تاج العروس‏‏» زیر واژه‏ ‏«كلان‏‏» چنین نوشته شده است:
‏«ابو جعفر محمد بن یعقوب كلینی از فقیهان و عالمان بزرگ شیعه در عهد خلافت المقتدر بالله عباسی بوده و به جهت ورودش به ناحیه‏‏» درب السلسلهٔ‏ ‏«در بغداد،سلسلی لقب یافته است‏‏» .او به سال ۳۲۷ ه.ق در ناحیه‏ ‏«درب السلسلهٔ (۴) ‏» و نیز در ‏«صور (۵) ‏» روایت‏حدیث می‏كرد.
شیخ طوسی گفته است:
شیخ كلینی قابل اعتمادترین و استوارترین دانشمند در علم حدیث‏بود كه كتاب‏ ‏«الكافی‏‏» را در طول بیست‏سال تصنیف كرد و به سال ۳۲۸ ه.ق درگذشت.
نجاشی گفته است:
شیخ كلینی به سال ۳۲۹ ه.ق-سال پراكندگی ستارگان (۶) -وفات یافت و ابو قیراط،محمد بن جعفر حسینی بر جنازه وی نماز گزارد و در آرامگاهی كه در ‏«باب الكوفهٔ‏‏» است،به خاك سپرده شد. ابن عبدون گفته است:
من قبر او را در جاده طائی دیده‏ام كه تخته سنگی بر روی آن نهاده شده و بر آن تخته سنگ نام وی و پدرش نوشته شده است.
ابو علی در كتاب‏ ‏«منتهی المقال‏‏» گفته است:
آرامگاه شیخ كلینی در تكیه مشهور مولوی در ناحیه شرقی بغداد واقع شده كه زیارتگاه خاص و عام است و بر نمای بیرونی آن پنجره‏ای كار گذاشته شده كه در سمت چپ عابری كه به قصد ورود به شهر از روی پل (۷) می‏گذرد،قرار گرفته است.
● تالیفات شیخ كلینی
تالیفات شیخ كلینی عبارتند از:
۱) كتاب‏ ‏«رسائل الائمهٔ‏‏» -درود بر آنان-كه سید-بن طاووس مطالبی از آن را در كتاب‏ ‏«كشف المحجهٔ‏‏» آورده است.
۲) كتاب‏ ‏«الرد علی القرامطهٔ‏‏» .
۳) كتاب‏ ‏«ما قیل فی الائمهٔ من الشعر‏» .
۴) كتاب‏ ‏«الرجال‏‏» .
۵) كتاب‏ ‏«تعبیر الرؤی‏» .
۶) كتاب‏ ‏«الكافی‏‏» .علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در كتاب‏ ‏«الذریعهٔ‏‏» ،ج ۱۷،ص ۲۴۵ به توصیف كتاب‏ ‏«الكافی‏‏» پرداخته و چنین‏گفته است:
این كتاب یكی از مهمترین كتابهای چهارگانه است كه مبتنی بر اصول قابل اعتماد است و كتابی همانند آن در نقل و روایت احادیث از پیامبر اكرم و امامان-درود خدا بر آنان-به رشته تحریر در نیامده است.
این كتاب مشتمل برسی و چهار رساله و سیصد و بیست و شش باب است كه شیخ كلینی آن را در دوران غیبت صغرای امام زمان-درود بر وی-در طول مدت بیست‏سال تالیف كرده است.
كتاب مذكور دارای سه بخش است:
۱) اصول كافی
۲) فروغ كافی
۳) روضه كافی بر این كتاب شروح و حواشی و تعلیقات بسیاری نیز نوشته شده است.
شیخ یوسف بحرانی در كتاب‏ ‏«لؤلؤهٔ البحرین‏‏» ،ص ۳۹۴ مجموع احادیث كتاب‏ ‏«الكافی‏‏» را به ترتیب زیر چنین ذكر كرده است:
۵۰۷۷ حدیث صحیح.
۱۴۴ حدیث‏حسن.
۱۱۱۸ حدیث موثق.
۳۰۲ حدیث قوی.
۹۴۸۰ حدیث ضعیف.
بنابر این كتاب‏ ‏«الكافی‏‏» مجموعا ۱۶۱۲۱ حدیث دارد و نسخه‏های خطی آن نیز بسیار است. كهن‏ترین نسخه‏ای كه من از این كتاب دیده‏ام،نسخه موجود در كتابخانه مدرسه علمیه نواب در شهر مقدس مشهد است كه به خط علی بن ابی المیامین(ظ)علی بن احمد بن علی بوده و به سال ۶۷۵ ه.ق در شهر واسط نگارش یافته است و هم اكنون نیز در میان میكرو فیلم‏های كتابخانه مركزی دانشگاه تهران به شماره ۵۱۵۶ یافت می‏شود (۸) .
كتاب‏ ‏«الكافی‏‏» چندین بار در ایران و هند به چاپ رسیده است،از جمله:
الف) در لكهنو به سال ۱۳۰۲ ه.ق.
ب) در ایران به سال ۱۲۷۸،۱۲۸۱،۱۳۱۱،۱۳۱۵،و ۱۳۷۴ ه.ق.
ج) اخیرا نیز به سال ۱۳۸۱ ه.ق در هشت مجلد به سرمایه كتابخانه اسلامیه به زیور طبع آراسته شده است.همچنین دكتر حسین علی محفوظ شرح حال مفصلی از شیخ كلینی نوشته است كه در آغاز كتاب‏ ‏«الكافی‏‏» چاپ شده و نیز به صورت جداگانه تحت عنوان‏ ‏«سیرهٔ الكلینی‏‏» انتشار یافته است.
● تهذیب الاحكام
كتاب‏ ‏«تهذیب الاحكام‏‏» تالیف شیخ الطائفهٔ ابو جعفر محمد بن حسن طوسی-در گذشته به سال ۴۶۰ ه.ق-است.
علامه حلی درباره وی گفته است:
‏«شیخ الطائفه و زعیم و پیشوای شیعه دانشمندی عالیقدر و بلند مرتبت و مورد اعتماد و راستگو بوده كه در علم اخبار،رجال،فقه،اصول،كلام،ادب و جمیع فضائل انسانی سر آمد روزگار خویش به شمار می‏رفته است.وی در همه فنون اسلامی دست‏به تالیف زده و به تهذیب عقاید و اصول و فروع پرداخته و از جهت علمی و عملی جامع كمالات نفسانی بوده است‏‏» .
شیخ الطائفه در ماه رمضان سال ۳۸۵ ه.ق به دنیا آمد و به سال ۴۰۸ ه.ق به بغداد رفت و خلیفه عباسی عبد الله بن قادر،ملقب به‏ ‏«القائم بامر الله‏‏» كرسی علم كلام را دراختیار وی نهاد.سپس شیخ در سال ۴۴۸ ه.ق به نجف اشرف هجرت كرد و فعالیت علمی را در آنجا از نو زنده كرد و رونق بخشید و از آن پس نجف به صورت حوزه علمیه بزرگ شیعه در آمد كه تا به امروز همچنان پابرجاست.
شیخ طوسی-خدایش رحمت كناد-همچنان در نجف بود تا در شب ۲۲ محرم سال ۴۶۰ ه.ق چشم از جهان فرو بست و در آن ایام تعداد شاگردان شیعی وی به سیصد تن می‏رسید و تعداد شاگردان سنی مذهبش نیز بسیار بود.
● تالیفات شیخ طوسی
شیخ طوسی بیش از پنجاه كتاب تالیف كرده است كه پاره‏ای از آنها عبارتند از:
۱) كتاب‏ ‏«مسائل الخلاف‏‏» .
۲) كتاب‏ ‏«التبیان فی تفسیر القرآن‏‏» .
۳) كتاب‏ ‏«المبسوط فی الفقه‏‏» .
۴) كتاب‏ ‏«الرجال‏‏» ی ‏«الابواب‏‏» .
۵) كتاب‏ ‏«الفهرست‏‏» .
۶) كتاب‏ ‏«التهذیب‏‏» .
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در كتاب‏ ‏«الذریعهٔ‏‏» ،ج ۴،ص ۵۰۴ به توصیف كتاب‏ ‏«التهذیب‏‏» پرداخته و گفته است:
‏«این كتاب یكی از كتابهای چهارگانه و مجموعه‏های كهن است كه از زمان تالیف آن تا به امروز ماخذ و مرجع دانشمندان شیعین بوده است.شیخ الطائفه این كتاب را از اصول صحیح و قابل اعتماد نزد علمای پیشین و نیز از كتابهایی اتخاذ كرده و به رشته تحریر در آورده است كه خود آنها را از هنگام ورود به بغداد در سال ۴۰۸ ه.ق تا زمان هجرت به نجف در سال ۴۴۸ ه.ق در اختیار داشته است‏‏» .
این كتاب شرحی است‏بر رساله‏ ‏«المقنعهٔ‏‏» تالیف‏استادش شیخ محمد بن محمد بن نعمان،معروف به شیخ مفید در گذشته به سال ۴۱۳ ه.ق كه در زمینه فقه نگاشته شده است (۹) .
محدث بحرانی گفته است (۱۰) :
‏«ابواب كتاب‏‏» التهذیب‏ ‏«را شمرده‏ام،۹۳ باب بوده و ۱۲۵۹۰ حدیث داشته است‏‏» .
نسخه‏های خطی این كتاب فراوان است و شیخ آقا-بزرگ تهرانی در كتاب ‏ ‏«الذریعهٔ‏‏» گفته است (۱۱) :
‏«جزء اول كتاب در تبریز و به خط مؤلف آن شیخ الطائفه یافت می‏شود و این نسخه كه خط شیخ بهائی نیز بر روی آن به چشم می‏خورد،در كتابخانه سید میرزا محمد حسین بن علی اصغر شیخ الاسلام طباطبایی-در گذشته به سال ۱۲۹۲ ه.ق-وجود دارد و هم اكنون در اختیار نوادگان وی می‏باشد‏» .شیخ عز الدین بن عبد الصمد عاملی نسخه‏ای از آن را در سال ۹۴۹ ه.ق به خط خویش نوشته و در پایان آن چنین نگاشته است:
‏«من نسخه دست نویس خود را با نسخه اصلی كتاب كه به خط مؤلف كتاب،شیخ طوسی است، مقابله و تصحیح نموده‏ام‏‏» .
این كتاب تا كنون چندین بار به چاپ رسیده است كه یكبار در سال ۱۳۱۸ ه.ق و بار دیگر در سال ۱۳۷۸ ه.ق در ده مجلد در نجف اشرف به زیور طبع آراسته شده است.علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی شرح احوال و آثار شیخ طوسی را مفصلا به عنوان مقدمه‏ای بر تفسیر ‏«التبیان‏‏» شیخ-طوسی به رشته تحریر در آورده كه به سال ۱۳۸۱ ه.ق در نجف اشرف به چاپ رسیده است و همین مقدمه نیز با عنوان‏ ‏«حیاهٔ الشیخ الطوسی‏‏» به طور مستقل چاپ شده است.

علامه محمد حسین جلالی
با مقدمه استاد مكارم شیرازی
پی ‏نوشتها:
۱- كتاب‏ ‏«الذریعهٔ‏‏» ،ج ۲،ص ۱۴.
۲- به پایان كتاب‏ ‏«الاستبصار‏» ،ج ۴،ص ۳۳۴ رجوع كنید.
۳- در دو مجلد بزرگ و حجیم.
۴- به كتاب‏ ‏«الاستبصار‏» -تالیف شیخ طوسی،ج ۲،ص ۳۵۲ رجوع كنید.
۵- به شرح حال شیخ كلینی در كتاب‏ ‏«لسان المیزان‏‏» ،ج ۵،ص ۴۳۳ و نیز به كتاب‏ ‏«تاریخ الكامل‏‏» -تالیف ابن اثیر،ذیل حوادث سال ۲۲۸ ه.ق رجوع كنید.
۶- سالی را گویند كه ظاهرا حوادث جوی و ریزش شهاب‏های ثاقب در آن بسیار رخ می‏داده است.(مترجم).
۷- مراد از پل،به احتمال قوی‏ ‏«جسر عتیق‏‏» است كه امروزه آن ر ‏«جسر مامون‏‏» می‏نامند،چه نجاشی در كتاب‏ ‏«الرجال‏‏» ،ص ۲۶۷ وضعیت جغرافیایی مقبره شیخ كلینی را به نقل از ابن-عبدون چنین توصیف می‏كند:... و اكنون آرامگاه وی در جانب شرقی دجله در مدخل جسر عتیق‏ ‏«جسر مامون كنونی‏‏» واقع شده كه در سمت چپ عابری كه از سمت مشرق به سوی كرخ می‏رود،نیز قرار گرفته است.(مترجم).
۸- به فهرست میكروفیلم‏های كتابخانه مركزی دانشگاه تهران،تالیف محمد تقی دانش پژوه،ص ۳۸۴ كه به سال ۱۳۴۸ ه.ش در تهران چاپ شده است،رجوع كنید.
۹- جمله‏ ‏«رحم المفید‏» طبق حساب جمل با عدد ۴۱۳ یعنی سال وفات شیخ برابر است.
۱۰- كتاب‏ ‏«لؤلؤهٔ البحرین‏‏» ،ص ۳۹۶،چاپ نجف اشرف،عراق.
۱۱- كتاب‏ ‏«الذریعهٔ الی تصانیف الشیعهٔ‏‏» ،ج ۴،ص ۵۰۴.
منبع: ماخذ حدیث از دیدگاه شیعه صفحه های ۲۵, ۳۸-۳۷, ۴۱, از طر یق شبكه امام علی(ع)

منبع : مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن